Smreczyński (Smaciarz do r. 1897) Stanisław (1872–1954), entomolog, pedagog. Ur. 18 X w Porębie Wielkiej (pow. Limanowa) w rodzinie górali gorczańskich, był synem Macieja Smaciarza i Katarzyny ze Smreczaków (zob. Smreczyńska Katarzyna), starszym bratem Franciszka – Władysława Orkana (zob.). Chłopiec, który przyszedł na świat dopiero po ośmiu latach małżeństwa rodziców, był przez nich przeznaczony do stanu duchownego, oddano go więc do szkoły przyklasztornej cystersów w Szczyrzycu. Dużą rolę w jego wychowaniu odegrała matka.
Od r. 1885 S. uczył się w II Gimnazjum im. św. Jacka w Krakowie, gdzie zainteresował się zoologią pod wpływem nauczyciela historii naturalnej Władysława Kulczyńskiego. W r. 1893 zdał maturę i rozpoczął studia na UJ początkowo na Wydz. Prawa, następnie na Wydz. Filozoficznym, pod kierunkiem zoologa Antoniego Wierzejskiego. W r. 1897, prawdopodobnie z inicjatywy matki, zmienił nazwisko rodowe na Smreczyński (reskrypt c.k. Namiestnictwa we Lwowie z 26 III 1897). W r. akad. 1898/9 był asystentem w katedrze zoologii u A. Wierzejskiego i równocześnie zastępcą nauczyciela w I Gimnazjum im. św. Anny (1898–1901). Po ukończeniu studiów w r. 1899, ze względów materialnych, porzucił karierę uniwersytecką i zdobywszy w r.n. uprawnienia pedagogiczne w zakresie przyrodoznawstwa oraz matematyki i fizyki jako przedmiotów pobocznych, był w l. 1902–5 nauczycielem historii naturalnej w I Gimnazjum w Tarnowie. W r. 1905 powrócił do Krakowa i został nauczycielem przyrody w I Szkole Realnej (późniejsze VIII Gimnazjum im. Augusta Witkowskiego) oraz wykładał zoologię na Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego w l. 1907–10 i 1913–14. Ponadto w r. 1912 Tow. Szkoły Ludowej (TSL) powierzyło mu kierownictwo czteroletniego Prywatnego Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego im. Franciszka Preisendanza. W r. 1929 S. wykupił na potrzeby Seminarium (użytkowany dotychczas w części) cały budynek przy pl. Na Groblach 7. Po likwidacji seminariów nauczycielskich w r. 1931, nie uzyskawszy licencji na liceum pedagogiczne, przekształcił stopniowo Seminarium w Prywatne Gimnazjum i Liceum Żeńskie im. F. Preisendanza TSL (1936). Wg opinii wizytatora z listopada 1935, S. «orientuje się bardzo dobrze w potrzebach i charakterze dzisiejszej szkoły […]. Ma bardzo miły, ojcowski stosunek do grona i uczennic. Bardzo skromny, nie dba o efekty, ale ogromnie uczciwy i solidny w pracy». W czerwcu 1939 zrezygnował z pracy pedagogicznej, ale na początku okupacji niemieckiej, mimo obłożnej choroby, doprowadził do fuzji kierowanej przez siebie placówki z Prywatnym Gimnazjum Żeńskim im. Królowej Jadwigi. Po zamknięciu przez Niemców wszystkich ogólnokształcących szkół średnich w listopadzie 1939 S. włączył się w tajne nauczanie, przewodniczył na egzaminach maturalnych i udostępniał swoje mieszkanie przy ul. Smoleńsk 23 na nauczanie w «kompletach» uczniowskich.
