Szczepański Stanisław (1895–1973), malarz, pedagog, działacz amatorskiego ruchu teatralnego.
Ur. 2 III w Ropczycach, był synem Włodzimierza, lekarza powiatowego, i Jadwigi z domu Stanko. Miał siostrę Marię.
S. uczył się początkowo w Ropczycach, a po przeniesieniu się rodziny do Jasła, w tamtejszych szkole czteroklasowej i gimnazjum klasycznym. Równocześnie pobierał lekcje rysunku u jasielskiego malarza Apolinarego Kotowicza. Po maturze w r. 1913 podjął studia na Wydz. Architektury politechn. (Technische Hochschule) w Wiedniu. W r. 1914 przeniósł się na Wydz. Filozoficzno-Historyczny UJ, był też odtąd wolnym słuchaczem krakowskiej ASP w pracowni malarstwa Teodora Axentowicza. Podczas pierwszej wojny światowej służył w l. 1915–18 w armii austro-węgierskiej; w czasie urlopów słuchał wykładów z filozofii na Uniw. Lwow. W listopadzie 1918 uczestniczył w obronie Lwowa.
Od jesieni 1919 studiował S. malarstwo w ASP w Krakowie, w pracowni Wojciecha Weissa. Jako ochotnik wziął udział w wojnie polsko-sowieckiej 1920 r. Od t.r. był zatrudniony w Warsztatach Krakowskich jako kierownik pracowni zabawek. Latem 1921 uczestniczył w Pierwszym Międzynarodowym Kongresie Teozoficznym w Paryżu. Po powrocie przerwał studia w ASP i podjął pracę nauczyciela rysunku oraz języka francuskiego w gimnazjum w Jaśle; zorganizował wówczas i poprowadził teatr szkolny. Od r. 1923 kontynuował naukę w krakowskiej ASP pod kierunkiem Weissa. Po ukończeniu studiów, w r. 1925, przeniósł się do Warszawy, gdzie został instruktorem teatralnym i plastycznym na miejskich Kursach dla Dorosłych i Młodocianych. Od r. 1928 prowadził wykłady na Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej; wszedł wówczas do Zarządu Głównego Związku Teatrów i Chórów Ludowych. W r. 1928 urządził w Jaśle swą pierwszą wystawę, a w r.n. uczestniczył w Warszawie w Salonie Związku Artystów Plastyków. Próbował w tym czasie malować abstrakcje, jednak wkrótce zbliżył się do malarstwa kolorystycznego.
W r. 1929 podjął S. studia w Paryżu w kierowanej przez Józefa Pankiewicza filii krakowskiej ASP. W r. 1931 wszedł do utworzonego przez jej słuchaczy Komitetu Paryskiego. Z częścią tej grupy wrócił do Polski w r. 1932 i wziął udział w wystawie w TPSP w Krakowie. Na łamach nowo utworzonego w Krakowie pisma „Głos Plastyków” ogłosił artykuł Wizja natury, wizja malarska (1932 nr 5–6); w r. 1933 został członkiem redakcji tego pisma i nadal publikował w nim artykuły oraz recenzje wystaw. Włączył się t.r. w organizację Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków i wszedł do jego władz. W l. 1933–8 brał udział w Salonach Inst. Propagandy Sztuki w Warszawie (także w urządzonej tam w r. 1934 „Wystawie malarstwa grupy K.P.”). W r. 1934 wystawiał na Biennale Sztuki w Wenecji i w TPSP we Lwowie, a w r.n. uczestniczył w ekspozycjach: Zrzeszenia Artystów Plastyków «Zwornik» i Cechu Artystów Plastyków «Jednoróg» w Belgradzie, grupy «Pryzmat» w Kapsztadzie, Międzynarodowej Wystawie Sztuki Współczesnej w Brukseli oraz „Trzeciej wystawie objazdowej” artystów Komitetu Paryskiego, pokazywanej w kilkunastu miastach Polski. Obok Józefa Czapskiego wystawiał w listopadzie 1935 w nowo otwartym Salonie «35» w Poznaniu. Razem z Czapskim i Marią Wodzicką eksponował w r. 1936 we Lwowie, a w październiku t.r. miał wystawę indywidualną w Związku Zawodowym Polskich Artystów Plastyków w Warszawie. Był w tym okresie członkiem jednej z lóż Federacji Polskiej Zakonu Wszechświatowego Wolnomularstwa «Le Droit Humain», działającej w Warszawie. Od r. 1936 