Preger (Präger, Pragier) Stanisław (Salomon), pseud. Stanisław Nowicki, J. Prawdzicki, S. Prawdzicki (1882–1957), działacz Niezależnej Socjalistycznej Partii Pracy. Ur. 2 VII w Kaliszu, był synem Aleksandra i Karoliny (Kruse) z Holtzów (Golców). Ojciec, kupiec, od r. 1890 był współwłaścicielem fabryki pończoch, firmowanej przez teścia «Markus Holtz i Ska». Nazwisko P-a było dość rozpowszechnione wśród kaliskich Żydów, stąd trudno ustalić stopień pokrewieństwa z uczonym rabinem Samuelem Prägerem, obranym w r. 1732 pełnomocnym posłem synodu krajowego wielkopolskich Żydów w Czempinie do rokowań z Gminą Żydowską w Poznaniu.
P. ukończył szkołę realną w Kaliszu i od ok. 1901 r. studiował filozofię i literaturę na uniwersytecie w Berlinie. Nawiązał tam kontakt z Organizacją Zagraniczną Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W r. 1902 działał w Warszawie w grupie żydowskich inteligentów, zajmował się propagandą wśród żydowskich robotników. Po rewizji przeprowadzonej u niego 30 V t. r. i wykryciu wielu wydawnictw zagranicznych PPS oraz rękopisu na temat stosunku syjonizmu do socjalizmu został uwięziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Zwolniony w lipcu pod dozór policji w miejscu urodzenia, niebawem jednak na podstawie zezwolenia kaliskiego policmajstra P. opuścił Kalisz i wyjechał ponownie do Berlina. Najpewniej wówczas związał się ze Stowarzyszeniem Robotników Socjaldemokratów Polskich Za Granicą. Podjął współpracę z wydawanym w Krakowie miesięcznikiem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) pod nazwą „Przegląd Socjaldemokratyczny”. Poszukiwany od początku sierpnia 1902 przez policję rosyjską, dopiero w r. 1905 po umorzeniu przeciwko niemu dochodzenia w wyniku amnestii mógł wrócić do Król. Pol. W l. 1906–9 zajmował się publicystyką w radykalnych tygodnikach społeczno-politycznych „Przegląd Społeczny” i „Społeczeństwo”. Od r. 1910 działał w warszawskiej organizacji SDKPiL i pozostawał w kontakcie z Zarządem Głównym (ZG) partii. W listopadzie t. r. Zdzisław Leder powierzył mu zadanie opracowania dla ZG tez do agitacji w sprawie szkolnej w związku z odrzuceniem taktyki bojkotu szkół rosyjskich w Król. Pol. Pisywał w wydawanych w Warszawie tygodnikach SDKPiL: „Trybuna”, „Praca” i „Wolny Głos”. Nie we wszystkich kwestiach podzielał poglądy ZG, np. w korespondencji z Leonem Jogichesem-Tyszką w r. 1910 zaznaczał odmienny od oficjalnego kursu pogląd na sprawę stosunku do PPS-Lewicy, zwłaszcza stosunków między związkami zawodowymi SDKPiL a PPS-Lewicy. Podjął ponownie to zagadnienie w artykule W kwestii stosunku naszego do Lewicy PPS, ogłoszonym w r. 1913 w numerze 1 „Pisma Dyskusyjnego”, wydawnictwa Komitetu Łódzkiego i Warszawskiego SDKPiL, reprezentującego zasadniczo poglądy frakcji «rozłamowców». Zbliżony do «rozłamowców», faktycznie jednak należał P. do tzw. grupy neutralnej, która krytykowała i potępiała ZG, ale też zajmowała w wielu sprawach odrębne stanowisko niż «rozłamowcy». W l. 1911–18 przebywał P. na emigracji w Szwajcarii, gdzie zetknął się z W. Leninem. Mieszkał w Zurychu. W dn. 24–25 XI 1912 uczestniczył jako gość w nadzwyczajnym Międzynarodowym Kongresie Socjalistycznym w Bazylei. W środowisku rewolucyjnej emigracji z zaboru rosyjskiego poznał swoją przyszłą żonę Marię Magdalenę Krassowską. Po powrocie do kraju P. nie przystąpił do powstałej ze zjednoczenia SDKPiL i PPS-Lewicy – Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. W r. 1921 należał do organizatorów Partii Niezależnych Socjalistów (później – Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy) i jej przywódców jako członek Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) w Warszawie, do r. 1927 (źródła policyjne wymieniają go wśród członków OKR jeszcze w r. 1929). Był jednym z czołowych publicystów pisma „Głos Niezależnych Socjalistów”, gdzie m. in. postulował w kwestii ukraińskiej konieczność «obrony narodowości podległej przez proletariat narodowości panującej». Za stanowisko PPS w kwestii narodowej, głównie ukraińskiej, P. atakował tę partię, ale po zamachu majowym w r. 1926 gotów był do zbliżenia z PPS na gruncie walki z piłsudczyzną, a później, w perspektywie nadchodzących wyborów sejmowych w r. 1928, forsował koncepcję utworzenia bloku wyborczego partii socjalistycznych, skierowanego zarazem przeciwko rewolucyjnej lewicy. Również na gruncie międzynarodowym przeciwny był «mechanicznemu jednoczeniu się z II lub III Międzynarodówką», opowiadał się natomiast za przystąpieniem do «Wspólnoty Wiedeńskiej», ze względu na jej inicjatywę wspólnego frontu walki w bieżących zagadnieniach politycznych i społecznych.
