Solski Stanisław (1622–1701), jezuita, matematyk, architekt, kapelan Jana Sobieskiego. Ur. 21 IX w Kaliszu w zamożnej rodzinie mieszczańskiej.
S. uczył się w szkołach jezuickich w Kaliszu aż do retoryki włącznie. Dn. 9 VIII 1638 wstąpił do zakonu jezuitów z myślą poświęcenia się misjom w Indiach. Nowicjat odbył w Krakowie (1638–40), a następnie przeszedł roczny kurs pedagogiczny w Sandomierzu (1640/1). Filozofię studiował w Kaliszu (1641–4) i równocześnie zdobywał gruntowną wiedzę z zakresu matematyki i mechaniki pod kierunkiem Zygmunta Brudeckiego (1642–4). Potem uczył w Poznaniu gramatyki i syntaksy (1644–6) oraz przez rok był prefektem bursy Karnkowskiego w Kaliszu (1646/7). Teologię studiował w Poznaniu (1647–51), wykładając równocześnie matematykę (1650–1). Święcenia kapłańskie przyjął pod koniec lipca 1649. Roczne studium duchowości i prawa zakonnego, tzw. trzecią probację, odbył w Jarosławiu (1651/2) skąd został skierowany do nauczania poetyki w Krośnie (1652/3); tam też w okresie panującej zarazy odznaczył się odważną posługą chorym. W r. 1653 wyjechał do Kamieńca Podolskiego uczyć poetyki i retoryki; może był tam przez pół roku kapelanem obozowym. W r.n. ogłosił panegiryk z okazji ślubu brata lub kuzyna Jana: Prawdziwego wesela doznany konterfekt przy znakomitych ślubinach sławetnego P. Jana Solskiego (Kalisz 1654).
Wiosną 1654 r. wyjechał S. na misje do Turcji wraz z poselstwem chorążego lwowskiego Mikołaja Bieganowskiego. Poselstwo przybyło do Konstantynopola 29 III t.r., a na początku maja S. odłączył się od tego grona i udał do rezydencji jezuitów francuskich na Galacie, przy której mieściła się stacja ufundowana dla jezuitów polskich przez królową Ludwikę Marię. W Konstantynopolu pracował, na własną prośbę, wśród jeńców polskich, moskiewskich, dalmackich, chorwackich i bułgarskich. Wyjeżdżał też do Smyrny, aby usłużyć tamtejszym katolikom. Dzięki gramatykom i słownikom, jakie otrzymał z Rzymu, nauczył się w Konstantynopolu języków: tureckiego, niemieckiego i włoskiego. Nawiązał też korespondencję z uczonym jezuitą A. Kircherem, prosząc go o jego publikacje traktujące o wynalazkach i automatach (maszynach). Dokonał pomiarów egipskiego obelisku (ustawionego w Konstantynopolu przez cesarza Teodozjusza), sporządził przerys umieszczonych na nim hieroglifów. Jego prace wzbudziły podziw Turków, był nawet przyjęty w pałacu sułtana Mehmeda IV. W r. 1660 na krótko przyjechał do Warszawy w sprawach misji tureckiej. Powracając do Konstantynopola, podczas podróży morskiej powziął zamiar skonstruowania perpetuum mobile.