wykładał na Rysunkowych Ogniskach Wakacyjnych dla nauczycieli przy Liceum w Krzemieńcu. Bywał w tym okresie na nieformalnych plenerach kapistów w majątku Mycielskich w Wiśniowej (pow. strzyżowski); podczas tych pobytów malował portrety rodziny gospodarzy (m.in. Portret Jana Mycielskiego ). Wkrótce potem przeniósł się na stałe do Krzemieńca i od r. szk. 1937/8 był tam nauczycielem rysunku oraz instruktorem teatru w Liceum (w plenerowych inscenizacjach dramatów Juliusza Słowackiego wykorzystywał krajobraz i naturalne efekty świetlne); nadal prowadził też zajęcia na Rysunkowych Ogniskach. W r. 1938 pracował w lwowskiej filii redakcji „Głosu Plastyków”, a dla tygodnika „Życie Krzemienieckie” recenzował spektakle Teatru Wołyńskiego z Łucka. W r. 1938 odbyła się w Krzemieńcu wystawa jego prac (wspólna ze Stanisławem Sheybalem i Eustachym Wasilkowskim). Na wystawie malarstwa figuralnego w Inst. Propagandy Sztuki w r. 1939 w Warszawie pokazał obraz Sąd Parysa, dobrze oceniony przez Tytusa Czyżewskiego („Prosto z mostu” 1939 nr 11) i nagrodzony przez ministra spraw zagranicznych. W l. trzydziestych ukształtował się styl malarstwa S-ego, charakteryzujący się jasnym kolorytem i chłodnymi odcieniami martwych natur. Ze względu na sposób użycia światła, bardziej niż inni kapiści, zbliżył się do twórczości impresjonistów i P. Bonnarda.
Po wybuchu drugiej wojny światowej i zajęciu Krzemieńca 20 IX 1939 przez Armię Czerwoną został S. nauczycielem w polskiej szkole dziesięcioletniej. Po wkroczeniu do miasta wojsk niemieckich (1 VII 1941) pracował jako urzędnik w krzemienieckiej kopalni węgla brunatnego. W l. 1942–4 mieszkał w Warszawie, gdzie m.in. prowadził tajne wykłady o sztuce, a w styczniu i lutym 1944 wystawiał z członkami Komitetu Paryskiego w Salonie «Nike». Zaskoczony latem 1944 przez front w Zenowie koło Wołomina, wyjechał do Lublina, gdzie podjął pracę nauczyciela w Wolnej Szkole Malarstwa i Rysunku Janiny Miłosiowej. W Lublinie wstąpił do reaktywowanego Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków (od r. 1945 ZPAP) i wziął udział w pierwszej po wojnie wystawie Związku. W r. 1945 uczestniczył w wystawie malarstwa i rzeźby w TPSP w Krakowie.
W r. 1945 został S. profesorem na Wydz. Malarstwa i Grafiki w Inst. Sztuk Plastycznych (od r. 1946 Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych) w Poznaniu. Od r. 1945 działał w Radzie Kultury Poznania. Współpracował w l. 1945–6 z Wacławem Taranczewskim przy dekoracji ścian prezbiterium kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP w Poznaniu; namalował tu również obraz ołtarzowy. W r. 1946, odpowiadając na ankietę „Głosu Plastyków” (R. 7) „Współpraca architektury, rzeźby i malarstwa”, zwrócił uwagę na niedostatek teorii sztuki w kształceniu artystycznym w Polsce. T.r. eksponował prace na Wystawie Malarstwa i Grafiki Współczesnej w salonie «Nike» w Warszawie, a w r. 1947 na wystawie indywidualnej w Poznaniu, gdzie obok martwych natur i pejzaży pokazał m.in. namalowaną t.r. Ogrodniczkę; uczestniczył też w Salonie Zimowym TPSP w Krakowie. W r. 1947 został dyrektorem Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych. Od r. 1948 prowadził w Poznaniu amatorski zespół teatralny studentów polonistyki i był prezesem poznańskiego oddz. ZPAP. Na łamach reaktywowanego po wojnie „Głosu Plastyków” zamieścił artykuł Bonnard niewyzyskany (R. 9: 1948), a w „Głosie Wielkopolskim” opublikował szkic Dlaczego Cybis maluje brzydkie kobiety („Świat” 1948 nr 139, dod.). W r. 1949 przeniósł się do Warszawy, gdzie