Szembek (Schembek) Stanisław (zm. 1603), kupiec i rajca krakowski, wójt kielecki.
Ur. w Krakowie najwcześniej pod koniec r. 1549, był wnukiem Fryderyka Schillinga (zm. 1508, zob.) synem Bartłomieja Szembeka (zm. 1569, zob.) i jego drugiej żony Katarzyny z Schillingów, siostrzeńcem Jana zwanego Solidus (zob.), Justusa (zob.) i Fryderyka (zm. 1560, zob.) Schillingów. Miał starszego brata przyrodniego Bartłomieja (ok. 1545–1599, zob.), braci rodzonych: Mikołaja i Jana oraz siostry: Małgorzatę, zamężną za Janem Lichtenbergiem, a od r. 1584 za Janem Baptystą Cecchim (Czekim), Elżbietę, zamężną za Jostem Paczkiem, Jadwigę, żonę Fryderyka Paczka, i Agnieszkę.
S. spędził młodość w Poznaniu, wysłany tam w r. 1560 przez ojca po śmierci stryja, Henryka Szembeka, w celu objęcia opieki nad jego rodziną. Jako mieszczanin poznański założył w r. 1583 spółkę handlową razem z mieszkającym we Lwowie bratem stryjecznym Stanisławem. Na początku r. 1588 przeniósł się do Krakowa i zamieszkał w rodzinnej kamienicy Lembochowskiej przy Rynku (obecnie nr 5). Spółka z kuzynem Stanisławem przestała istnieć t.r., a jej wierzyciele zaczęli domagać się od S-a zwrotu długów i zatrzymali mu we Lwowie pięć miechów bawełny ze Stambułu wartości 434 złp. 21 gr. W r. 1589 również Adam Herman z Ołomuńca zażądał zwrotu 173 złp. i przed sądem miejskim we Lwowie przedstawił umowę podpisaną przez obu byłych wspólników. Kuzyn S-a nie rozliczył się też ze sprzedaży zboża w Gdańsku. Po wielu procesach S. zwrócił się z apelacją do króla Zygmunta III; dzięki pośrednictwu komisarza Seweryna Bonera bracia stryjeczni rozliczyli się 5 VII 1591, a S. skwitował dawnego wspólnika z długu w wysokości 4282 złp. 8 gr, jaki wspólnie zaciągnęli w Gdańsku. T.r. kuzyni uregulowali pozostałe zobowiązania i zawarli ugodę w lwowskiej kancelarii radzieckiej.
Dn. 21 II 1588 uzyskał S. od woj. krakowskiego Andrzeja Tęczyńskiego nominację do krakowskiej Rady Miejskiej; od tej pory aż do r. 1600 (z wyjątkiem r. 1594) był corocznie mianowany do rady urzędującej. Wraz z Joachimem Ciepielowskim został wybrany w r. 1589 przez kolegium radzieckie na administratora cła; t.r. zastępował lonera Marcina Urbankowicza. W r. 1590 Rada powierzyła mu odzyskanie 200 złp. od byłego rajcy krakowskiego Łukasza Moreckiego, który po owdowieniu opuścił miasto i został kanonikiem gnieźnieńskim; w r. 1591 podjął się S. odzyskania długu od byłego dzwonnika ratusznego Ulryka Vogla, który nie rozliczywszy się z pobranych z kasy miejskiej pieniędzy, przeniósł się do Poznania. W l. 1591 i 1593 zajmował się S. poborem w Krakowie podatku czwartego grosza. Regularnie od r. 1590 reprezentował miasto jako jeden z dwóch posłów na sejmiku woj. krakowskiego w Proszowicach, a w kolejnych l. 1590–3 i 1595–6 posłował na sejmy. Na sejmie 1592 r. razem z rajcą Danielem Chroberskim doprowadził 17 X t.r. do ugody z Kleparzem w sprawie wyszynku wina i podwód, co potwierdzono w Krakowie 16 I 1593. W czasie zaślubin Zygmunta III i arcyksiężniczki Anny Habsburżanki jako burmistrz Krakowa i reprezentant Rady Miejskiej zasiadał 31 V 1592 przy «średnim» stole.
