Najmoła Stanisław, pseud. Słowacki Henryk (1882–1936), nauczyciel, działacz oświatowy i niepodległościowy, współzałożyciel i współorganizator Polskiego Związku Ludowego. Ur. 29 V w Udrzynku w pow. ostrowskim gub. łomżyńskiej, był synem Stanisława, właściciela ok. 12-hektarowego gospodarstwa i od r. 1887 gajowego w Długosiodle, oraz Katarzyny z domu Banaszek. Do szkoły elementarnej uczęszczał w Długosiodle. W r. 1898 rozpoczął jako pierwszy ze wsi Długosiodło naukę w 3-letnim Seminarium Nauczycielskim w Siennicy. Był w nim pierwszym uczniem, a także uczestniczył w pracach tajnych kółek, utrzymując kontakty z Antonim Anuszem, związanym wówczas z ruchem socjalistycznym. W l. 1901–6 uczył w szkole elementarnej w Pilaszkowie (pow. Łowicz), a po chwilowej przerwie w l. 1906–7 – w Bijakowie (pow. Grójec). Jednocześnie, podobnie jak wielu innych nauczycieli ludowych, prowadził działalność konspiracyjną w ruchu oświatowym, nauczycielskim i ludowym. Jako jeden z pierwszych ukończył nielegalne, dokształcające w zakresie historii, literatury i geografii Polski oraz zagadnień społeczno-ekonomicznych, wakacyjne kursy dla nauczycieli, organizowane w l. 1900–4 przez krąg postępowych nauczycieli ze Stefanem Julianem Brzezińskim na czele. Kursy te, których N. był współorganizatorem, ukończyło w tych latach ok. 400 nauczycieli. N. należał do 4-osobowej grupy (Zygmunt Nowicki, Ludwik Suda, Antoni Kowalczyk), która kierowała pracami nauczycieli, skupionych, wraz z grupą postępowej inteligencji, w Ludowym Kole Oświaty (LKO), prowadzącym działalność oświatową i polityczną wśród chłopów. W styczniu 1905 wszedł do 5-osobowego Komitetu (Jadwiga Jahołkowska, Z. Nowicki, Stefania Sempołowska, L. Suda), którego zadaniem było powołanie do życia ścisłej organizacji nauczycielskiej. Z chwilą rozpoczęcia strajku szkolnego komitet ten zajmował się jednak głównie udziałem nauczycieli w walce o szkołę polską. N. jako jeden z pierwszych przyłączył się, w porozumieniu z rodzicami uczniów, do strajku szkolnego, a następnie rozszerzył w swej szkole w Pilaszkowie zakres nauki języka polskiego oraz wprowadził nauczanie historii i geografii polskiej. Uczył tych przedmiotów także dorosłych chłopów Pilaszkowa. Był współorganizatorem zjazdu nauczycieli pow. łowickiego w Łyszkowicach w sprawie inspirowania przez nauczycieli rodziców, by zaprzestali posyłania dzieci do szkół rosyjskich i domagali się nauki wyłącznie w języku polskim. Brał także aktywny udział w zebraniu grupy nauczycieli w Jaktorowie, na którym z inicjatywy S. Sempołowskiej zapadła decyzja, by zamiast strajku rozpocząć w szkołach elementarnych naukę w języku polskim. Wszedł do komitetu przygotowującego ten zjazd, prowadząc m. in. kampanię za jego zwołaniem wśród nauczycieli kilku powiatów. Zjazd ten odbył się z udziałem ok. 80 nauczycieli 1 X 1905 w szkole prowadzonej przez N-ę w Pilaszkowie. N. wcielał w życie uchwały zjazdu o natychmiastowym spolszczeniu szkół elementarnych w Król. Pol. na terenie gub. piotrkowskiej i płockiej. Szczególnie aktywną działalność w tym kierunku przejawiał w powiatach rawskim, brzezińskim i grójeckim. Należał do najczynniejszych działaczy powołanego na zjeździe w Pilaszkowie Związku Nauczycieli Ludowych.
