Moszczeński (Moszczyński, Moczinski, Moczyński) Stanisław h. Nałęcz, imię zakonne Marcin od św. Teresy (1731–1790), pedagog, tłumacz, leksykograf. Ur. 6 X w Koniuszowej koło Nowego Sącza, pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej. Był synem Marcina, chorążego bydgoskiego, i Teresy z Dąbrowskich; matka zmarła, gdy M. miał 7 lat. Dn. 10 VIII 1746 wstąpił do zakonu pijarów i przez dwa lata przebywał w nowicjacie w Podolińcu, skąd poszedł na praktykę nauczycielską w najniższych klasach szkół pijarskich w Chełmie (1748/9) i Rzeszowie (1749/50). Przez następne dwa lata odbywał studia filozoficzne w Międzyrzeczu Koreckim, potem wrócił do obowiązków nauczycielskich, ucząc po roku w Warszawie, Wieluniu i Piotrkowie Trybunalskim. W l. 1755–7 przebywał w krakowskim studium teologicznym pijarów, gdzie zetknął się z niedawnym prowincjałem Walentym Kamieńskim, oponentem Stanisława Konarskiego. Przed opuszczeniem studium ogłosił swą pierwszą drukowaną pracę: De auctoritate doctrinae d. Thomae (Kr. 1757). W l. 1757–63 uczył w Rzeszowie poetyki i retoryki, od r. 1759 był również prefektem tej szkoły. Przełożeni wysoko oceniali osiągnięcia pedagogiczne M-ego, on jednak usunął się od nauczania, by w Lublinie przygotować publikację z dziedziny prawa polskiego pt. Wiadomość ustaw o sądach starych kasztelańskich, o sądach nazwanych wieca a najobszerniej o sądach ziemskich (W. 1764) rozpatrującą te formy sądownictwa, «których praktyki teraz nie masz, a konstytucji o nich jest pełno». W przekonaniu autora ustawy odnoszące się do tych sądów nie powinny znaleźć miejsca w nowym zbiorze praw. Już wcześniej, w Rzeszowie, dał wyraz zainteresowaniom prawniczym, przekładając na język polski „Ius publicum Regni Poloniae” Gotfryda Lengnicha. Uczynił to z myślą o ludziach, którym treść przepisów prawnych jest zrozumialsza po polsku. Przekład ten pt. „Prawo pospolite Królestwa Polskiego" ukazał się w r. 1761.
Jesienią 1764 objął M. wykłady filozofii w Radomiu, porzucił je jednak bez zezwolenia przełożonych i za pieniądze zarobione na wydawnictwach prawniczych pojechał do Rzymu. Tam został aresztowany za samowolne opuszczenie klasztoru i deportowany do Polski. W l. 1766–9 nie pracował już w szkołach, lecz przydzielany był do różnych domów zakonnych jako kaznodzieja, faktycznie zaś – przynajmniej pod koniec tego okresu – był kapelanem u woj. nowogródzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, za którym wyjechał do Saksonii. Na pewno był tam przed 16 IX 1769, gdyż z tą datą wydał w Lipsku druczek Celsissimo SRI Principi Jablonovio…, ostatni pod swoim imieniem zakonnym. W n.r. przyjął wyznanie ewangelicko-augsburskie i dalsze publikacje podpisywał już imieniem chrzestnym. Uzyskał stanowisko lektora języka polskiego na uniwersytecie lipskim i pozostawał na nim przez 20 lat. Zmiana konfesji nie pociągnęła za sobą zupełnego zerwania z Jabłonowskim, ponieważ w pierwszym tomie serii „Acta Societatis Jablonovianae” (1771) zamieścił rozprawę In Dobneri de Lecho sententiam stricturae. Średniowiecza polskiego dotyczy też rozprawa De re nummaria Poloniae (1775). W oparciu o prace gramatyków francuskich napisał podręcznik pt. Snadna, gruntowna, obszerna gramatyka francuska (Gd. 1774; tytuł także w języku francuskim). Spośród autorów polskich podręczników do nauki tego języka M. pierwszy opisał sposób artykulacji głosek francuskich i położenie narządów mowy podczas artykulacji, wyraźnie tłumaczył różnice między literami a głoskami. Wprowadził też własne, pomysłowe nazewnictwo gramatyczne. Opis systemu gramatycznego języka francuskiego uzupełnił dwujęzycznym słownikiem i dialogami.
M. kontynuował prace leksykograficzne swojego poprzednika na stanowisku lektora M. A. Trotza, wydając jako czwarty tom jego słownika Vollständiges deutsches und polnisches Wörterbuch (Lipsk 1772) we własnym opracowaniu. Zarazem pod opieką naukową M-ego ukazało się nowe wydanie pierwszych trzech tomów słownika Trotza, powiększone o nowe hasła (t. 1–2 w l. 1771–2, t. 3 w r. 1779). Na uniwersytecie lipskim zetknął się M. ze studiującymi tam Łużyczanami, zajął się ich językiem, który opanował na tyle gruntownie, że przełożył wiernie i gładko wiersz Handrija Ruški napisany na pożegnanie jednego z członków Łużyckiego Tow. Kaznodziejskiego. Przekład M-ego pt. „Odjazd z Lipska wielce dostojnego… Pana Jana Fryderyka Mički” został wydrukowany zaraz w roku powstania oryginału (1779), kosztem Jana Potockiego. Jest to pierwszy w ogóle przekład łużyckiego wiersza na inny język. M. zmarł w końcu 1790 r. Wszystkie opracowania prócz pijarskich czynią ze Stanisława Marcina Moszczeńskiego dwie różne osoby, Matyniak zaś miesza go z Augustem Moszyńskim.
Estreicher; Picanyol L., Rerum Latinarum scriptores ex ordine Scholarum Piarum, Romae 1956; Viñas, Index bio-bibliograficus, II; Bielski, Vita et scripta; Horánỹi, Scriptores, II; – Chromecki T., Krótki rys dziejów Zgromadzenia Szkół Pobożnych, Kr. 1880 s. 103; Jenč R., Stawizny serbskeho pismowstwa I., Budyšin 1954; Konopczyński W., Stanisław Konarski, W. 1926; Leszczyński R., Dwoisty żywot Stanisława Moszczeńskiego, „Lětopis Instituta za serbski ludospyt”, Rjad A, (w druku); Matyniak A. S., Polsko-łużyckie stosunki kulturalne do Wiosny Ludów, Wr. 1970; Nikliborc A., Les manuels du français publié en Pologne au XVIIIe siècle, Rozpr. Kom. Językowej Wrocł. Tow. Nauk., Wr. 1961 nr 3 s. 152–4, 169–70; Rösel H., Beiträge zur Geschichte der Slawistik an den Universitäten Halle und Leipzig im 18. und 19. Jahrhundert, Heidelberg 1964; Wićaz O., Polski přeložk serbskeje pěsnje z lěta 1779, „Časopis Maćicy serbskeje” R. 89: 1936; – Historia domus Varsaviensis Scholarum Piarum, Wr. 1959; Konarski S., Listy, W. 1962; – Arch. klaszt. Pijarów w Kr.: Matricula; Arch. PAN w W.: Materiały L. Chmaja, sygn. III–76 teka 39; B. Czart.: rkp. 1843; B. Narod.: rkp. BOZ 1160.
Rafał Leszczyński