S. trudnił się przede wszystkim handlem, utrzymując kontakty z kupcami poznańskimi i gdańskimi. Importował wina z Węgier, handlował bydłem, skórami i towarami żelaznymi. Od Rady Miejskiej dostał w r. 1592 w dzierżawę na pięć lat dla swojej rodziny kram żelazny na Kurzym Targu, który utrzymał do śmierci. Natomiast z wydzierżawionego w r. 1595 od miasta na pięć lat nowego kramu murowanego na Rynku w pobliżu Wagi Wielkiej zrezygnował już w r. 1598. Prowadził też transakcje ze szlachtą (w r. 1594 był u niego zadłużony Mikołaj Rey). Dn. 20 II 1597 uczestniczył w sądzie komisarskim, zwołanym na polecenie Zygmunta III dla rozstrzygnięcia sporu między rodziną Montelupich i Florentczykiem Filippo Franceschim. W l. 1599–1600 pełnił przez dwie kadencje funkcję lonera. Był ewangelikiem reformowanym, ale ok. r. 1595, podobno pod wpływem jezuity Marcina Łaszcza, przeszedł na katolicyzm; młodsze dzieci chrzcił w kościele Mariackim. Razem z Walentym Rymerem obrano go w r. 1596 na trzy lata prowizorem szpitala Świętego Ducha. W r. 1603 został członkiem Bractwa Miłosierdzia przy kościele p. wezw. św. Barbary. Żona S-a występowała kilkakrotnie od r. 1597 w parafii Mariackiej jako matka chrzestna.
Z powodu panującej w Krakowie zarazy, prawdopodobnie w r. 1599 przeniósł się S. do Kielc; już 14 XI t.r. ochrzcił tam córkę Elżbietę w kościele p. wezw. Wniebowzięcia NMP. Z rąk Krzysztofa Jasieńskiego wykupił w r. 1600 dziedziczne wójtostwo kieleckie. Wspólnie z biskupim star. kieleckim M. Strzyżowskim oraz burmistrzem, ławnikami i rajcami rozpatrywał w r. 1601 sprawę syna wójta w Kostomłotach, oskarżonego o zabójstwo mieszczanina Marka Duchnika; jednak już t.r. scedował uprawnienia sądowe na landwójta, Szymona Bierowskiego. Posiadał składy ołowiu, a 2 VI 1603 przejął od Szymona Jasieńskiego prawa do części kopalń kieleckich oraz narzędzi i wydobytej rudy; prawdopodobnie pełnił również funkcję obermana (nadgórmistrza) w powołanym w r. 1601 kieleckim Urzędzie Górniczym. Zapewne rozpoczął budowę murowanego, piętrowego gmachu wójtostwa przy Rynku kieleckim (dokończoną przez syna, Hieronima). W związku z przeprowadzką do Kielc wycofał się z aktywnego udziału we władzach Krakowa, ale w krakowskiej Radzie Miejskiej pozostał do śmierci.
W r. 1582 wykupił S. od rodzeństwa kamienicę Lembochowską w Krakowie, a w r. 1593 wynajął w niej Albrychtowi de Fin trzy piwnice, dwa sklepy, komorę i kuchnię oraz stajnię na dwa konie na pięć lat za 100 złp. czynszu rocznego. Posiadał również udziały w innej krakowskiej kamienicy przy Rynku (obecnie nr 39), która należała do rodziny jego matki, a po jej śmierci przeszła na własność rodzeństwa. Zamierzał wykupić wszystkie części domu, ale ubiegł go związany blisko z rodziną kupiec Andrzej Leber; S-owi udało się tylko pozyskać 10 III 1603 udziały bratanków Hieronima i Bartłomieja, synów nieżyjącego już brata przyrodniego Bartłomieja, jednak rozliczeń nie zdołał ukończyć. S. zmarł przed 10 XI 1603, kiedy wdowa wypłaciła pisarzowi celnemu krakowskiemu Bartłomiejowi Groickiemu, wierzycielowi Hieronima i Bartłomieja, 200 złp. za należące do nich części kamienicy. Wójtostwo kieleckie i urząd obermana objął syn S-a, również Stanisław (z którym S. bywał mylony), a następnie ok. r. 1611 kolejny syn Hieronim, który w r. 1628 odsprzedał wójtostwo mieszczaninowi kieleckiemu Danielowi Langowi.
