Jaszowski Stanisław (1803–1842), poeta, powieściopisarz, wydawca, krytyk literacki. Ur. w Czyżkach w obwodzie samborskim, w rodzinie szlacheckiej, syn Józefa, susceptanta przemyskiego, i Franciszki z Kędzierskich. Kształcił się J. we Lwowie; w czasie studiów na kursie filozofii, zwalczając germanizację życia umysłowego Galicji, skupił wokół siebie ok. r. 1819 kółko młodzieży zainteresowanej żywo literaturą polską. Po ukończeniu Wydziału Filozoficznego poświęcił się całkowicie działalności literackiej. Debiutował bardzo wcześnie (ok. 1816, 1817); pisał i publikował dużo we wszystkich niemal ówczesnych czasopismach galicyjskich (zwłaszcza w „Rozmaitościach” i dodatku do „Gazety Lwowskiej”). Wydawał almanachy, jak „Sławianin” (1837, 1839), „Dniestrzanka” (1841), a także współredagował „Lwowianina” (1835–42). J. ma duże zasługi jako popularyzator nowych zjawisk literackich na gruncie galicyjskim, m. in. w r. 1820 opublikował znamienny szkic pt. Nieco o bardach i Osjanie (do twórczości własnej wprowadzał również motywy osjaniczne, uprawiał «osjanizm galicyjski», wg określenia M. Szyjkowskiego); z r. 1824 pochodzi jego artykuł o Puszkinie uznany za «pierwszy głos krytyki polskiej o autorze „Oniegina”». Bardzo konsekwentnie wielbił i naśladował Mickiewicza. Te wczesne na gruncie galicyjskim objawy kultu romantycznego wieszcza mają jednak charakter sentymentalny. W ogóle utwory J-ego, wybitnie niesamodzielne, najczęściej utrzymane są w konwencjach sentymentalizmu. Produktem schyłkowego, zmanierowanego sentymentalizmu jest np. opublikowany w trzecim tomie „Zabawek rymotwórczych” (1826) poemat pt. Hajdamacy (aluzja w tekście pozwala umiejscowić akcję w czasach powstania Chmielnickiego). W licznych powieściach historycznych (J. zdradzał wyraźną predylekcję do tematyki zaczerpniętej z przeszłości), jak np. Bitwa pod Stubnem (2 t. 1831), nie wyszedł poza pseudohistoryczny romans sentymentalny. Dadzą się również łatwo odnotować przejawy epigonizmu wobec klasycyzmu («poema opisujące», pt. Karpaty z r. 1821). W latach późniejszych pisywał J. gawędy szlacheckie. Jego działalność wydawnicza spotkała się współcześnie z ostrą krytyką ze strony «nowej fali» pisarzy galicyjskich, którzy wystąpili u schyłku lat 30-tych. „Dniestrzankę” oskarżono o «ducha poddańczego i szkodliwe dążności», J-ego nazwano kompilatorem i zaliczano do «starych rutynistów». Zmarł J. 12 (13?) II 1842 r. we Lwowie. Nawet najbardziej życzliwie usposobieni do J-ego współcześni odmawiali mu na ogół talentu i widzieli w nim tylko naśladowcę, podkreślając zarazem ogólną pożyteczność jego działalności. W istocie wkład J-ego do literatury polskiej jest mierny (na uwagę zasługiwać mogą tylko Sonety ku czci uczonych Słowian z r. 1837). Poważne natomiast są jego zasługi dla rozwoju życia literackiego Galicji.
Korbut, III; W. Enc. Ilustr.; – Bruchnalski W., Pierwsze utwory Mickiewicza naśladowane w literaturze galicyjskiej, Lw. 1894; tenże, Sąd Galicyanina o Mickiewiczu z lat 1822–1824, „Pam. Tow. Liter. im. A. Mickiewicza” R. 5: 1891 z. 214; [Kłodziński A.?] A. K., S. J., Wspomnienie pozgonne, „Bibl. Ossol.” 1842 I 230–2; Knot A., Dążenia oświatowe młodzieży galicyjskiej w latach 1815–1830, Wr. 1959; Komarnicki L., Historia literatury polskiej wieku XIX, W. [b. r.] II 213–5; Księga wierszy polskich XIX wieku, W. 1955 I 216–8; [Pietrusiński L.], Czyli pamiętasz?, Wieniec, W. 1858 III; Rath L., Aleksander A. F. Bronikowski, Lw. 1937 s. 153–6; Szyjkowski M., Osjan w Polsce, Kr. 1912 s. 90–3, 142–6; Toporowski M., Puszkin w Polsce, W. 1950 s. 143–4; Zawadzki W., Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kr. 1961; Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1961 II 160–9; Zieliński L., „Lwowianin” 1842 III.
Maria Janion