S. już od czasów gimnazjalnych interesował się entomologią i specjalizował się w faunistyce szarańczaków należących do prostoskrzydłych (Orthoptera) i pluskwiaków (Hemiptera) zarówno różnoskrzydłych (Heteroptera), jak i równoskrzydłych (Homoptera). W pierwszej dziedzinie opublikował dwie prace poświęcone ortopterofaunie galicyjskiej w „Sprawozdaniach Komisji Fizjograficznej AU” (T. 35: 1901, T. 36: 1902) i rozdział Orthoptera – Prostoskrzydłe w redagowanym przez Władysława Polińskiego „Podręczniku do zbierania i konserwowania zwierząt należących do fauny polskiej” (W. 1923 z. 7). W pozostałych publikacjach dotyczących pluskwiaków krajowych podał m.in. 27 gatunków pluskwiaków i 57 gatunków piewików nieznanych dotąd w Galicji, opracował zbiory pluskwiaków Stanisława Zaręcznego i uzupełnił spis pluskwiaków sporządzony przez Bolesława Kotulę („Spraw. Kom. Fizjograficznej” T. 40: 1907, T. 43–4: 1909). Sam posiadał obszerne zbiory szarańczaków i pluskwiaków gromadzone podczas licznych wycieczek w okolice Krakowa, w Tatry i Gorce. Opracowane kolekcje przekazał Muz. Przyrodniczemu PAU, w którym pracował jako wolontariusz. S. był (od r. 1901) członkiem Komisji Fizjograficznej AU (potem PAU) i Polskiego Związku Entomologicznego (od r. 1923).
Podsumowaniem badań S-ego nad pluskwiakami były opublikowane już po jego śmierci Materiały do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski („Fragmenta Faunistica” T. 7: 1954 nr 1, 1955 nr 5) i pozostałe w rękopisie Materiały do fauny pluskwiaków Podola i Wileńszczyzny (Arch. Muz. i Inst. Zool. PAN w W.). W pierwszych latach po wojnie opracował ponownie historię szkoły Preisendanza (AP w Kr., rkp. przedwojenny zaginął). Zmarł 28 IX 1954 w Krakowie, pochowany został w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim (kw. XIb).
W małżeństwie zawartym w r. 1898 z Franciszką Walerią z Kirschnerów (1876–1960) miał S. troje dzieci: syna Stanisława (zob.), oraz córki – Helenę (1897–1980), lekarza rentgenologa, ordynującą przed wojną wraz z mężem Adamem Przybylskim (zm. 1943 w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu) w Zakopanem, i Annę (1911–1974), pracownika Państwowego Zakładu Higieny (późniejszego Sanepidu) w Krakowie.
Młody S. jest prototypem postaci Antosia Porębskiego z powieści Sewera (Ignacego Maciejowskiego) „Matka” (1898).
Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 II; Słown. biologów; Kopia H., Spis nauczycieli szkół średnich w Galicji oraz polskiego gimnazjum w Cieszynie, Lw. 1909 s. 83; Olszewicz, Lista strat kultury pol. (dot. zięcia, A. Przybylskiego); Zagórowski, Spis nauczycieli; – Fedorowicz Z., Zarys rozwoju fizjografii Polski ze szczególnym uwzględnieniem faunistyki, Wr. 1963; Kras J., Wyższe Kursy dla Kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie 1868–1924, Kr. 1972; Pigoń S., Władysław Orkan, Kr. 1958; Ruta Z., Prywatne szkoły średnie ogólnokształcące w Krakowie i województwie krakowskim w latach 1932–1939, Kr. 1990; Z dziejów Liceum Nowodworskiego w Polsce Ludowej, Kr. 1963 s. 23; – Wspomnienia pośmiertne z r. 1955: „Pol. Pismo Entomologiczne” T. 24, Supl. 1 nr 17 s. 161–5 (Z. Kawecki, bibliogr., fot.), „Wszechświat” z. 2 s. 77 (R. J. Wojtusiak, fot.); – „Roczn. AU” za r. 1900/1 s. 39; – AP w Kr.: GLJ 19–27, 71, SPR 71; Arch. Muz. i Inst. Zool. PAN w W.: rkp. 258; Arch. PAN w Kr.: K III–135.
Jerzy Pawłowski