Suski Stanisław, nazwisko przybrane Szymański, pseud.: Erlikowski, Kosa, Mikołajewski, Osowski (1894–1942), działacz socjalistyczny i komunistyczny.

Ur. 13 X we Włocławku w rodzinie robotniczej, był synem Andrzeja i Balbiny Marii z Żółtowskich.

Po ukończeniu szkoły elementarnej pracował S. od r. 1910 jako ślusarz w Fabryce Narzędzi Rolniczych «Wisła» we Włocławku. W r. 1912 wstąpił do nielegalnej PPS-Lewicy. Po wybuchu pierwszej wojny światowej i zajęciu Włocławka przez Niemców był tam współorganizatorem związanych z tą partią legalnych towarzystw robotniczych; m.in. w r. 1915 Robotniczego Stow. Spożywczego, a w r. 1916 Klubu im. Tadeusza Rechniewskiego. Współtworzył też włocławski Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Metalowego; w r. 1916 został członkiem jego zarządu, a w r. 1917 sekretarzem. Uczestniczył w powołaniu we Włocławku w r. 1917 Rady Organizacji Robotniczych i wszedł do utworzonej przez nią w czerwcu t.r. reprezentacji politycznej, Sekretariatu Robotniczego.

Dn. 16 XII 1918 uczestniczył S. w Warszawie w I Zjeździe Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP), powstałej w wyniku połączenia PPS-Lewicy z SDKPiL. Powołując we Włocławku komórki nowej partii, został członkiem jej Komitetu Dzielnicowego oraz Komitetu Okręgowego, obejmującego także Kutno. Po delegalizacji KPRP w styczniu 1919 dążył do rozszerzenia jej wpływów na ruch związkowy i spółdzielczy. Współorganizował włocławską Radę Delegatów Robotniczych i przyczynił się do zdominowania jej przez komunistów. W Warszawie uczestniczył 12 VII 1919 w zjednoczeniu związanej z KPRP Rady Związków Zawodowych z popieraną przez PPS Komisją Centralną Związków Zawodowych oraz w powołaniu Związku Stowarzyszeń Zawodowych w Polsce (od 16 V 1920 Komisja Centralna Klasowych Związków Zawodowych); był odtąd przewodniczącym podporządkowanej temu związkowi rady związków zawodowych we Włocławku. Nadal działał w Związku Zawodowym Robotników Przemysłu Metalowego (od 1 III 1920 Związek Robotników Przemysłu Metalowego w Polsce) i uczestniczył w jego kolejnych zjazdach. Udostępniał lokale Robotniczego Stow. Spożywczego na zebrania KPRP i składy druków. Po wstrzymaniu przez rząd Leopolda Skulskiego robót publicznych wszedł we Włocławku w marcu 1920 do kierowanej przez komunistów Komisji Cennikowej, mającej wspierać bezrobotnych.