Ostatnie śluby zakonne proste (coadiutor spiritualis) złożył S. jeszcze w Konstantynopolu 14 I 1657. Niedopuszczony do uroczystej profesji czterech ślubów, zapewne z powodu niepowodzenia na studiach teologicznych, nie mógł brać udziału w kongregacjach prowincji, piastować najwyższych urzędów w zakonie; nie był nigdy profesorem studiów wyższych (filozofii i teologii), ani też przełożonym domów zakonnych. Na stałe wrócił do Polski w r. 1661, przywożąc ze sobą wykupionych z niewoli jeńców. W l. 1661 i 1662 był ministrem, czyli zawiadowcą gospodarczym kolegium kaliskiego, a następnie prokuratorem prowincji, tj. odpowiedzialnym za jej finanse. W r. 1661 wydawca „Merkuriusza Polskiego” Jan Aleksander Gorczyn opublikował dwukartkową broszurę „Machina motum perpetuum exhibens…”, zawierającą rycinę i krótki opis skonstruowanej przez S-ego hydraulicznej machiny wiecznego ruchu. Była ona demonstrowana w Warszawie, a jej ulepszoną wersję oglądał w tamtejszym domu jezuitów król Jan Kazimierz. Szczegółowy i bogato ilustrowany opis swego wynalazku zawarł S. w publikacji Machina exhibendo motui perpetuo artificiali idonea mathematicis ad examinandum et perficiendum proposita (Kr. 1663). Pracę tę dedykował woj. sandomierskiemu Janowi Zamoyskiemu. W r. 1662 wysłał S. schemat i opis perpetuum mobile do jezuity C. Schota, profesora uniw. w Würzburgu, który zamieścił je w swoim dziele „Technica curiosa” (Würzburg 1664), a w r. 1678 opis jego wynalazku opublikowano w „Journal des Savants”.
W r. 1662 wyjechał S. do Lwowa. Wprawdzie za swoje główne zadanie otrzymał pracę duszpasterską (operarius), a przejściowo (1663/4) opiekował się również bursą muzyczną, to prawdopodobnie w okresie starań o podniesienie kolegium lwowskiego do rangi akademii i planowanej z tej racji rozbudowy gmachów zajmował się głównie sprawami architektury i budownictwa. Zapewne we Lwowie odnowił znajomość z hetmanem i marsz. kor. Janem Sobieskim, datującą się od czasów poselstwa do Turcji. Przynajmniej na wiosnę 1667 został kapelanem na dworze hetmana. Był też spowiednikiem jego żony Marii Kazimiery. Przebywał z Sobieskim we Lwowie, Żółkwi, Ujazdowie i w obozach wojskowych. Miał znaczny wpływ na charakter religijności hetmana i jego żony. Na zlecenie Sobieskiego korespondował z astronomem Janem Heweliuszem, zamawiając instrumenty naukowe, a także peryskop (polemoskop) i lunety polowe. U boku Sobieskiego pozostawał S. zapewne do r. 1670. Choć niewątpliwie nadal utrzymywał z nim kontakty, to na jego dworze dłużej nie przebywał, nie był też jego przybocznym matematykiem i geometrą, jak mylnie podawano w literaturze.
W r. 1670 osiadł S. na stałe w krakowskim kolegium przy kościele św. Piotra i Pawła, gdzie przez 12 lat (1670–82) był kierownikiem budów (praefectus fabricae) związanych z fundacją bpa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego. Wzniesiono wtedy wschodnie skrzydło gmachu, tzw. Collegium Trzebicianum, a w kościele ozdobiono m.in. kaplice Świętego Krzyża i św. Franciszka Borgiasza. S. nie tylko planował budowy, ale też zamawiał potrzebne materiały i nadzorował prace budowlane. Wznosił też i przerabiał różne budynki gospodarcze, w tym być może młyn kolegium poruszany siłą koni. Zapewne służył Trzebickiemu pomocą przy innych budowach sakralnych i świeckich. Nie zaniedbywał pracy duszpasterskiej, był operariuszem (duszpasterzem), ojcem duchownym zakonników oraz konsultorem, czyli doradcą przełożonych. Z tego okresu pochodzą dwa dzieła ascetyczne S-ego: Nauki o częstym używaniu Najświętszego Sakramentu i stu sposobach uczczenia Pana Jezusa w Najświętszym Sakramencie (Kr. 1671), dedykowane Helenie Tekli Lubomirskiej, wojewodzinie krakowskiej, oraz czterotomowe Rozmyślania codzienne na cały rok (Kr. 1676, 1677, 1681), w których dał osobom duchownym (szczególnie zakonnicom) i świeckim jasne teksty rozmyślań na okres całego roku (obie prace zostały wznowione w r. 1902 w Krakowie). Od lutego do listopada 1682 był S. wicerektorem i zarazem mistrzem nowicjatu w domu przy kościele św. Szczepana w Krakowie, po czym wrócił do kolegium, ale odtąd miał tam tylko skromną funkcję spowiednika. Służył zapewne w różnych okresach pomocą przy przebudowach i remontach domu nowicjatu przy kościele św. Szczepana. W r. 1683 rada miejska Krakowa zaprosiła go do komisji badającej przyczyny pękania wieży ratuszowej.