S. był żonaty z Katarzyną, córką mieszczanina poznańskiego Hieronima Ridta, której w r. 1589 zapisał 1 tys. zł węgierskich wiana. Odziedziczoną po rodzicach kamienicę przy Rynku w Poznaniu Katarzyna sprzedała 24 X 1595 rajcy poznańskiemu Łazarzowi Rakwiczowi za 5 tys. złp. W małżeństwie tym S. miał dwanaścioro dzieci. Jego synami byli: Aleksander (1596–1654, zob.), Zygmunt, Stanisław (ok. 1584 – 26 IV 1638), wójt kielecki, gwarek w Miedzianej Górze, żupnik wielicki, sekretarz królewski, dzierżawca ceł i podatków, Hieronim (zm. prawdopodobnie przed r. 1646), arianin, właściciel kuźnicy w Napękowie i wójt kielecki, Gabriel (zm. ok. 1636) i Bartłomiej, dworzanie królewscy, Krzysztof (zm. 1642), dziedzic Drożejowic, oraz Paweł (1595–1634), dzierżawca klucza piórkowskiego w pow. sandomierskim, wg Kaspra Niesieckiego uczestnik bitwy chocimskiej 1621 r., ojciec Magdaleny, żony Jana Małachowskiego (zob.). Córkami S-a były: Dorota, od lutego 1605 małżonka kupca krakowskiego i gwarka kieleckiego Wawrzyńca del Pace, syna Giulia (zob. Pace del Giulio), Katarzyna (ur. 1598), zamężna od 23 X 1616 za szlachcicem Pawłem Miklaszewskim, Elżbieta (ur. 1599) oraz Anna (ur. 1603), żona Stanisława Peczelskiego (Pęczalskiego), żupnika, olbornika i wójta kieleckiego. S. występował w źródłach jako mieszczanin («famatus»), natomiast jego potomstwo używało już tytulatury szlacheckiej («nobilis» lub «generosus»). Siostrzeńcem S-a (synem Małgorzaty) był Stanisław Jasnogórski (zob.), bratankiem Fryderyk Szembek (zob.), bratanicą Otylia, zamężna za Hieronimem Strzałą (zob.); oboje byli dziećmi przyrodniego brata S-a, Bartłomieja. Wnukiem S-a (synem Stanisława) był Franciszek (zm. 1693, zob.), który zapoczątkował senatorską karierę rodziny, a wnuczką (córka także Stanisława) Zofia, zamężna prawdopodobnie za Gabrielem Krasińskim (zob.). Po śmierci S-a wdowa pozostała w Kielcach, gdzie w l. 1605–15 kilkakrotnie występowała jako matka chrzestna w kościele p. wezw. Wniebowzięcia NMP, a w r. 1626 wspólnie z synem Aleksandrem oraz córkami Elżbietą i Dorotą wpisała się do nowo założonego Bractwa Różańcowego. Razem z dziećmi: Stanisławem, Krzysztofem, Pawłem, Aleksandrem i Elżbietą sprzedała w r. 1622 Jerzemu Bidermanowi kamienicę Lembochowską (zwaną również Szembekowską) w Krakowie. W r. 1629 procesowała się z Adamem Wypiorem i jego dziećmi o półłanek roli zwany Czarnowskie w Kielcach. Syn S-a Zygmunt (1580–1640) wstąpił do zakonu bernardynów; w r. 1608 przyjął w Poznaniu święcenia subdiakonalne, a w r.n. diakonalne; prawdopodobnie to on 14 II 1612 w Krakowie uzyskał święcenia prezbiteriatu. Był gwardianem w Zasławiu i Kaliszu oraz kustoszem kaliskim; w Kaliszu ok. r. 1616 pokrył dachem klasztor, oczyścił należącą do zakonników część ślepego koryta Prosny, w którym założył dwa stawy rybne oraz osuszył przyległe do klasztoru łąki, obsadzając je drzewami owocowymi. Ok. r. 1618 przeniósł się do Lwowa, gdzie pełnił funkcje kustosza, kaznodziei (odnotowany w l. 1620 i 1626), gwardiana (1634–7) oraz lektora teologii. Jako kustosz lwowski wyjechał w r. 1618 do Rzymu w celu uzyskania zezwolenia na rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego bł. Jana z Dukli; w r. 1625 występował we Lwowie jako świadek w tym procesie. Przy klasztorze lwowskim wybudował dormitorium dla nowicjuszy. W r. 1637 został obrany pierwszym prowincjałem prow. ruskiej bernardynów. Zmarł 22 IX 1640, został pochowany w kościele Bernardynów p. wezw. św. Andrzeja we Lwowie.