Wobec zbliżania się Armii Czerwonej do Warszawy S. został 15 VII 1920 prewencyjnie uwięziony na dwa miesiące. W r. 1921 zorganizował we Włocławku manifestacje bezrobotnych: 15 III oraz 1 V t.r., po której został ponownie aresztowany. Zwolniony 26 VII za kaucją 500 tys. marek pol., zorganizował 19 VIII strajk, który doprowadził do 30% podwyżki płac we włocławskich fabrykach. W wyborach uzupełniających do Rady Miejskiej we Włocławku (5 III 1922) zdobył z listy komunistycznej mandat radnego. Na stanowisku tym domagał się rozpoczęcia robót publicznych oraz nałożenia nadzwycz. podatku na przemysłowców, którzy wstrzymali produkcję. Wyjechał do Wolnego M. Gdańska i w dn. 10–13 V 1922 uczestniczył w Sopocie w III Konferencji KPRP, podczas której wszedł do komisji zajmującej się wyborami do KC. W sierpniu t.r. został członkiem Centralnego Komitetu Wyborczego Związku Proletariatu Miast i Wsi (legalnej ekspozytury KPRP), a także członkiem jego włocławskiego Okręgowego Komitetu Wyborczego. W wyborach parlamentarnych 5 XI kandydował z listy państwowej Związku, jednak umieszczony na 22 miejscu mandatu nie zdobył. Dn. 25 IX został aresztowany ponownie pod zarzutem zorganizowania 1 V 1921 nielegalnej manifestacji, ale wkrótce znowu zwolniono go za kaucją. Sądzony 6 X 1922 został uniewinniony, jednak prokuratura zaskarżyła wyrok. W dn. 19 IX – 2 X 1923 uczestniczył w Bolszewie pod Moskwą w II Zjeździe KPRP; w wystąpieniu chwalił się opanowaniem związków zawodowych we Włocławku przez komunistów. Wrócił następnie do Polski, ale wobec spodziewanego wyroku sądowego wyjechał na polecenie KPRP do Zagłębia Dąbrowskiego; ukrywając się tam pod nazwiskiem Stanisław Szymański, przejął po Janie Leszczyńskim funkcję kierownika tamtejszej organizacji KPRP. Dn. 18 I 1924 Sąd Apelacyjny w Warszawie skazał S-ego na 1,5 roku twierdzy, a 12 V t.r. wniosek o kasację wyroku, wniesiony przez obrońcę Teodora Duracza, został przez Sąd Najwyższy odrzucony. S. uczestniczył 14 I – 5 II 1925 w Moskwie w III Zjeździe KPRP (przemianowanej wtedy na Komunistyczną Partię Polski ); został wówczas wybrany do komisji rolnej partii. Dn. 6 V t.r. podczas posiedzenia KC KPP przy ul. Dzielnej 59 w Warszawie został aresztowany i osadzony na Pawiaku. W procesie toczącym się od 29 X do 1 XI 1926 w Warszawie skazano go na 5 lat ciężkiego więzienia. Po apelacji wniesionej przez Duracza 14 III 1927 karę zmniejszono do 4 lat. S. odsiadywał wyrok w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej, a następnie w Sieradzu. W r. 1927 wybrano go zaocznie do zarządu włocławskiej Kasy Chorych.

Zwolniony 1 VIII 1928 na mocy amnestii, wrócił S. do Włocławka. Odbudował tam rozbite przez policję komórki KPP i w grudniu 1928 wszedł do jej Komitetu Dzielnicowego i Komitetu Okręgowego. Na polecenie kierownictwa KPP wstąpił do działającej jawnie PPS-Lewicy w celu przejęcia jej przez komunistów. Podjął ponownie pracę w ruchu spółdzielczym; został członkiem zarządu włocławsko-kujawskiej spółdzielni «Przyszłość w Pracy», a w dn. 18–24 XI 1929 zorganizował we Włocławku tydzień propagujący spółdzielczość. Dn. 4 V 1930 został wybrany do Zarządu Głównego Związku Zawodowego Pracowników Spółdzielczych (ponownie 2 V 1932); w r. 1931 zorganizował przy jego oddziale we Włocławku sekcję pracowników fizycznych, do której wstąpili robotnicy tamtejszych Zakładów Wytwórczych Związku Polskich Stowarzyszeń Spożywców «Społem». Od r. 1930 pracował we Włocławku jako kierownik sklepu. W wyborach parlamentarnych 16 XI 1930 bezskutecznie kandydował w okręgu nr 10 (Włocławek – Nieszawa – Lipno) z listy komunistycznej Jedność Robotniczo-Chłopska. Oskarżony o udział w nielegalnej demonstracji 1 V t.r. we Włocławku, został 9 IX 1931 uniewinniony. S. związany w KPP z mniej dogmatyczną frakcją «większości», po przejęciu władzy w partii przez lewicową «mniejszość» został odsunięty od pracy w jej władzach okręgowych oraz włocławskiej organizacji i w r. 1932 na polecenie kierownictwa KPP wyjechał do Lublina. W r. 1935 został kierownikiem Lubelskiej Spółdzielni Spożywców. Był wtedy zwolennikiem współpracy z PPS. W r. 1937 przeniósł się na Wołyń do Ratna (pow. kowelski).

Po wybuchu drugiej wojny światowej i zajęciu Ratna przez Armię Czerwoną przedostał się S. pod koniec r. 1939 do okupowanego przez Niemców Lublina i wrócił do pracy w działającej legalnie Lubelskiej Spółdzielni Spożywców. Współdziałając z Radą Główną Opiekuńczą, pomagał osobom uwięzionym na lubelskim Zamku i w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Dn. 25 V 1941 uczestniczył w Lublinie w zjeździe Związku Spółdzielni Spożywców «Społem». Prawdopodobnie w r. 1942 współtworzył tam komórkę tajnej Polskiej Partii Robotniczej, co mogło być przyczyną jego aresztowania 10 VI t.r. Został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie zginął 9 VII 1942.