Jednocześnie N. prowadził, podobnie jak inni członkowie LKO, prace oświatowe i agitacyjne wśród chłopów, początkowo na terenie powiatów łowickiego i ostrowskiego, w porozumieniu z Polską Partią Socjalistyczną (PPS). Na gruncie przygotowanym przez LKO powstała nie tylko organizacja nauczycieli ludowych, ale i pierwsza polityczna organizacja ruchu ludowego w Królestwie. Wraz z grupą nauczycieli uczestniczył w tajnym zjeździe założycielskim Polskiego Związku Ludowego (PZL) 13 XI 1904 w Jaktorowie pod Warszawą (nazwa PZL została przyjęta dopiero wiosną r. n.). W powołanym na nim Komitecie (Zarządzie) Głównym PZL należał do najaktywniejszych członków. Brał udział w pracach Związku na szczeblu centralnym i lokalnym, współuczestniczył przy redagowaniu i wydawaniu pierwszej odezwy PZL o charakterze programowym z 3 V 1905 oraz w dyskusjach nad projektem programu PZL, opracowanym przez Edwarda Abramowskiego. Współpracował z prasą PZL, pisywał artykuły do „Życia Gromadzkiego” i „Głosu Gromadzkiego”; do tego ostatniego przesyłał również korespondencje z terenu. Uczestniczył w poczynaniach wojskowych PZL. Zakładał komitety lokalne PZL (Długosiodło, Pilaszków, Bijaków). Występował na wiecach i zebraniach chłopskich, przeprowadzając na nich uchwały w myśl postulatów PZL. Kolportował jego wydawnictwa, zwłaszcza zaś broszurę pt. „Zmowa powszechna przeciw rządowi”, napisaną przez Edwarda Abramowskiego i wydaną w kwietniu 1905 przez LKO. W gminie Długosiodło w pow. ostrowskim założył ponadto tajną drukarenkę, na której odbijano ulotki. Za swą działalność był kilkakrotnie aresztowany, m. in. w marcu 1906 i osadzony w więzieniu w Łowiczu, skąd uciekł, korzystając z pomocy działaczy PZL (Zofii Gruszczyńskiej i Michała Sekuły). Po ucieczce z więzienia pracował chwilowo konspiracyjnie w Warszawie, skąd wysłany został pod pseud. Słowacki Henryk przez PZL do Kijowa, gdzie prowadził działalność w porozumieniu z PPS (Bolesławem Gliczyńskim). Po ponownym aresztowaniu 25 V 1907 w redakcji „Zagona”, wraz z 36 innymi czołowymi przywódcami PZL, przebywał przez 2 tygodnie w więzieniu w Ratuszu, a następnie przez 6 tygodni w cytadeli warszawskiej oraz w Brześciu. Początkowo został skazany na zesłanie do Wiatki, lecz w wyniku starań Stanisława Patka karę zmieniono mu na nakaz opuszczenia Królestwa.
Od lipca lub sierpnia 1907 N. przebywał najpierw w Krakowie, gdzie wraz z innymi uczestnikami zjazdu w Pilaszkowie korzystał z pomocy organizowanej przez Genowefę Czernecką-Brzezińską, a następnie we Lwowie. W r. 1908 udał się do Zurychu. Następnie, po chwilowym pobycie w Krakowie i Lwowie, powrócił w styczniu 1909 za zezwoleniem władz rosyjskich do Królestwa. W okresie pobytu na emigracji związany był z ruchem niepodległościowym oraz studiował jako wolny słuchacz historię i filozofię. Po powrocie do Królestwa pracował w l. 1909–11, wraz z Zygmuntem Nowickim, w szkole przy hucie «Handtke» w Rakowie pod Częstochową. W l. 1911–13 uczył w szkole początkowej w Żbikówku dla dzieci kolejarzy warsztatów pruszkowskich (skąd usunęła go nowa administracja, powołana po wykupie kolei), a następnie kolejno we wsi Gassy koło Jeziornej oraz w Sewiczynie (pow. Grójec). W związku ze sprawowaniem opieki nad szkołą w Żbikówku przez Stanisława Michalskiego N. uczestniczył w cotygodniowych «piątkach» Michalskiego. Działał również w ruchu nauczycielskim jako członek Zarządu Głównego Polskiego Związku Nauczycielskiego w r. 1911 i jako przewodniczący od r. 1912 reaktywowanej sekcji nauczycieli szkół elementarnych tegoż Związku. W kwietniu 1915 wyjechał z ramienia Tow. Gniazd Sierocych z dziećmi rezerwistów, pozostającymi bez opieki, na kolonie opłacane przez polskie ziemiaństwo do pow. lepeckiego w gub. witebskiej. W lecie 1915, w związku z zajęciem Królestwa przez wojska państw centralnych, został przewieziony, wraz z całą 50-osobową kolonią dziecięcą, którą prowadził, do Podosinek pod Moskwą. Wspólnie z żoną Joanną prowadził szkołę, internat i całe