Parczewski Stanisław (1803–1830), teolog i literat, przyjaciel Adama Mickiewicza. Ur. 1 III w miasteczku Zalesie w pow. mścisławskim w gub. mohylowskiej. Jego ojciec był sędzią mścisławskim, matka z domu Marcinkiewiczówna. Po niej był wnukiem jednej z trzech sióstr rzymskokatolickiego arcbpa mohylowskiego Stanisława Siestrzencewicza-Bohusza, który otaczał opieką swego kuzyna. Znaczną część swego dzieciństwa spędził P. na Litwie w domu stryja Ignacego Parczewskiego. Następnie uczył się w konwikcie jezuickim w Połocku, w końcu Siestrzencewicz umożliwił mu naukę w petersburskim gimnazjum państwowym. Dn. 6 IX 1820 P. wstąpił do Seminarium Głównego w Wilnie; ukończył je 30 VI 1825, uzyskując też święcenia kapłańskie. W czasie studiów w uczelni, tworzącej wtedy faktycznie Wydział Teologiczny Uniw. Wil., P. odznaczał się zdolnościami i pilnością w nauce, co zapewniło mu parokrotnie nagrody i wyróżnienia władz tej uczelni. W r. 1824 ogłosił na łamach wileńskiego periodyku „Dzieje Dobroczynności Krajowej i Zagranicznej” (T. 4 nr 1 s. 29–34) przekład z języka rosyjskiego mowy metropolity Platona, wygłoszonej w dniu koronacji cesarza Aleksandra I w r. 1801. W lipcu 1825 wydana została w Wilnie obroniona wtedy rozprawa doktorska P-ego pt. Dissertatio inauguralis moralis-theologica de nexu inter morum praecepta et veritates positivas christianae religionis… Autor odwoływał się w niej m. in. do ustaleń licznych filozofów nowożytnych i sobie współczesnych, m. in. F. R. Chateaubrianda, J. Locke’a, Ch. Montesquieu, B. Spinozy i G. C. Vaniniego. Wywody P-ego cechowała dążność do uzasadnienia przy pomocy opinii podobnych autorytetów słuszności założeń moralności opartej na podstawie religii katolickiej. W okresie pobytu w Wilnie P. pozostawał w bliskich stosunkach z początkującymi poetami spośród młodzieży studenckiej (m. in. z Antonim Edwardem Odyńcem i Ludwikiem Spitznaglem).
Po uzyskaniu doktoratu P. przeniósł się do Petersburga. Wedle zamierzeń arcbpa Siestrzencewicza objąć miał probostwo świeżo kreowanej (maj 1825) tamtejszej parafii kościoła Św. Stanisława, jednakże nie otrzymał tego stanowiska przed zgonem sędziwego dostojnika kościelnego. We francuskiej mowie, wygłoszonej podczas pogrzebu Siestrzencewicza w grudniu 1826 (wyd. Pet. 1827), zapowiedział opracowanie szczegółowej biografii swego zmarłego opiekuna i dobroczyńcy na podstawie przekazanych mu rękopisów prac naukowych i notat arcybiskupa. Mowę swą przetłumaczył następnie na język polski i opublikował z obszerniejszymi przypisami w Wilnie u schyłku 1827 r. Uzupełnienia miały głównie na celu obronę kontrowersyjnych posunięć Siestrzencewicza jako głowy Kościoła katolickiego w Rosji. We wrześniu 1827 P., otrzymawszy stypendium Seminarium – a więc zarazem i Uniw. Wil. – wyruszył na czteroletnie studia uzupełniające do Wiednia i Rzymu. Stypendium to było m. in. rezultatem starań Andrzeja Benedykta Kłągiewicza, który chciał przekazać P-emu kierowaną przez siebie katedrę dogmatyki i historii Kościoła na Uniw. Wil. Opiece Joachima Lelewela w Warszawie polecał go wtedy ks. Michał Bobrowski. Nie wiadomo nic o wiedeńskiej podróży P-ego. W listopadzie 1829 Mickiewicz i Odyniec spotkali go już w Rzymie. Wspólnie zwiedzali okolice i zabytki miasta, spędzili też w szerszym gronie Polaków święta Bożego Narodzenia (wigilia w domu Ankwiczów). P. dał się w tym okresie poznać swym rodakom jako badacz dziejów wymowy kościelnej oraz dysponujący rozległą wiedzą o kulturze średniowiecza polskiego autor nie dokończonej powieści historycznej z czasów Leszka Białego, która mogła zapewnić P-emu wedle Mickiewicza «jedno z pierwszych miejsc w naszej literaturze». W początkach 1830 r. P. uratował Mickiewicza i Odyńca (wedle przekazu ostatniego) od skutków niebezpiecznego zatrucia tlenkiem węgla. Chorował wówczas, sądząc na podstawie objawów, na zaawansowaną gruźlicę płuc i zmarł 1 V 1830 (w liście Mickiewicza do Józefa Przecławskiego z 3 V t. r. podana raczej omyłkowo data 29 IV). Pochowany został 3 V t. r. w kościele Św. Stanisława w Rzymie, następnie upamiętniony osadzoną tam w posadzce płytą z napisem ułożonym przez Mickiewicza.
Pozostałe po P-m książki i nie ukończone rękopisy przesłano – wedle relacji Odyńca – rodzinie zmarłego na Białoruś. Losy tej spuścizny P-ego, której kopie miały jednak zostać w rękach Mickiewicza i Odyńca, jak i materiałów naukowych Siestrzencewicza pozostały nie znane.
Estreicher w. XIX; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Uruski; Żychliński, I 240 (pomieszał P-ego z jego kuzynem Konstantym Parczewskim); – Bieliński, Uniw. Wil.; Francev V. A., Pol’skoe slavjanovedenie konca XVIII i pervoj četverti XIX st., Praga 1906; Kluczewski E., Parafia i kościół Św. Katarzyny w Petersburgu, w: „Charitas”, Księga zbiorowa…, Pet. 1894 s. 143–4; Mickiewicz W., Żywot Adama Mickiewicza, P. 1892 II; Wołoszyński R. W., Polsko-rosyjskie związki w naukach społecznych 1801–1830, W. 1974; Worotyński W., Seminarium Główne w Wilnie. Drugi okres dziejów i zniesienia (1816–1833), Wil. 1938; – Krasiński A. S., Wspomnienia biskupa…, Kr. 1900 s. 51; Mickiewicz A., Dzieła, Oprac. L. Płoszewski, W. 1955 XIII (Pisma różne) 217, 231, 270; tenże, Dzieła, Oprac. S. Pigoń, W. 1955 XIV cz. 1 (Listy) s. 530–1; Odyniec A. E., Listy z podróży, Oprac. M. Toporowski i M. Dernałowicz, W. 1961 II; Stattler W. K., Przypomnienie starych znajomości, „Kłosy” T. 17: 1873 nr 431–2 s. 214, 230; – „Pion” 1938 nr 18 (fot. płyty nagrobkowej); „Ricerche Slavistiche” 1955/6 s. 3–6; „Roczn. Liter.” 1849 s. 85–90; „Tyg. Pet.” 1830 nr 38 s. 314; – Inst. Rus. Liter. i Iskusstva v Leningrade, Rukopisnoe Otdelenie: f. 154 nr 55 k. 83–84 (charakterystyka P-ego we wspomnieniach I. Łobojki).
Ryszard W. Wołoszyński