Dworzaczek; Kielce XVII–XVIII wiek. Słownik biograficzny, Kielce 2003 (dot. również żony i dzieci); Noga Z., Urzędnicy miejscy Krakowa, Kr. 2008 II nr 149; Poczet sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010), Kr. 2010; PSB (Chroberski Daniel, Łaszcz Marcin, Rymer Walenty); – Guldon Z., Massalski A., Historia Kielc do roku 1945, Kielce 2000 s. 50, 52, 66; Kęsek M., Kielecki urząd górniczy 1601–1701 r., w: Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, W. 1972 s. 132; Komorowski W., Follprecht K., Właściciele kamienic Rynku krakowskiego w czasach nowożytnych (do pierwszej okupacji szwedzkiej), „Krak. Roczn. Arch.” T. 2: 1996 s. 27–8; Łoziński W., Patrycjat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII wieku, Lw. 1902 s. 134; Molenda D., Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI–XVIII wieku, Wr. 1972 s. 323; Noga Z., Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kr. 2003; tenże, Szembekowie krakowscy w XVI wieku „Roczn. Krak.” T. 71: 2005; Pazdur J., Dzieje Kielc do 1863 r., Wr. 1967 s. 60, 66, 68–9, 72–3, 88, 91, 112 (dot. również synów S-a); Pieradzka K., Handel Krakowa z Węgrami w XVI w., Kr. 1935 s. 136, 192; Quirini-Popławska D., Działalność Sebastiana Montelupiego w Krakowie w drugiej połowie XVI wieku, Kr. 1980 s. 69–70; Szczepański J., Wójtostwo w Kielcach, Kielce 1984 s. 18–19; – Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595, Wyd. H. Barycz, Kr. 1950; Kuraś S., Materiały do dziejów górnictwa i hutnictwa z Archiwów Metropolitalnego i Kapitulnego w Krakowie 1479–1640. Studia do dziejów górnictwa i hutnictwa, W. 1959 III 308–9; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., II z. 1; Wielewicki, Dziennik, I (błędna data śmierci); – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Cons. Crac., ks. 448 s. 279, ks. 451 s. 3–4, 29, 35, 102, ks. 453 s. 392–4, 578, ks. 454 s. 72, 301–5, 720, ks. 455 s. 274, ks. 456 s. 389–90, 419, 627, Cons. Crac. Plen., ks. 762 s. 140, 386–7, 463–4, 526–7, 560–1, 571–3, 589–91, 743–4, 866–7, ks. 763 s. 16–17, ks. 772 (Liber Testamentorum) s. 472, Scab. Crac., ks. 23 s. 68–9, 876–7, ks. 27 s. 685, 774–5, ks. 33 s. 175, rkp. 1575 s. 574, 673, 734, 754, 757, rkp. 1576 s. 52, rkp. 1657 s. 190, rkp. 1659 k. 217, 221v, rkp. 1660 s. 84, 171, 190, 206, rkp. 1662 s. 87, 189, rkp. 1671 s. 52, rkp. 1675 s. 11, rkp. 1677 s. 1, rkp. 2115 s. 1, 92, rkp. 2116 s. 1, rkp. 2118 s. 4, rkp. 2121 s. 78, 86, Metrica Copulatorum in Ecclesia parochiali BMV in Circulo Crac. 1548–85, mf. 5–210 s. 226, 252, Cathalogus puerorum baptisatorum in Ecclesia parochiali BMV in Circulo Crac. 1578–86, mf. 5–170 s. 66, 82, 170, Metrica baptisatorum in Eccelesia parochiali BMV in Ciruculo Crac. 1586–97, mf. 5–171 s. 82, 137, 190, 277, 315; B. Jag.: rkp. 5346 II 358; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: Consularia Leopoliensia, F. 52 op. 2 spr. 21 s. 77–8.