gospodarstwo z ogrodem. W sierpniu 1918 wrócił z dziećmi w komplecie do Polski. Od września 1918 do lipca 1920 pracował wraz z żoną w szkole powszechnej przy cukrowni w Garbowie, pow. Puławy. W powiecie tym zorganizował ognisko Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP). Od lipca brał udział w wojnie polsko-radzieckiej. Po wyjściu z wojska w listopadzie 1920 wrócił do pracy w szkolnictwie powszechnym w Warszawie, początkowo w szkole przy ul. Wileńskiej, a od stycznia 1922 aż do śmierci jako kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej nr 30 (w r. 1925 liczyła 343 dzieci), później nr 186 (w r. 1930–1 liczyła 666 dzieci) przy ul. Czerniakowskiej. Z uwagi na osiągnięcia pedagogiczne i organizacyjne z młodzieżą i rodzicami zyskał miano «Pestalozziego Powiśla». W pracy cechowało go duże zaangażowanie, skromność i bezinteresowność. Pracę w szkole cenił sobie najwyżej. Dlatego m. in. odmówił przyjęcia intratnej posady w administracji szkolnej. Pod koniec lat dwudziestych ukończył Wyższy Kurs Nauczycielski w zakresie geografii. Pełnił liczne wybieralne funkcje społeczne w ruchu oświatowym i nauczycielskim. Działał również w Stowarzyszeniu Uczestników Walki o Szkołę Polską.
Od lipca 1922 do września 1923 N. był członkiem Zarządu Głównego ZPNSP, uczestniczył z jego ramienia w zjazdach powiatowych Związku. W listopadzie 1927 wybrany został ponownie na 3 lata do Zarządu Głównego ZPNSP oraz wszedł do Wydziału Wykonawczego tego zarządu. W l. 1923–5 był ponadto wiceprzewodniczącym Komisji Warszawskiej Zarządu Głównego ZPNSP. W l. 1921–5 pełnił również funkcję prezesa Zarządu Warszawskiego Oddziału ZPNSP, a w l. 1928 i 1931 był wybierany członkiem Zarządu Oddziału. W r. 1929 został także członkiem nowo powstałej Sekcji Samorządowej przy Oddziale Warszawskim. Za prezesury N-y Zarząd Oddziału Warszawskiego włączył się także do akcji ogólnokrajowych, współdziałając z Zarządem Głównym. N. zajmował się szczególnie sprawami oświaty pozaszkolnej, kwalifikacji zawodowych i warunków bytowych nauczycieli. Był gorącym propagatorem i realizatorem powszechności nauczania, demokratycznych ideałów wychowawczych; występował przeciwko poczynaniom Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego Nauczycieli Szkół Powszechnych. Wbrew stanowisku tegoż Stowarzyszenia wybierany był także na reprezentanta nauczycieli szkół powszechnych przy poparciu ZPNSP do Rady Szkolnej m. st. Warszawy w dwóch kolejnych kadencjach: od stycznia 1925 do marca 1928 i następnie do kwietnia 1931. W pierwszej kadencji zajmował stanowisko krytyczne wobec wielu poczynań Rady. W kolejnej kadencji wchodził w charakterze sekretarza do Prezydium Rady, był zastępcą przewodniczącego Komisji Spraw Nauczycielskich, członkiem Prezydium Komisji Powszechnego Nauczania oraz członkiem Komisji Spraw Ogólnych (organizacyjnej). W Radzie N. przyczynił się szczególnie do budowy i nowoczesnego wyposażenia szkół początkowych, podnoszenia kwalifikacji zawodowych nauczycieli, organizowania pomocy materialnej dla najbiedniejszej młodzieży szkolnej. Był także członkiem Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli przy Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ., członkiem Okręgowej Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli w Warszawie oraz członkiem Komisji Egzaminacyjnej. W latach II Rzeczypospolitej do żadnej partii nie należał, ale w zależności od miejsca pracy współpracował z Polskim Stronnictwem Ludowym–Wyzwolenie lub z PPS. Sympatyzował jednocześnie z Józefem Piłsudskim. N. zmarł 19 I 1936 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. W pogrzebie jego uczestniczyło ok. 3 000 osób, głównie mieszkańców Powiśla, delegacje chłopów i młodzieży szkół warszawskich. Był odznaczony m. in. Krzyżem Niepodległości.
Z małżeństwa, zawartego w r. 1911 z Joanną z Nowickich (zm. 1961), siostrą Zygmunta Nowickiego, pozostawił córkę Marię Danutę Najmołę-Przedpełską (ur. 1912), magistra filozofii, nauczyciela i redaktora.