S. był dwukrotnie żonaty; w pierwszym małżeństwie zawartym z nieznaną z nazwiska Janiną, miał syna, żołnierza WP, który zginął w kampanii wrześniowej 1939 r. Z drugiego małżeństwa zawartego 21 X 1923 z Cecylią Dworakowską (1906–1978) miał córkę Barbarę (ur. 1924).

Podgóreczny J., Niepospolici ludzie Kujaw i Pomorza, Bydgoszcz 1967; Zasłużeni dla Włocławka (XVIII–XX wiek), Włocławek 1991; – Augustyn J. i in., Działalność KPP na terenie woj. pomorskiego w latach 1918–1938. Sesja naukowa poświęcona 40-leciu KPP, Bydgoszcz 1959 s. 14, 19, 24, 61; Iwański G., Powstanie i działalność Związku Proletariatu Miast i Wsi 1922–1925, W. 1974; Ławnik J., Ruch zawodowy metalowców w Polsce (1869–1939), W. 1986; Orzechowski I., Kochański A., Zarys dziejów ruchu zawodowego w Królestwie Polskim (1905–1918), W. 1964; Pacholczykowa A., Stanisław Suski (1894–1942), „Kwart. Hist. Ruchu Zawodowego” 1968 nr 2 (98) s. 78–83; taż, Stanisław Suski (1894–1942), „Włocławski Informator Kult.” 1978 nr 12 s. 14–16; Perlikowski C. i in., Z rewolucyjnych tradycji Włocławka, Bydgoszcz 1965 s. 16, 20, 27, 31, 33, 50, 189, 191, 203; Piechowicz S., Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych 1919–1925, W. 1963; Świetlikowa F., Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918–1923, W. 1968; – Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1928, W. 1962; Kołodziej S., Wspomnienia 1915–1945, W. 1967; Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1970; Wspomnienia działaczy związkowych 1906–1949, W. 1971; – „Głos Robotn.” (PPS-Lewicy) 1916 nr 2, 1917 nr 89, 94, 1918 nr 20, 49; Kalendarz Robotn. na r. 1918 („Głosu Robotn.”) s. 239, 241, 245; „Poufny Przegl. Inwigilacyjny PP” 1923 nr 122 poz. 38, 1924 nr 183 poz. 10, nr 240 poz. 46, nr 634 poz. 189, nr 707 poz. 38, nr 768 poz. 36; „Pracownik Spółdzielczy” 1933 (nr jubileuszowy) s. 60, 72, 93–4; – AAN: Arch. Duracza, sygn. 105/140, 105/2072, KPP, sygn. 158/1–2 t. 10 k. 113–14, sygn. 158/1–3 t. 18, MSW, sygn. 1178 s. 3, sygn. 1198 s. 118, sygn. 1199 s. 7, 22, PZPR, sygn. Z 4629 (teczka osobowa Cecylii Suskiej), sygn. 783 (teczka osobowa A. Bucholca) pdt. 2 k. 11, sygn. 8374 (teczka osobowa A. Gronowskiego) pdt. 2 s. 2, sygn. 2474 (teczka osobowa S. Jarzębińskiego) s. 4–5, Więzienie Mokotów t. 615, sygn. Z 1539; AP we Włocławku: Star. Pow. Włocławskie, sygn. 117 k. 3, sygn. 234 k. 275, 278, sygn. 341 k. 5, 13, 24, 31–2, sygn. 349 k. 20, 26, 27, 67, 151, 165, 212, 214, 241, 254, 271, 277, 300, sygn. 369 k. 33, 55, 101, sygn. 680 k. 284, Spraw. sytuacyjne nr 8a m. IV– VIII 1921 r., nr II, 1924 r., k. 1–5; Muz. Niepodległości w W.: nr 3325–3328, Oddz. Pawiak, kartoteka więźniów 1919–39; – Mater. w posiadaniu autorki: pismo Prezydenta m. Włocławka z 29 XI 2007.

Alicja Pacholczykowa