Bibliogr. dot. żony i dzieci S-a: Barącz S., Pamiętnik zakonu ww. oo. bernardynów w Polsce, Lw. 1874 s. 80–3, 96; Golichowski N., Przed nową epoką, Kr. 1899 s. 303; Kachel J., Bernardyni 1453–2003. Kapłani i bracia zakonni prowincji polskich oraz kustodii św. Michała na Ukrainie, Warta 2004 V; Kopertowska D., Kieleckie antroponimy XVI–XVII wieku, Kielce 1980 s. 22–3, 201, 265, 279, 303; Kucharski G., Początki klasztoru Bernardynów w Kaliszu w wiekach średnich, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 75: 2001 s. 199; Olczak S. K., Bernardyni i franciszkanie konwentualni w świetle ksiąg święceń diecezji poznańskiej z lat 1588–1619, w: Franciszkanie w Polsce XVI–XVIII wieku, Niepokalanów 2003 II cz. 2; Pieniążek-Samek M., Mając wielkie ukrzywdzenie i szkodę, czyli przyczynek do rodzinnych sporów w XVII stuleciu, w: Z życia codziennego szlachty i ziemiaństwa między Wisłą a Pilicą w XVI–XX wieku. Studia, Kielce 2010; taż, Sanctissimi Rosarii Liber. Księga Bractwa Różańcowego w dawnej kolegiacie (obecnie katedrze) kieleckiej jako źródło do badań nad społeczeństwem Kielc i okolic w XVII i pierwszej ćwierci XVIII wieku, „Między Wisłą a Pilicą” T. 3: 2002 s. 116, 123; Sitnik K. A., Bernardyni lwowscy, Kalwaria Zebrzydowska 2006 s. 355, 358, 364, 382, 414, 431 (poza indeksem); Szymański S., Dzieje klasztoru pobernardyńskiego w Kaliszu obecnie jezuitów, w: 400 lat konsekracji pobernardyńskiego kościoła Jezuitów w Kaliszu, Kalisz 2007 s. 51; Wyczawski H. E., Błogosławiony Jan z Dukli. Życie i cześć pośmiertna, Kr. 1957; – Corpus Inscriptionum Pol., VIII z. 2; Inwentarze dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z XVII w., Oprac. L. Żytkowicz, Tor. 1957; Księgi egzaminów do święceń w diecezji krakowskiej z lat 1573–1614, Oprac. Z. Pietrzyk, Kr. 1991; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., t. 223 s. 2273–4, t. 243 s. 814, Castr. Crac. Rel., t. 52 s. 2221–1v, t. 62 s. 842–4, 1446–9, 2263–71, t. 87 s. 1163–76; B. Jag.: rkp. 5349 I s. 442, 451, 474, 484, 492, 515–16, 561, 583, 615.
Zdzisław Noga