Fot. w Materiałach Red. PSB i w: „Przegl. Hist.-Oświat.” 1947 (po s. 200); – Szczechura T. i R., Zagadnienia społeczno-polityczne wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889–1918, [W.] 1967; – Brzeziński S. J., Początki ruchu nauczycielskiego w Kongresówce, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1947 z. 2; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, Wyd. 2., W. 1976; Klimek K., Ludwik Suda. „Przegl. Hist.-Oświat.” 1966 nr 2; tenże, Pilaszków, tamże 1947 nr 2; tenże, Powązki. Przewodnik po cmentarzu, W. 1948 s. 87; Kmiecik Z., Ruch oświatowy na wsi. Królestwo Polskie 1905–1914, W. 1963 s. 17; Nowicki Z., Kartki z dziejów ruchu nauczycielskiego w Polsce, W. 1937 s. 11, 30, 36–8, 43–6, 55, 58, 59; tenże, Walka o spolszczenie szkoły ludowej na terenie b. Królestwa Kongresowego, w: Walka o szkołę polską, W. 1930; Radlak B., Polski Związek Ludowy w rewolucji 1905–1907, W. 1962 s. 15, 19, 20, 62, 73 (fot. po s. 48); W służbie wsi i kraju. W setną rocznicę powstania Seminarium Nauczycielskiego w Siennicy, W. 1966 s. 100, 355–7, 359, 360, 368; – Brzeziński S. J., Polski Związek Ludowy, Materiały i Dokumenty, W. 1957 s. 16, 54, 55, 58, 64, 72–3, 80, 84, 87, 106, 112, 118, 120, 162, 163, 169, 188, 194, 198, 199, 202, 220–1, 224–5, 229; [Michalski S.], Stanisława Michalskiego autobiografia i działalność oświatowa, Wr. 1967; Szkoły Powszechne Rzeczypospolitej Polskiej w r. szk. 1925–6 (Stan z dnia 1 XII 1925 roku), W. 1927 s. 3; Szkoły Rzeczypospolitej Polskiej w r. szk. 1930/1, W. 1933 s. 41; Walki chłopów Królestwa Polskiego w rewolucji 1905–1907, W. 1960 II 330, 334, 369–70; – „Biul. Rady Szkolnej m. st. Warszawy” 1930 nr 1 s. 1–3, nr 3 s. 1–2; „Głos Naucz.” 1921 s. 272–3, 1922 s. 159, 200, 201, 211, 275, 1923 s. 188, 1924 s. 119, 275, 1925 s. 20–1, 303–4, 461, 508, 1926 s. 642, 659, 1927 s. 722–3, 1928 s. 581, 1929 s. 192; „Głos Warsz.” 1928 nr 1 s. 4, 5, nr 2 s. 13, nr 3 s. 2–4, 1929 nr 2 s. 12–13, nr 3 s. 11, 1930/1 nr 7 s. 38–9, nr 9–10 s. 13–16, 1931/2 nr 1 s. 7–9; „Zagon” 1907 nr 22 s. 1 (Od Redakcji); – Nekrologi: „Gaz. Pol.” 1936 nr 21 s. 4, nr 22 s. 4, „Głos Naucz.” 1936 nr 19 s. 1–2 (fot.), „Głos Nauczycielstwa Mazowieckiego” 1936 nr 6 s. 32, „Głos Warsz.” 1935/6 nr 6 s. 170–2 (B. Chr[óścicki]), „Kur. Poranny” 1936 nr 21 s. 5, nr 22 s. 11, nr 23 s. 8, „Kur. Warsz.” 1936 nr 19 s. 8, wyd. wieczorne, nr 20 s. 9, 10, wyd. wieczorne, „Wyzwolenie” 1936 nr 5 s. 5 (M. Malinowski), „Zielony Sztandar” 1936 nr 7 s. 7; – Arch. Zakł. Hist. Ruchu Ludowego: Zbiory S. J. Brzezińskiego VIII/2 (materiały biograficzne N-y, m. in. jego życiorys), VII 1/3, XI/2; – Relacje córki Danuty Najmoły-Przedpełskiej i Andrzeja Przedpełskiego (współpracownika N-y w l. 1925–9) oraz papiery rodzinne w ich posiadaniu (m. in. życiorys Joanny Najmoły, list Jana Maciejca, dotyczący działalności S. Najmoły w l. 1898–1930).
Jan Molenda