Rudzki Stefan Piotr, pseud. Bohdan, Jadźwing (1875–1941), lekarz ftyzjatra, działacz socjalistyczny i niepodległościowy, pułkownik WP, działacz społeczny. Ur. 12 VI w Żytomierzu, był synem Jana, ziemianina, i Aurelii z Lisowskich.
R. uczył się w gimnazjum w Radomiu i tu w r. 1893 zdał maturę. W l. 1893–8 studiował medycynę w Wojskowej Akademii Medycznej w Petersburgu, kończąc ją z odznaczeniem; w r. 1900 uzyskał magisterium (odpowiednik doktoratu). W l. 1899–1902 pracował na oddziale wewnętrznym Szpitala Obuchowskiego w Petersburgu. Należał do inicjatorów założenia Koła Lekarzy Polskich przy Tow. Dobroczynności i wszedł do pierwszego zarządu Koła jako sekretarz naukowy (wspomnienia pt. Kartki z życia społecznego lekarzy petersburskich ogłosił w r. 1928 w „Lekarzu Wojsk.” R. 9 t. 11). W Kole tym i w Tow. Lekarzy Szpitala Obuchowskiego wygłaszał odczyty. Opublikował w tych latach (w języku rosyjskim) kilka prac medycznych. W r. 1902 przeniósł się z rodziną do Lublina. Od sierpnia t. r. był ordynatorem oddziału wewnętrznego Szpitala Św. Wincentego w Lublinie. Brał udział w pracach Lubelskiego Tow. Lekarskiego (członek rzeczywisty od r. 1903) i Tymczasowej Komisji do Spraw Przemysłu Lekarskiego przez Towarzystwo to powołanej, która opracowała cennik wyrobów i narzędzi lekarskich – krajowych i zagranicznych, celem wyeliminowania tych ostatnich z handlu; na posiedzeniu Komisji (18 IV t. r.) mówił R. o Wodach mineralnych naturalnych, stwierdzając, że niemieckie można w większości zastąpić polskimi; na ten temat ogłosił później artykuł W sprawie pomijania niemieckiego przemysłu lekarskiego („Przegl. Lek.” R. 47: 1908, odb. Kr. 1908).
W Lublinie prowadził R. rozległą działalność oświatową. W r. 1904 wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) pod pseud. Bohdan. Był, obok m. in. Witolda Trzcińskiego, członkiem Lubelskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS, a w l. 1905–6 jednym z jego kierowników. Aresztowany 25 VIII 1906 z dwoma innymi działaczami lubelskiego OKR, został wraz z nimi osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Decyzją z 4 III 1907 minister spraw wewnętrznych skazał R-ego w trybie administracyjnym na trzy lata zesłania do gub. wołogdzkiej pod jawny dozór policji. Na prośbę R-ego i dzięki staraniom żony Marii, popartym zaświadczeniem lekarskim o przebytej gruźlicy, uzyskał 11 III t. r. zgodę na zmianę wyroku – na wyjazd za granicę z zastrzeżeniem, że nie może wrócić przed upływem 3 lat. Jego własne relacje o początkowym wyroku śmierci nie znajdują potwierdzenia w aktach policyjnych.
