Rassalski Stefan (1910–1972) grafik, malarz, publicysta i krytyk sztuki. Ur. 26 XII w Symonowie na Wołyniu, był synem Romualda, kierownika gorzelni w miejscowym majątku, i Zofii z Siekierzyńskich.
W związku z częstym przenoszeniem służbowym ojca, który po pierwszej wojnie światowej był pracownikiem państwowym, buchalterem i nadleśniczym w okolicach Równego i Kiwerców, R. uczęszczał do różnych szkół średnich na Wołyniu, a maturę zdawał jako ekstern w gimnazjum w Równem. Następnie w l. 1928–33 kształcił się w Lublinie w Wolnej Wszechnicy Malarstwa i Rysunku, prowadzonej przez Janinę Miłosiową. W r. 1932 w Lublinie zaczął R. uprawiać drzeworyt. Kilkadziesiąt prac z tego okresu wchodzi częściowo do teki Lublin (Wyd. w r. 1933 w 60 egzemplarzach nakładem autora) oraz do tek Chłopi i Miasteczka polskie (wyd. w 100 egzemplarzach w r. 1937 przez Lubelskie Tow. Krajoznawcze). Te wczesne prace R-ego wykazują «wpływy sztuki ludowej, rycin Skoczylasa (Św. Franciszek, Kazimierz n. Wisłą, Miasteczko) oraz najsilniejsze Kulisiewicza» (M. Grońska). W r. 1933 był współzałożycielem w Lublinie artystycznej grupy «Krąg». W t. r. zrobił dyplom w Akad. Sztuk Pięknych (ASP) w Warszawie, zaś od t. r. (dyplom w r. 1936) studiował historię sztuki na Uniw. Warsz. (tak podał R. do wydawnictwa: „Artyści plastycy okręgu warsz. ZPAP 1945–70”; w wykazach studentów ASP i Uniw. Warsz. nie figuruje).
W okresie przedwojennym uczestniczył R. w dwóch liczących się wystawach warszawskich: I Salonie Zimowym Instytutu Propagandy Sztuki (IPS) w lutym 1935 (dwa drzeworyty Ecce Homo i Zaułek w Kazimierzu) oraz w Wystawie malarstwa, rzeźby i grafiki w Resursie Obywatelskiej w r. 1937. Katalog pierwszej z tych wystaw podaje Kiwerce jako miejsce zamieszkania artysty. Ok. r. 1936 R. osiadł w Warszawie, zaczął uprawiać pracę reporterską i dziennikarską. Współpracował m. in. z „Kurierem Polskim”, „Kurierem Porannym”, „Czcią Pracy” i „Zwierciadłem”. R. zaprzyjaźnił się wówczas z Jerzym Hulewiczem, którego osobowość wywarła wpływ na jego rozwój artystyczny. W grafice R-ego nastąpiło ostre przeciwstawienie czerni i bieli, operowanie zdecydowanym konturem i światłocieniem, wzmagająca ekspresję deformacja i wyrazistość gestu. W pracach R-ego z tego okresu uzewnętrzniają się silnie symboliczno-literackie treści. W tych latach pociągało artystę ilustratorstwo, opracował wiele ilustracji (rysunki tuszem i węglem) m. in. do „Owocobrania” i „Daru oblubieńca” R. Tagorego, „Pieśni o miłości i śmierci” i „Miłości Magdaleny” R. M. Rilkego, „Ojcze nasz”, „U dnia którego nie znam stoję bram” E. Zegadłowicza, „Pieśni Rigwedy”, „Ulicy Wszystkich Świętych” K. Truchanowskiego oraz ilustracje do pism młodzieżowych.
W latach okupacji, bardzo twórczych w życiu artysty, podjął R. temat Don Kichota tak bardzo charakterystyczny dla dalszej jego twórczości. W czasie wojny wykonał artysta ponad 50 drzeworytów, w tym kilka portretów (Autoportret I i II, Portret ojca, Portret babki), akty i kompozycje alegoryczne (cykl ilustracji do Apokalipsy św. Jana z r. 1940). Jego drzeworyt z roku 1947 Modlitwa wykazuje wyraźnie analogie do prac Hulewicza zarówno tych z okresu dwutygodnika poznańskiego „Zdrój” jak i z lat późniejszych. Sporadycznie R. zajmował się ekslibrisem. J. Kram wymienia 13 ekslibrisów (wszystkie cynkografia) z l. 1938–45 m. in. Janiny Wolfke, późniejszej żony artysty, oraz jej ojca. Pod bezpośrednim wrażeniem wydarzeń okupacji wykonał też artysta sto kilkadziesiąt rysunków przedstawiających sceny i epizody z życia ówczesnej Warszawy, jej walki i martyrologii (tylko niewiele z tych prac ocalało). W oparciu o własne wspomnienia napisał (w r. 1941) pracę o działalności J. Hulewicza (mszp. w Zbiorach Specjalnych B. IS PAN). R. wziął udział w powstaniu 1944 r. walcząc w rejonie Politechniki Warszawskiej. Zgromadził też wówczas cenny materiał dokumentacyjny w postaci ok. 800 fotografii. Był również autorem wierszy i piosenek powstańczych.