został profesorem malarstwa w ASP; nominację na profesora nadzwycz. otrzymał w r. 1950. Na zlecenie Min. Kultury i Sztuki opracował program nauczania rysunku i malarstwa dla średnich szkół plastycznych; jego przydatność miał możliwość sprawdzić w r. szk. 1949/50, pracując jako nauczyciel w Państw. Liceum Sztuk Plastycznych w Warszawie. Do malarstwa monumentalnego wrócił w r. 1954, m.in. wykonał sgraffito na fasadzie domu Henryka Wieniawskiego przy Starym Rynku w Lublinie, a w r. 1956 ozdobił polichromią fasadę kamienicy PTTK przy Starym Rynku w Poznaniu. T.r. został profesorem zwycz. W l. 1956–60 był radnym m. Warszawy. Opublikował podręcznik Rysunek i malarstwo. Wskazania dla artystów amatorów (W. 1957). Uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Stow. Wychowania przez Sztukę w Hadze (1957) oraz Międzynarodowym Kongresie Federacji Nauczania Rysunku w Bazylei (1958). Indywidualne wystawy S-ego odbyły się w tym okresie w Poznaniu (1959) oraz dwukrotnie w Warszawie (1962, 1964). Uczestniczył również w ekspozycji „Twenty one Artists from Poland”, zorganizowanej w r. 1960 w Grabowsky Gallery w Londynie. S. wykształcił liczne grono uczniów (m.in. Janusza Kaczmarskiego i Jacka A. Zielińskiego). Od r. 1961 był konsultantem ZNP w zakresie kształcenia plastycznego. Za osiągnięcia pedagogiczne otrzymał w r. 1964 nagrodę ministra kultury i sztuki I st. W r. 1965 wystawił w Olsztynie akwarele i rysunki. T.r. przeszedł na emeryturę i został przewodniczącym podkomisji programów i podręczników Min. Oświaty. Jako emeryt wrócił do prowadzenia wykładów z teorii sztuki w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu. W r. 1967 Państw. Przedsiębiorstwo Kolportażu «RUCH» opublikowało serię pocztówek z reprodukcjami obrazów S-ego. W grudniu 1973 odbyła się w Warszawie jego ostatnia wystawa indywidualna.
S. uprawiał malarstwo ścienne (techniką freskową i sgraffito) oraz sztalugowe (olejne, temperowe, akwarelowe i gwasz). Malował pejzaże i martwe natury, rzadziej sceny rodzajowe i portrety. Pozostawił ok. 400 obrazów olejnych, kilkaset akwarel, gwaszów i rysunków oraz zrealizował kilkanaście prac z zakresu malarstwa monumentalnego; blisko sto innych jego dzieł uległo rozproszeniu lub zniszczeniu. Zmarł 14 XII 1973 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Medalem X-lecia Polski Ludowej (1955), Złotym Krzyżem Zasługi (1957) i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1965).
W zawartym w r. 1932 małżeństwie z Danutą z Czerwińskich (zm. 1993) miał S. synów Teodora (zm. 1966) i Jakuba.
Twórczość S-ego pokazano m.in. w r. 1977 na ekspozycji kapistów w Muz. Historycznym m. Krakowa. W r. 1978 na retrospektywnej wystawie S-ego w Muz. Narodowym w Poznaniu eksponowano jego 77 obrazów olejnych oraz 37 akwarel i rysunków. Prace S-ego pokazywano też na wystawach kapistów i kolorystów, m.in. w Muz. Narodowym w Krakowie (1996), Muz. Narodowym w Warszawie (2004), Muz. Regionalnym w Stalowej Woli (2008) i Muz. Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym (2010). Indywidualny pokaz jego twórczości zorganizowało w r. 2005 w Falenicy pod Warszawą tamtejsze Tow. Kulturalne. Prace S-ego znajdują się w Muzeach Narodowych w Krakowie, Poznaniu i Warszawie oraz w zbiorach Muzeów: Mazurskiego w Olsztynie, im. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Sztuki w Łodzi i Okręgowego w Rzeszowie, a także w kolekcjach prywatnych w Polsce, Belgii, Holandii, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Pojawiają się też w handlu antykwarycznym.