W r. 1683 przed wyprawą wiedeńską ogłosił S. krótki Prognostyk życzliwy Janowi III królowi polskiemu pewnego nad Turczynem zwycięstwa w roku 1683, który zamieścił następnie w dedykowanym Sobieskiemu dziele Geometra polski, to jest nauka rysowania, podziału, przemierzania i rozmierzania linii, angułów, figur i brył pełnych (Kr. 1683–6 I–III). Jan III udzielił autorowi finansowego wsparcia na druk tej pracy. S. podkreślał we wstępie, że dzięki napisanemu po polsku podręcznikowi, nie trzeba będzie sprowadzać kosztownych mierniczych Holendrów. Część pierwsza Geometry zawiera wykład geometrii teoretycznej, część druga zaś praktycznej. W omówieniu instrumentów mierniczych zamieścił opisy wynalezionych lub ulepszonych przez siebie (wózka i tablicy mierniczej), podał też wskazówki dotyczące nanoszenia obiektów terenowych na plany i mapy. Część trzecia stanowi pierwszy w języku polskim traktat z zakresu gnomoniki. S. zawarł tu też wykład arytmetyki, wprowadzając wiele polskich terminów, z których kilka używanych jest do dziś. Do swej pracy dołączył wzory planów oraz «przestrogi», zawierające dość wysokie wymagania co do precyzji pomiarów. Skróconą wersję Geometry polskiego przygotował też w języku łacińskim. Wydał ją pt. Praxis nova et expeditissima mensurandi geometrice… (Kr. 1688), dedykując Janowi Lanckorońskiemu. Dzieło zostało zauważone i opisane w „Acta eruditorum” (Lipsiae 1692 I 523–4), podobnie jak i dzieła polskie S-ego.
Najpóźniej od r. 1682 był S. przybocznym architektem nowego bpa krakowskiego Jana Małachowskiego. Często jeździł do Kielc; w r. 1682 był zatrudniony w Bodzentynie. Bp Małachowski cenił go wysoko, nazwał nawet (w liście do wizytek z r. 1686) «generalnym całej Polski architektem». Zatrzymał go przy sobie mimo starań dobrodzieja jezuitów, kaszt. kamienieckiego Rafała Kazimierza Makowieckiego, który w liście do generała prosił, by S. został jego kierownikiem duchownym. W l. 1683–7 kierował S. zaprojektowaną przez siebie przebudową domu jezuickiego i gotyckiego kościoła św. Barbary w stylu baroku. Jego dziełem było zapewne wewnętrzne podwórze wraz z obramieniami drzwi i okien, a w kościele nowy kształt i wysokość sklepienia, apsyda i podniesienie dachu kościoła bez rozmontowania. W r. 1682 zwróciły się do S-ego wizytki (sprowadzone do Krakowa z Warszawy przez bpa Małachowskiego), aby przebudował Dom Sierot przy ul. Szpitalnej na ich siedzibę do czasu wybudowania nowego klasztoru. S. uznał jednak, że taka przebudowa nie jest możliwa, natomiast w r. 1686 sporządził ogólny plan nowego klasztoru i kościoła za miastem. Opracowanie szczegółowe projektu oraz kierownictwo nad budową powierzono architektowi Janowi Solariemu. Mimo zawarcia (15 IV 1687) wstępnej umowy przez przełożoną wizytek Katarzynę Krystynę Branicką z tym architektem, ostatecznie (na zlecenie Małachowskiego) budowę nadzorował S. dokonując też zmian i poprawek w pierwotnym projekcie. Po ukończeniu klasztoru w r. 1692 kierował budową kościoła, mając do pomocy Mikołaja Ludwika Grabiańskiego, podskarbiego biskupa. W r. 1694 sam zaprojektował portal na fasadzie, a także wieżyczkę na sygnaturkę umieszczoną nad chórem zakonnym. W maju t.r. ukończono sklepienie nad kościołem, a S. zajął się marmurową posadzką i obramowaniami drzwi. Konsekracja kościoła p. wezw. św. Franciszka Salezego (obecnie przy pl. Biskupim) nastąpiła 24 VI 1695. Wykorzystanie koncepcji S-ego i jego wkład pracy w budowę klasztoru wizytek były na tyle poważne, iż można go – zdaniem F. S. Ignaszewskiej – «uznać za jego architekta».