Utrata wzroku ograniczała działalność organizacyjną P-a, zaś rozwijająca się choroba gardła zmusiła go w drugiej połowie lat dwudziestych do przeprowadzenia się do Zakopanego. Udzielał się już potem tylko w pracach oświatowych Tow. Uniwersytetu Robotniczego. Okupację niemiecką przeżył w ukryciu w Zakopanem, następnie powrócił do Warszawy, gdzie pozostawał na utrzymaniu córki. Zmarł 21 X 1957 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Komunalnym na Powązkach.
W małżeństwie z Marią Magdaleną z Krasowskich (14 VII 1884–9 II 1963) miał P. jedną córkę Janinę, literatkę.
Starszy brat P-a Maurycy (ur. 6 V 1881), jako uczeń szkoły realnej w Kaliszu organizował bojkot ugodowej demonstracji przygotowywanej w związku ze stuleciem urodzin Puszkina. W czasie studiów uniwersyteckich zbliżył się do socjaldemokracji; za działalność agitacyjną był w r. 1902 więziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Później zajął się działalnością przemysłową jako spadkobierca fabryki pończoch. Zmarł w latach trzydziestych.
Stryjeczny brat Maurycy, pseud. M. Korycki, Krzyski (ur. ok. r. 1885) był w r. 1903 więziony w X Pawilonie, potem na Pawiaku, jako student politechniki w Darmstadcie kierował od października 1904 darmstadcką sekcją Organizacji Zagranicznej PPS. Był w latach pierwszej wojny światowej związany z SDKPiL w Warszawie, a w Polsce niepodległej działaczem komunistycznym. Zginął podczas drugiej wojny światowej.
Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 50, 60, 61, 77, 82, 94; – Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy w latach 1907–1914, W. 1965; Kawecka K., Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy 1921–1937, W. 1969; Kochański A., Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy w latach 1907–1910, W. 1971; Levin L., Beiträge zur Geschichte der Juden in Kalisch (b. m. w. ok. 1910); Radlak B., SDKPiL w latach 1914–1917, W. 1967; Tych F., Polskie partie w II Międzynarodówce, w: Historia II Międzynarodówki, W. 1978; – „Życie Warszawy” 1957 nr 251 s. 6 (nekrolog); – Arch. Państw. w W.: WGZŻ 509 (cały poszyt), 492 k. 29–38, 251, 317 (dotyczy brata Maurycego); Centr. Arch. KC PZPR: Arch. PPS 305/VII–32 k. 1–2 (list Maurycego Pregera do B. A. Jędrzejowskiego z r. 1899); – Odpisy aktów ur. Stanisława i Maurycego Pregerów w Materiałach Red. Słownika Biograficznego Działaczy Polskiego Ruchu Robotniczego; – Informacje córki Janiny Preger; – Bibliogr. do stryjecznego brata Maurycego: „Nasza Sprawa” 1916 nr 5–6 s. 1; „Nasza Tryb.” 1916 nr 28–9 s. 1; „Robotnik” 1903 nr 50 s. 12; – AAN: Arch. I. J. Paderewskiego 763 k. 49; Centr. Arch. KC PZPR: Arch. PPS 305/II–6 k. 34, 305/II–44 pdt. 1 k. 488, 305/VII–32 k. 3–16 (listy z l. 1904–5).
Alicja Pacholczykowa