Po wojnie R. należał do pierwszej kadry pracowników Biura Odbudowy Stolicy (BOS), w którym prowadził pracownię dokumentacyjno-fotograficzną. Był też współorganizatorem i pierwszym sekretarzem redakcji tygodnika „Stolica”, a w latach późniejszych członkiem redakcji warszawskich „Nowin Literackich” i współpracownikiem „Tygodnika Kulturalnego”. Uprawiał malarstwo sztalugowe (olejne i temperę), drzeworyt i fotografikę, publicystykę kulturalną i poezję. Odznaczał się też aktywnością i inicjatywą społeczną. Był współtwórcą grupy artystycznej «Warszawa», aktywnym członkiem Sekcji Grafiki Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP) i Komisji Kultury ZBoWiD oraz członkiem Komisji Kultury Dzielnicowej Rady Narodowej Śródmieście. Był również członkiem Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. W r. 1968 otrzymał nagrodę ministra kultury i sztuki. Z jego dorobku plastycznego, prezentowanego na dwóch indywidualnych wystawach warszawskich: w Galerii MDM (1964) i w Domu Artysty Plastyka (1970) najszerzej były znane wydane w postaci tek dwa cykle drzeworytów: Polskie Miasta Tysiąclecia (1961) i Warszawa (1960). Z okresu powojennego pochodzą też cykle Kobiety Powstania Warszawskiego, Zabytki Warszawy, Dwie epoki i Atom. Ulubionym i często powtarzanym tematem twórczości pozostały do końca zmagania i przygody Don Kichota.
R. uczestniczył po wojnie w licznych wystawach krajowych i zagranicznych. Wśród najważniejszych należy wymienić: I Salon Warszawskiego ZPAP 1947 w Muzeum Narodowym w Warszawie, Wystawa grupy «Warszawa» 1948, I–VIII Wystawy okręgowe Warszawskiego ZPAP, I Ogólnopolska Wystawa Grafiki Artystycznej i Rysunku 1956, I Biennale Grafiki, Kraków 1960, Wystawa Grafiki Artystycznej i Rysunku w XV-lecie PRL, Warszawa 1961, V–VI Ogólnopolska Wystawa Plastyki, Radom 1965, 1966, I i II Festiwal Sztuk Pięknych, W. 1966, 1968. R. zmarł po dłuższej chorobie 17 XI 1972 w Warszawie i został pochowany na starym cmentarzu Powązkowskim (kwatera 149).
R. był żonaty (ślub we wrześniu 1939) z Janiną Lucyną Wolfke (zm. 1944), córką Mieczysława, fizyka, profesora Uniw. Warsz. Z małżeństwa z nią pozostawił syna Bożydara, dziennikarza.
Prace R-ego znajdują się w warszawskich zbiorach: w Muzeum Narodowym, Muzeum Wojska, Muzeum Historycznym, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego, a także w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, Ossolineum we Wrocławiu, Muzeum Okręgowym w Rzeszowie, u syna R-ego w Warszawie, w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie, którego dział Fotografii przechowuje Zbiór Fotograficzny Stefana Rassalskiego (fot. domów i ulic warszawskich z l. 1945–7, ok. 2 tys., fot. powstańcze, ok. 100).
Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1945–72; Artyści plastycy okręgu warsz. ZPAP 1945–70; V Salon Zimowy IPS, luty 1935, katalog; Rocznik CBWA 1956, 1959–61, 1962, 1965–7; Wystawa malarstwa, rzeźby i grafiki. Komitet Przyjaciół Sztuki Polskiej w Warszawie, Resursa Obywatelska (katalog), W. 1937; – Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski, Wr. 1971; – „Cześć Pracy” 1938 nr 5, 7, 12/13, 15; „Kur. Poranny” 1937 nr 309, 1938 nr 242, 289; „Życie Warszawy” nr 278, 279, 1972 (nekrologi); – B. Ossol.: Kram J., Almanach exlibrisu polskiego XX w., Kr. 1948 (mszp.); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); IS PAN: Biblioteka. Zbiory Specjalne, Materiały Słownika Artystów Polskich oraz Pracowni Sztuki Współczesnej; – Informacje syna artysty Bożydara Rassalskiego.
Maria Zakrzewska