Nieustannie zajęty projektowaniem i pracami przy nadzorze budów, wydał S. w r. 1690 w Krakowie pierwszą część swego najważniejszego, obok Geometry, dzieła Architekt polski, to jest nauka ulżenia wszelkich ciężarów, używania potrzebnych machin ziemnych i wodnych, stawiania ozdobnych kościołów małym kosztem… Zadedykował je bpowi Małachowskiemu. Architekt… powstał «dla niedostatku w Koronie naszej umiejętnych dyrektorów i dla nieświadomości rzemieślników». Stanowił znakomity podręcznik mechaniki stosowanej i budowy maszyn; od wyjaśnienia działania maszyn prostych autor przeszedł do opisu bardziej skomplikowanych urządzeń i ich zastosowań. Praca zawiera też część poświęconą właściwościom wody i machinom hydraulicznym. S. planował wydanie trzech tomów Architekta, zapewne po opublikowaniu pierwszej części miał już gotowe materiały do następnych, lecz nie zachowały się nawet w rękopisie. Tomy nie opublikowane miały obejmować naukę o pięciu porządkach klasycznych, o budowie i ozdabianiu kościołów, o elementach budowli, o wykonawstwie, a także o budowaniu fortec. Dzieło to stanowi dziś źródło do poznania zarówno teorii, jak i faktycznego stanu ówczesnej techniki. Znaczną wartość przedstawia także dla językoznawców.
S. przypuszczalnie kierował także stroną techniczną budowy kaplicy Morsztynów w Wieliczce. Być może uczestniczył w fundacjach M. Grabiańskiego, który własnym kosztem wystawił kościół św. Krzyża we wsi Jeleń (1691) oraz św. Bartłomieja w Ludwinowie pod Krakowem (ok. 1694), a na pewno korzystał z pomocy S-ego, ucząc się architektury. Inne prace S-ego nie są znane, choć w nekrologu napisano o nim, że zaprojektował i wybudował kilka klasztorów i kościołów. Czynny był do końca życia; 2 II 1699 obchodził w kościele św. Piotra i Pawła w asyście bpa Małachowskiego swój jubileusz 50-lecia kapłaństwa. Zmarł na epilepsję w Krakowie 8 I 1701. Wierni uważając go za świątobliwego, ocierali o ciało zmarłego swoje różańce i książeczki. Został pochowany w podziemiach kościoła św. Piotra i Pawła.
W zakonie byli w tym czasie bracia lub krewni S-ego: Kasper (1620–1670), rektor w Sandomierzu (1664–5) oraz Marcin (1626–1681), kaznodzieja.