Artyści plastycy okręgu warsz. ZPAP 1945–70; Bénézit, Dictionnaire, (1966), VIII; Hass, Wolnomularze; Thieme–Becker, XXXII; Wielka Encyklopedia PWN, W. 2005 XXVI; – Izlořbe družstva poljskich likovnich Umernika „Zwornik”, Beograd 1935; Kapiści – Manifest koloru i nowoczesności, Stalowa Wola 2008; Krzysztofowicz-Kozakowska S., Gry barwne: Komitet Paryski (1923–1939), Kr. 1996; Łagów w roku 1948, wystawa obrazów, gwaszów, akwarel i rysunków, P. 1949; Malarstwo w Polsce Ludowej, W. 1970; Nowakowska-Sito K., Mistrzowie malarstwa w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, W. 2004; VIII Wystawa Okręgu Warszawskiego [ZPAP], Malarstwo, grafika, W. 1958; Plastyka poznańska w 25-lecie PRL, P. 1969; Ruchoma Wystawa Sztuki (trzecia wystawa objazdowa), [b.m.w.] 1935; Salon Jesienny, P. 1962; Salon malarski 1937 (IPS), W. 1937; Stanisław Szczepański. Malarstwo, W. 1973; Stanisław Szczepański 1895–1973. Malarstwo, P. 1978; Stanisław Szczepański. Wystawa retrospektywna. Malarstwo i rysunek, W. 1964; Wystawa grupy poznańskich artystów plastyków ZZPAP, P. 1949; Wystawa malarstwa Grupy K.P., W. 1934; Wystawa malarstwa i rysunku Stanisława Szczepańskiego, Olsztyn 1965; Wystawa malarstwa Stanisława Szczepańskiego, P. 1959; Wystawa plastyków poznańskich ZZPAP, P. 1948; – Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; Guze J., Wystawa Stanisława Szczepańskiego, „Świat” 1964 nr 9; Husarski W., Grupa K.P. w Instytucie Propagandy Sztuki, „Tyg. Ilustr.” 1934 nr 15; Kawałek J., Stanisław Szczepański, w: Malarstwo Polski południowo-wschodniej 1900–1980, Rzeszów 1982; Kopczyński W., Z wystawy prac malarskich Stanisława Szczepańskiego, „Ilustr. Kur. Pol.” 1959 nr 76; Kowalska B., Stanisław Szczepański, „Przegl. Artyst.” 1964 nr 4; Krzysztofowicz-Kozakowska S., Zrzeszenie Artystów Plastyków „Zwornik”, „Folia Historiae Artium” T. 14: 1978; Lilpopówna F., Przed wystawą kapistów, „ABC” 1934 nr 76; Łubieński K., Wystawa Stanisława Szczepańskiego, „Przegl. Kult.” 1959 nr 21; Mayer A., Filia paryska Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Kr. 2003; Piwocki, Hist. ASP; [Podhorska-Okołów S.] S.P.O, Kapiści, „Bluszcz” 1934 nr 14; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Pol. życie artyst. w l. 1945–1960; Samotyhowa N., Instytut Propagandy Sztuki, malarstwo grupy K.P., „Kobieta Współcz.” 1934 nr 14; Sienkiewicz J., Galeria polskiego malarstwa współczesnego w Muzeum Narodowym w Poznaniu, „Przegl. Artyst.” 1957 nr 5; Sokołowska J., Malarstwo Stanisława Szczepańskiego, „Słowo Powsz.” 1964 nr 33; Stanisław Szczepański – malarstwo, myśl, nauczanie, Oprac. J. A. Zieliński, „Zesz. Nauk. ASP w W.” T. 22: 1988 z. 2; Świdziński J., Polichromia lubelska, „Przegl. Artyst.” 1954 nr 4; Wallis M., Grupa K.P. (IPS), „Wiad. Liter.” 1934 nr 15; tenże, Stanisław Szczepański (Związek Artystów Plastyków), tamże 1936 nr 46; Winkler K., Sztuka kapistów, „Droga” 1934 nr 5; Witz J., W Zachęcie, „Życie Warszawy” 1964 nr 39; Wróblewska D., Stanisław Szczepański, „Warmia i Mazury” 1965 nr 9; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, II; – „Gaz. Pozn.” 1959 nr 69; „Głos Plastyków” 1933 nr 3–4 s. 45, 1934 nr 7–8 s. 98, nr 9–12 s. 179, 1935 nr 1–7 s. 68–9, 98, 119, 1938 nr 1 s. 129, nr 8–12 s. 92; „Plastyka” 1936 nr 3–4 s. 259; „Prosto z mostu” 1935 nr 7; „Przekrój” 1996 nr 42; „Stolica” 1978 nr 15; „Życie Warszawy” 1973 nr 300–305.
Joanna Daranowska-Łukaszewska