R. wyjechał do Lwowa i rozpoczął pracę jako asystent Zakładu Higieny i Bakteriologii Uniw. Lwow. Od 4 VI 1907 do 15 IX 1909 kierował oddziałem zakaźnym i gruźliczym Szpitala Psychiatrycznego w Kulparkowie pod Lwowem, gdzie zlikwidował panującą od dłuższego czasu czerwonkę; wraz z Pawłem Kučerą i Napoleonem Gąsiorowskim opracował odczyt O czerwonce w zakładach dla umysłowo chorych, prezentowany na I Zjeździe Internistów Polskich w Krakowie w lipcu 1909 („Przegl. Lek.” R. 48: 1909 nr 31 dodatek). W r. 1909 w związku ze sprawą nostryfikacji dyplomu władze austriackie zwróciły się do rosyjskich o świadectwo prawomyślności R-ego; w odpowiedzi nadeszło obszerne dossier R-ego z danymi o jego działalności politycznej również w Lublinie (kopia: AGAD KGGW 2770). Wokół sprawy narosła legenda, jakoby to endecy lubelscy swoją opinią o nim jako o wywrotowcu spowodowali usunięcie go z Uniw. Lwow. W okresie od 15 IX 1909 do 15 IX 1913 był R. wicedyrektorem sanatorium Kazimierza Dłuskiego dla chorych na gruźlicę, potem dyrektorem sanatorium przeciwgruźliczego «Sanato» na Antałówce w Zakopanem. Dn. 2 V 1913 nostryfikował na UJ dyplom doktorski. Był członkiem PPS-Lewicy. Uczestniczył w Krakowskim Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych. Publikował artykuły medyczne, wygłaszał odczyty.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej zgłosił się R. do oddziałów strzeleckich Józefa Piłsudskiego. Od 1 VIII pełnił obowiązki lekarza oddziału «Strzelca» w Zakopanem. Z dn. 15 VIII został lekarzem IV batalionu piechoty, który wszedł następnie w skład 2. pp Legionów Pol.; 20 IX wyruszył na front. Uczestniczył w kampanii karpackiej II Brygady Legionów Pol.; odznaczył się szczególnie akcją w Bohorodczanach (28/29 X 1914), skąd pod ogniem artyleryjskim i karabinowym wywiózł rannych. Wspomnienia udziału w tej kampanii pt. Z przeżyć karpatczyka ukazały się w książce „Opowieści legionowe” (W. 1930). Od 26 IX 1914 miał stopień podporucznika, od 1 X porucznika. Wycofany ze służby frontowej, był R. od 2 II 1915 komendantem szpitala polowego w Dombó (po stronie węgierskiej) przeniesionego wkrótce do Kołomyi. Następnie był komendantem (bądź ordynatorem) szpitali legionowych: w Kamińsku w pow. piotrkowskim (od 22 VI 1915 w stopniu kapitana), w Kozienicach, Krynicy, Zakopanem i ponownie w Kamińsku. Dn. 10 IV 1917 został komendantem oddziału legionowego w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie. Awans na majora otrzymał 20 XII t. r. w Polskiej Sile Zbrojnej. W lutym 1918 powierzono mu referat gruźlicy w Min. Zdrowia Publicznego. Opracowany przez niego wówczas pierwszy projekt Ustawy o zwalczaniu gruźlicy w Król. Pol., został przyjęty na posiedzeniu Rady Ministrów 9 VIII 1918. Jednakże pomimo czynionych w tym kierunku prób i kilkakrotnego modyfikowania w l. następnych projektu, nie doszło do jego zrealizowania. R. przypomniał go w r. 1938 w artykule Dzieje pierwszej ustawy przeciwgruźliczej w Polsce („Lekarz Pol.” nr 3).