Szkic portretowy B. Podczaszyńskiego wg odlewu gipsowego, reprod. w: „Tyg. Ilustr.” 1884 t. 2 s. 1; Solski S., Architekt polski, Wyd. J. Burszta, C. Łuczak, Źródła do dziejów nauki i techniki, Wr. 1959 II; – Estreicher; Nowy Korbut, III (bibliogr.); Hist. Nauki Pol., VI; Brown, Bibl. pisarzów, s. 386–7; Backer–Sommervogel, Bibl. Comp. de Jésus, VII kol. 1372–4; Enc. Kośc.; Poplatek J., Paszenda J., Słownik jezuitów artystów, Kr. 1972 s. 202–3; PSB (Grabiański Mikołaj, Solari Jan); Słown. Pol. Teologów Katol., IV; Wpol. Słown. Biogr.; – Alexandrowicz S., Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, P. 1989 s. 170–2; Bajraszewska-Zięba A., Zięba J., O roli Stanisława Solskiego w rozwoju nauk technicznych, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., W., T. 4: 1956 s. 165–81 (bibliogr.); Czołowski A., Jan III i miasto Lwów, Lw. 1929 s. 30; Dianni J., Początki rachunku nieskończonościowego w Polsce, W. 1954 II s. 325; Historia krakowskiego klasztoru sióstr Nawiedzenia NMP (PP. Wizytek)…, Kr. 1931 s. 20, 30, 39, 45; Hrabec S., Pepłowski F., Wiadomości o autorach i dziełach cytowanych w Słowniku Lindego, W. 1963 s. 190–1; Ignaszewska F. S., Fundacja Małachowskiego, „Roczn. Krak.” R. 47: 1976; taż, Historia fundacji klasztoru SS. Nawiedzenia NMP (Wizytek) w Krakowie (1681–1699), „Nasza Przeszłość” T. 58: 1982 s. 34–6, 58–63; Krasucki Z., Komunikat o dawnych srebrach kościelnych i projekcie ołtarza wielkiego w kościele PP. Wizytek w Krakowie, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, Kr. 1896 V s. CXL; tenże, Komunikat o kościele PP. Wizytek na Biskupiem w Krakowie, tamże s. CXXXV–VI; Kucharzewski F., O początkach piśmiennictwa technicznego w Polsce, W. 1900 s. 42–55; Mieszkowski Z., Podstawowe problemy architektury w polskich traktatach od połowy XVI do początku XIX w., W. 1970 s. 16, 24, 28–31; Nowak E., Rys dziejów duszpasterstwa wojskowego w Polsce 968–1831, W. 1932 s. 61; Nowak T., Cztery wieki polskiej książki technicznej 1450–1850, W. 1961 s. 103–15; Paszenda J., Jan Delamars – nieznany artysta małopolski na przełomie XVII i XVIII w., „Biul. Hist. Sztuki” T. 28: 1966 s. 255; tenże, Kościół św. Barbary w Krakowie z domem zakonnym Księży Jezuitów, Kr. 1985; Sawicki K., Pięć wieków geodezji polskiej, W. 1964 s. 181–211; Sygański J., Monografia obrazu Matki Boskiej Pocieszenia w kościele lwowskim OO. Jezuitów, Lw. 1906 s. 37–8; Targosz K., Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych, Wr. 1991 (bibliogr.); taż, Polscy korespondenci Atanazego Kirchera i ich wkład w jego dzieło naukowe, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., W., S. A., T. 12: 1968 s. 121, 126, 131, 134, 136; Załęski, Jezuici, III–IV; – Chłędowski A. T., Wyjątki z dziennika Jana Markiewicza, „Pam. Lwow.” 1816 t. 3 s. 218; Sobieski J., Listy do Marysieńki, Oprac L. Kukulski, W. 1962; – Arch. Papieskiego Uniw. Gregoriańskiego w Rzymie: sygn. IX 563 (Teki Kirchera), IX k. 8, 75, 201, sygn. XIII k. 42, 94 (listy S-ego, odpisy niektórych w B. Narod.: BOZ 1362); Arch. Rom. S.I.: Germ. 67 f. 394 (śluby), Gal. 96 II f. 96, III f. 57, Gal. 103 f. 173–174, 185–186 (listy S-ego do generała), Pol. 10–22 (katalogi trzyletnie 1639–1700), Pol. 44–45 (katalogi roczne 1639–1701), Pol. 53–57 (Historia Collegii Cracoviensis 1672–1701), Pol. 55 f. 258v. (Historia Domus Probationis Cracoviensis 1682), Pol. 69 f. 17–19 (nekrolog), Pol. 77 f. 511 (list z 12 XII 1668), Pol. 78 f. 85 (list Rafała Makowieckiego).
Ludwik Grzebień