Lachtara Stanisław, pseud. Łysy, Stach, Stach Łysy (1910–1943), działacz komunistyczny. Ur. 27 VIII we wsi Mszadla Nowa na Lubelszczyźnie (obecnie pow. zwoleński), w rodzinie chłopskiej, był synem Józefa i Antoniny z domu Dudek. Do szesnastego roku życia mieszkał w rodzinnej wiosce, a od r. 1925 w Radomiu, gdzie w r. 1927 ukończył szkołę powszechną. Przez rok uczęszczał na kurs wstępny w szkole przemysłowo-rzemieślniczej, po czym przeniósł się do radomskiej szkoły techniczno-budowlanej. Jako uczeń rozpoczął na początku 1931 r. działalność rewolucyjną w szeregach Komunistycznego Związku Młodzieży Polski (KZMP). Początkowo zajmował się organizowaniem komórek KZMP wśród radomskiej młodzieży szkolnej. Przy jego współudziale w maju t. r. utworzony został na terenie Radomia Komitet Dzielnicowy (KD) KZMP. L.-ę wybrano wówczas sekretarzem KD. Na przełomie r. 1931/2 był on współorganizatorem wielu strajków na terenie Radomia (m. in. w fabryce mebli giętych i w hucie «Żar»), uczestniczył w urządzaniu demonstracji bezrobotnych, brał także udział w organizowaniu nowych komórek KZMP. W jego mieszkaniu przy ul. Gołębiowskiej 13 w Radomiu mieścił się konspiracyjny punkt kontaktowy (tzw. przejazdówka) oraz powielarnia komunistycznych druków propagandowych. W czerwcu 1932 r. L. miał składać egzamin maturalny w szkole techniczno-budowlanej, jednakże zdekonspirowanie przez policję jego mieszkania uniemożliwiło mu ukończenie szkoły. Dn. 11 IV 1932 r. policja przeprowadziła masowe aresztowania wśród członków KZMP na terenie Radomia. L-rze udało się uniknąć aresztu, jednak policja w czasie rewizji w jego mieszkaniu zdobyła poważne dowody obciążające w postaci powielacza i pewnej ilości druków komunistycznych i na tej podstawie prokuratura okręgowa w Radomiu wszczęła przeciwko niemu postępowanie karne.
L. opuścił zagrożony teren i przeniósł się do Warszawy, gdzie został funkcjonariuszem partyjnym. Z ramienia Komunistycznej Partii Polski (KPP) zaczął prowadzić działalność agitacyjną wśród chłopów w woj. warszawskim. M. in. występował kilkakrotnie na wiecach chłopskich w pow. grójeckim. Dn. 1 VIII 1933 r. został aresztowany w Grójcu w czasie wygłaszania przemówienia do chłopów zebranych na rynku miasteczka. Przeciwko L-rze odbyły się dwie rozprawy. Pierwsza 20 XII 1933 r. przed Sądem Okręgowym (SO) w Radomiu w związku z jego działalnością w radomskiej organizacji KZMP, w wyniku której skazany został na 5 lat ciężkiego więzienia. Broniący L-y adwokat Teodor Duracz złożył odwołanie, jednak Sąd Apelacyjny w Lublinie 11 IV 1934 r. zatwierdził wyrok. Dwa tygodnie wcześniej (28 III) odbyła się druga rozprawa sądowa przeciwko L-rze w związku z jego wystąpieniami politycznymi w pow. grójeckim. Obradujący na sesji wyjazdowej w Grójcu warszawski SO skazał go na 3 lata ciężkiego więzienia. Łącznie więc miał L. przebywać 8 lat w celi więziennej. Po uchwaleniu przez Sejm w styczniu 1936 r. ustawy amnestyjnej udało się rodzinie za pośrednictwem T. Duracza uzyskać amnestię dla L-y i 26 XI 1936 r. wyszedł on na wolność. Po kilkutygodniowym pobycie w rodzinnej wsi wyjechał na początku 1937 r. do Warszawy, gdzie dopiero z wiosną znalazł pracę jako pomocnik murarski. Próbował na nowo podjąć żywszą działalność polityczną. W połowie 1938 r. był członkiem Czerwonej Pomocy na terenie dzielnicy Powązki, działał też w oddziale Centralnego Związku Robotników Przemysłu Budowlanego, Ceramicznego, Drzewnego i Pokrewnych Zawodów w Polsce. Jesienią t. r. został raz jeszcze aresztowany i osadzony w więzieniu, a następnie przewieziony do obozu w Berezie Kartuskiej. W obozie skierowano go do grupy więźniów «specjalnie niebezpiecznych». Surowy reżim obozowy doprowadził L-ę do ciężkiej gruźlicy płuc i do stanu kompletnego wyczerpania fizycznego, co skłoniło władze obozowe do wypuszczenia go na wolność. Dn. 22 II 1939 r. powrócił on do Mszadli. Już po miesiącu zaczął organizować miejscowych chłopów do walki z lokalnymi władzami sanacyjnymi. Zagrożony aresztowaniem wyjechał do Warszawy.