Dn. 11 XI 1918 wraz z Edwardem Lothem, R. opanował na czele kilkunastu legionistów Szpital Ujazdowski, zajmowany dotąd przez wojsko niemieckie i objął czasowo jego komendę; wydarzeniu temu poświęcił wspomnienie pt. Przejęcie Szpitala Ujazdowskiego 11 listopada 1918 r. („Lekarz Wojsk.” T. 28: 1936 nr 5 i odb., W. 1936, toż w: „Karabin i nosze. Wspomnienia lekarzy i farmaceutów z lat 1914–1920”, W. 1936). Jeszcze w listopadzie 1918 został R. szefem sekcji szpitalnictwa w Dep. Sanitarnym Min. Spraw Wojskowych (MSWojsk.) i pełnił tę funkcję do 8 IX 1920. Dn. 3 II 1919 awansował na podpułkownika, 1 IV 1920 na pułkownika (zweryfikowany ze starszeństwem od 1 VI 1919). Od 8 X 1920 był wiceprezesem Wojskowej Rady Sanitarnej, działającej do 27 VIII 1921, po czym ponownie pracował w Dep. Sanitarnym. W marcu 1922 przydzielono go jako komendanta do Zakładu Leczniczo-Szkolnego dla Inwalidów Wojennych (Szpital Mokotowski), lecz już w kwietniu t. r. objął stanowisko pomocnika (zastępcy) szefa Dep. Sanitarnego MSWojsk., na którym pozostawał do lutego 1924; w tym czasie, od 30 VII 1923, pełnił przez 6 tygodni obowiązki szefa tego Departamentu. Dn. 8 II 1924 został Komendantem Szpitala Okręgowego Nr 1 (Ujazdowskiego), który w r. 1925 stał się Szpitalem Szkolnym Oficerskiej Szkoły Sanitarnej; po przemianowaniu tejże Szkoły w r. 1928 na Szkołę Podchorążych Sanitarnych otrzymał R. stanowisko zastępcy jej komendanta i sprawował je do października 1929. W miesiącu tym mianowano go delegatem rządowym (z ramienia MSWojsk.) do spraw Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK); pełnił tę funkcję do chwili przeniesienia w stan spoczynku z dn. 30 VI 1934. Po przejściu na emeryturę prowadził rozległą praktykę prywatną w Warszawie.
R. był autorem ponad 150 prac, w których główne miejsce zajmowała sprawa społecznej walki z gruźlicą. Tu należą m. in.: Gruźlica a dobór rekruta („Lekarz Wojsk.” R. 6: 1925 nr 7 i odb. W. 1925), Leczenie gruźlicy za pomocą samokryzyny (w: Warszawski Kalendarz Lekarski, W. 1926), Leczenie gruźlicy swoiste, farmaceutyczne i objawowe (w: „Gruźlica i jej zwalczanie, W. 1927 i odb. W. 1927). W latach trzydziestych R. przebadał prawne uregulowanie kwestii walki z gruźlicą w różnych krajach europejskich i przedstawił je obszernie w dwóch cyklach artykułów pt. Ustawodawcza walka z gruźlicą („Lekarz Pol.” R. 6: 1930 nr 3, R. 8: 1932 nr 11, R. 9: 1933 nr 2, R. 10: 1934 nr 11, R. 11: 1935 nr 3, 5, R. 12: 1936 nr 10, R. 13: 1937 nr 2–5, także osobno jako t. 2 ) oraz w referacie Udział ubezpieczeń społecznych w poszczególnych państwach w walce z gruźlicą (w: „Referaty dyskutowane w zespole II R.N.L. W sprawie organizacji walki z gruźlicą w ubezpieczeniach społecznych”, W. 1937 i odb.). Wraz z Marią Skokowską-Rudolf i Miłoszem Grodeckim opublikował książkę Walka z gruźlicą w Polsce (W. 1934). Był R. członkiem komitetu redakcyjnego t. 6 „Podręcznika chorób zakaźnych” (Lw. 1924), redaktorem podręcznika diagnostyki i terapii pt. „Gruźlica płuc” (W. 1931), członkiem komitetu redakcyjnego podręcznika „Choroby wewnętrzne. Dla lekarzy-praktyków i studentów medycyny” (Wyd. 3 uzupełnione i rozszerzone, W. 1938), członkiem komitetów redakcyjnych: dwumiesięcznika „Gruźlica” (w r. 1938 został redaktorem naczelnym tego pisma) i miesięczników: „Lekarz Polski” (początkowo dwutygodnik) oraz „Lekarz Wojskowy”.
Spoza tematyki medycznej ogłosił R., oprócz wymienionych już wspomnień, m. in. cenne opracowania: Więźniowie X. Pawilonu (pod pseud. Bohdan, w „Księdze pamiątkowej PPS”, W. 1923), Lekarze, medycy, dentyści i farmaceuci polscy – ofiary akcji rewolucyjnej od r. 1864 do r. 1914 (w: Zembrzuski L., „Złota księga Korpusu Sanitarnego Polskiego 1797–1918”, W. 1927), Zarys historii szpitalnictwa wojskowego w Polsce („Lekarz Wojsk.” R. 8 t. 9: 1927 i osobno W. 1927), gdzie część dotyczącą dziejów szpitalnictwa w Legionach Polskich i w Polsce niepodległej oparł na źródłach archiwalnych, Dziesięciolecie Szpitala Ujazdowskiego 1918–1928 („Lekarz Wojsk.” R. 9 t. 12: 1928 oraz w: „Dziesięciolecie Wojskowej Służby Zdrowia 1918–1928”, W. 1929), Józef Piłsudski (ze wspomnień osobistych), („Pol. Czerwony Krzyż” R. 15: 1935 nr 5), Lekarze – społecznicy w rewolucji 1905 roku („Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” T. 3: 1937); w jednym z artykułów w „Polsce Zbrojnej” (O tradycji rycerskiej, 1933 nr 321) upominał się o wprowadzenie w tym piśmie działu wspomnień o Polakach walczących o niepodległość.
R. brał udział w międzynarodowych kongresach przeciwgruźliczych, m. in. w Paryżu (październik 1920), Londynie (lipiec 1921), Lozannie (sierpień 1924), Rzymie (wrzesień 1928), Oslo (sierpień 1930), Hadze (wrzesień 1932) jako delegat Polski. Był członkiem honorowym (od r. 1924) Lubelskiego Tow. Lekarskiego, członkiem czynnym Tow. Lekarskiego Warszawskiego (a przez pewien czas redaktorem „Pamiętnika Tow. Lekarskiego Warszawskiego”), prezesem Polskiego Związku Przeciwgruźliczego i prezesem jego Komisji Naukowo-Lekarskiej, prezesem Sądu Dyscyplinarnego Naczelnej Izby Lekarskiej, wiceprezesem Wojskowej Rady Lekarskiej, delegatem rządu do Międzynarodowego Związku Walki z Gruźlicą w Paryżu. Należał też R. do wolnomularstwa (wedle L. Chajna przypuszczalnie był członkiem Polskiej Rady Najwyższej).
Dn. 1 IX 1939 został zmobilizowany i mianowany komendantem Szpitala Wojskowego w Otwocku, ewakuowany, dotarł do Krzemieńca. Do Warszawy wrócił w połowie 1940 r. Był konsultantem Oddziału Wewnętrznego VI-E Szpitala Ujazdowskiego i uczestniczył w prowadzonej tam tajnej pracy naukowej: na cotygodniowych posiedzeniach naukowo-lekarskich wygłosił cykl referatów o gruźlicy płuc, stale też brał udział w zebraniach szkoleniowych. Zmarł 10 XI 1941 w Warszawie (zaraził się tyfusem plamistym od jeńców radzieckich). Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m. in. Krzyżem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Oficerskim francuskiej Legii Honorowej.
R. był ożeniony (od 1 VI 1900) z Marią z Szuksztów, uczestniczącą pod pseud. Aldona w pracy niepodległościowej męża w Lublinie, potem działaczką społeczną; w małżeństwie tym miał troje dzieci: syna Tadeusza (1901–1974), inżyniera, uczestnika powstania warszawskiego 1944 r., oraz córki: Irenę (ur. 1902), zamężną za dyplomatą Wacławem Dostalem, w czasie drugiej wojny światowej przewodniczącą Komitetu Niesienia Pomocy Ofiarom Wojny w Buenos Aires, i Ewę (1908–1986), która po ukończeniu w r. 1930 paryskiej École des Sciences Politiques Section Diplomatique, pracowała do wybuchu wojny w Min. Spraw Zagranicznych, brała udział w powstaniu warszawskim, po wojnie była przez wiele lat redaktorem w „Dzienniku Polskim” w Krakowie.