W pierwszych dniach września 1939 r. powrócił na wieś. W grudniu t. r. przy próbie przedostania się nielegalnie do Związku Radzieckiego został zatrzymany przez niemiecką straż graniczną i skazany na 8 miesięcy więzienia. Wyrok odbywał m. in. w Zamościu i Janowie Lubelskim. Do domu powrócił wiosną 1940 r. Wyjeżdżał stamtąd kilkakrotnie do Warszawy w celu odnowienia kontaktów z dawnymi towarzyszami. W listopadzie 1940 r. nawiązał kontakt z warszawską organizacją «Młot i Sierp» i przystąpił niezwłocznie do tworzenia podobnej organizacji na terenie pow. kozienickiego i iłżeckiego. W lutym 1942 r. ugrupowanie to przyłączyło się do nowo tworzonej Polskiej Partii Robotniczej (PPR), a L. wszedł w skład Komitetu Okręgowego PPR w Radomiu. W grudniu t. r. mianowano go szefem radomskiego Sztabu Okręgowego Gwardii Ludowej (GL). W krótkim czasie kierowany przez niego sztab okręgu zorganizował kilka oddziałów GL. Podczas pacyfikacji Mszadli w dn. 19 XII 1942 r. zginął jego bratanek Marian, a ojciec i brat Jan, wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, zostali tam zamordowani. L. kilkakrotnie dowodził sam akcjami bojowymi podległych radomskiemu Sztabowi Okręgowemu oddziałów GL. W połowie maja 1943 r. udał się z Radomia nad Pilicę celem przeprowadzenia inspekcji oddziału GL im. Kononowicza. Tam dotarła do niego wiadomość o spodziewanym transporcie aresztowanych gwardzistów i członków PPR, których niemiecka żandarmeria miała przewozić szosą biegnącą z Kozienic do Warki. Dn. 19 V 1943 r. L. urządził zasadzkę na konwój niemiecki w lasach nad Pilicą pomiędzy Grabowem a Głowaczowem. W walce z hitlerowcami L. został zabity. Dn. 14 IX 1947 r. zwłoki jego zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz w Janowcu nad Wisłą, a w miejscu, w którym poniósł śmierć, postawiona została w r. 1952 płyta pamiątkowa. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III kl.
Fot. w Arch. Zakł. Hist. Partii; – Garas J. B., Oddziały GL i AL 1942–1945, W. 1963; Hillebrandt B., Partyzantka na Kielecczyźnie 1939–1945, W. 1967; Hillebrandt B., Naumiuk J., Z działalności PPR, GL i AL w Kielecczyźnie (1942–1945), Kielce 1962 s. 10, 11, 19, 23, 35, 36; Rogala W., Ich walka, W. 1965 s. 83–112 (obszerna biogr. S. L-y, fot.), 138, 142, 145; [Rydłowski J.] J. R., S. L., „Wojsko Lud.” 1966 nr 6 s. 81–3 (fot.); Skorek W., S. L., w: KPP 16 XII 1918 – PZPR 10 III 1959, Kielce 1959 s. 9; Skwarek S., Do końca wierni, W. 1970; – Bereziacy, W. 1965 s. 481; Chotcza walczy, Oprac. W. Rogala, W. 1963 s. 10–4, 36–7, 40, 42–3, 47, 48, 62, 63, 66, 68, 72, 232; – Arch. Zakł. Hist. Partii: Teczka osobowa S. L. nr 3425, Komisariat Rządu na m. st. Warszawę, sygn. 297 (arkusz ewidencyjny S. L.); Centr. Arch. Min. Spraw. Wewn.: Główna Komenda Policji Województwa Śląskiego, t. 6 k. 852–8, Urząd Woj. Lubelski t. 63 k. 54, Urząd Woj. Warszawski t. 13 k. 179, Komisariat Rządu na m. st. Warszawę, t. 11 k. 90 t. 13 k. 52, „Poufny Przegl. Inwigilacyjny” nr 660 poz. 11, nr 679 poz. 125, nr 681 poz. 74, nr 696 poz. 185, nr 724 poz. 219; – Odpis aktu urodzenia z Urzędu Stanu Cywilnego w Janowcu nad Wisłą w materiałach Red. PSB.
Bogdan Gadomski