Karykatura R-ego przez Kazimierza Sichulskiego, 1916 (akwarela, pastel, kredka, rysunek ołówkiem), (własność Muz. Tatrzańskiego w Zakopanem); Portrety R-ego przez K. Sichulskiego i Tymona Niesiołowskiego (spłonęły w powstaniu warszawskim 1944); – Konopka S., Historia służby zdrowia w Wojsku Polskim. Stan badań i źródła, W. 1936; Konopka S., Służba zdrowia w Legionach Polskich. Próba bibliografii, „Lekarz Wojsk.” T. 28: 1936 s. 604–5; Enc. Wojsk., VII; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Rocznik lekarski RP, W. 1933; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Spis oficerów służących czynnie w dn. 1. 6. 21 r., W. 1921 s. 423; Opalińska S., Karykatury Kazimierza Sichulskiego. Katalog wystawy, Kr. 1980 s. 46; – Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Dziesięciolecie Wojskowej Służby Zdrowia, W. 1929 s. 13, 26, 28, 37, 55–7, 61; Hass L., Rozwój organizacyjny wolnomularstwa w Polsce międzywojennej, „Najnowsze Dzieje Pol. 1914–39” T. 14: 1969 s. 95; Juchniewicz M., Z dziejów walki z gruźlicą, „Służba Zdrowia” 1959 nr 17 s. 3; Kowalczyk S., Lubelskie Towarzystwo Lekarskie 1874–1951, W. 1987; Łukawski Z., Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wr. 1978; Najdus W., Lenin i Krupska w Krakowskim Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych, „Z pola walki” 1960 nr 2 s. 40; Pamiętnik jubileuszu Lubelskiego Towarzystwa Lekarskiego 1874–1924, L. 1925 s. 8, 25; Podgórska-Klawe Z., Szpitale warszawskie 1388–1945, W. 1975; Rudzka E., Ustawa niosąca zdrowie, „Dzien. Pol.” 1959 nr 110; Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939–1945, W. 1977; Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1971, W. 1972; Zembrzuski L., Złota księga korpusu sanitarnego polskiego 1797–1918, W. 1927 s. 175, 195; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Dziennik Personalny Min. Spraw Wojskowych, W. 1934 s. 182; Giełżyński W., Dziennikarze lubelscy. (Fragment wspomnień), „Prasa Współcz. i Dawna” 1958 z. 3 s. 119–20; Roja B., Legioniści w Karpatach w 1914–1915 roku, W. 1933 s. 38–9, 70 (fot.), 121 (fot.), 123, 133 (fot.), 287–9, 388; Trzciński W., Czerwony Lublin w r. 1905, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” T. 1: 1935 s. 165–7, 169; – „Dzien. Pol.” 1974 nr 173 (nekrolog syna, Tadeusza), 1986 nr 269 (nekrolog córki, Ewy); „Lekarz Wojsk.” R. 3: 1922 s. 434, 790, R. 4: 1923 s. 89, R. 5: 1924 s. 270, R. 6: 1925 s. 956; – Arch. UJ: WL II 516 (księga egzaminów doktorskich); – Mater. Red. PSB: Życiorys R-ego dostarczony przez córkę, Ewę Rudzką; – Informacje Alicji Pacholczykowej z W. na podstawie następujących materiałów archiwalnych: AGAD: KGGW 2816 k. 141–142, 2770 k. 148 passim, Prokurator WIS 6211 k. 34 passim, AP w W.: WGZŻ 3013 k. 127, Zarząd Żandarmerii pow. Warszawskiego 182 k. 145, Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne (Akta Warsz. Izby Lekarskiej 30–3287, 485–3, fot.).
Stanisław Marian Brzozowski i Alina Szklarska-Lohmannowa