Rudyk Stefan (1891–1969), metropolita prawosławny Warszawy i całej Polski, zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Ur. 27 XII w Majdanie Lipowieckim w pow. przemyślańskim, w ruskiej rodzinie chłopskiej obrządku greckokatolickiego. Ojciec R-a, Piotr należał do orientacji rusofilskiej i z tego powodu został w czasie pierwszej wojny światowej internowany przez władze austriackie w obozie Thalerhof koło Grazu, gdzie zmarł.
Po ukończeniu I Gimnazjum we Lwowie w r. 1911 wstąpił R. do prawosławnego seminarium duchownego w Żytomierzu, skąd przeszedł do seminarium w Orle. Święcenia kapłańskie otrzymał 3 V 1915 z przeznaczeniem na wikariusza paraf. Św. Mikołaja w Krzemieńcu. Jeszcze jednak w tym samym miesiącu objął probostwo w Ponikowicy Małej (pow. Brody), jako jeden z prawosławnych misjonarzy bp. chełmskiego Eulogiusza. Po ewakuacji wojsk rosyjskich w październiku 1915 pełnił posługę kapłańską wśród uchodźców w kolonii Nowiny w pow. zwiahelskim (wówczas nowogródzko-wołyńskim). W sierpniu 1918 został mianowany proboszczem w Moskalówce w pow. płoskirowskim, skąd w październiku 1921 przeszedł do Podzamcza w pow. krzemienieckim. Rodzinę R. sprowadził z ZSRR po r. 1922.
Dn. 25 VIII 1922 wstąpił R. do WP. Od listopada t. r. pełnił obowiązki szefa duszpasterstwa prawosławnego w Toruniu (Dowództwo Okręgu Korpusu VIII), potem od listopada 1927 do r. 1936 był rejonowym kapelanem prawosławnym w Katowicach; zakończył karierę wojskową w randze dziekana prawosławnego (odpowiednik stopnia podpułkownika) w DOK V w Krakowie. Na tych stanowiskach cieszył się dobrą opinią u swych przełożonych wojskowych – «godny i bardzo gorliwy duszpasterz» (gen. Stefan L. Latour), «wypełnia swe obowiązki sumiennie i z bardzo dobrym wpływem» (gen. Władysław Hubischta, gen. Henryk Zemanek) – i niechęcią u zwierzchników duchownych – «wyłamuje się spod dyscypliny wojskowej, oceniam go jako kapelana przeciętnego» (protoprezbiter ks. Bazyli Martysz). Na Wielkanoc 1939 został odznaczony przez metropolitę warszawskiego Dionizego Waledyńskiego Krzyżem Złotym z Ozdobami.
We wrześniu 1939 wraz z WP przeszedł R. granicę z Rumunią i został internowany w obozie Călimăneşti a następnie Tîrgu Jin. W lutym 1941 przewieziono go do obozu jeńców w Dorsten (Westfalia), gdzie był kapelanem. Dzięki interwencji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża i osieroconych przez matkę synów R-a, otrzymał on w lutym 1942 zgodę na opuszczenie obozu i zamieszkanie w Berlinie w charakterze wikariusza przy katedrze prawosławnej. W październiku 1943 zezwolono mu na przejazd do Łodzi, gdzie złożywszy śluby zakonne, otrzymał godność archimandryty i został proboszczem paraf. św. Aleksandra Newskiego. Funkcję tę pełnił także po wojnie.
Dn. 9 XII 1952, po śmierci Michała Kedrowa, pierwszego prawosławnego bpa wrocławsko-szczecińskiego, sobór biskupów prawosławnych w Polsce wybrał R-a na jego następcę. Po uzyskaniu zgody władz państwowych i wyświęceniu 22 III 1953, objął R. rządy w diecezji, rezydując we Wrocławiu. Urząd do spraw Wyznań uważał wówczas, że R. «nie ma wysokich kwalifikacji na biskupa, ani nie grzeszy zbytnią inteligencją … potrafi jednak administrować i pracować». Na nowym stanowisku R. starał się pozyskać dla prawosławia ludność obrządku greckokatolickiego przesiedloną na Ziemie Zachodnie z Podkarpacia i Ziemi Chełmskiej. W r. 1961 został przeniesiony na stanowisko arcybpa białostocko-gdańskiego. Brał udział w pracach Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju. W r. 1964 uczestniczył w II Ogólnochrześcijańskiej Konferencji Praskiej, odbywającej się w ramach ruchu ekumeniczno-pokojowego, popieranego przez ZSRR. Na przełomie października i listopada t. r. reprezentował Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (PAKP) na III Konferencji Kościołów prawosławnych (na wyspie Rodos), która miała przygotować sobór ogólnoprawosławny.
Już od r. 1962, po śmierci metropolity warszawskiego Tymoteusza Szrettera, R. był protegowany przez Urząd do spraw Wyznań na jego następcę jako «lojalny w stosunku do władz państwowych». Uważano wówczas, że «jest człowiekiem energicznym i pomimo 70 lat pełen życia». Zwlekano jednak z zezwoleniem na odbycie soboru elekcyjnego z uwagi na silną pozycję bpa łódzko-poznańskiego Jerzego Korenistowa, zwolennika uniezależnienia Kościoła prawosławnego od państwa. Wreszcie w wyniku zabiegów władz państwowych 26 V 1965 został R. obrany metropolitą warszawskim i całej Polski. Ingres z udziałem reprezentacji patriarchatów konstantynopolitańskiego i moskiewskiego odbył się w warszawskiej katedrze Św. Marii Magdaleny 18 VII t.r. Jako metropolita R. wydał w r. 1966 orędzie z okazji 1000-lecia państwa polskiego. Podjął liczne starania w celu wzmocnienia intelektualnego i organizacyjnego Kościoła prawosławnego w Polsce, założył fundusz socjalny dla duchowieństwa i ich rodzin, odremontował katedrę w Warszawie oraz zainicjował opracowanie nowego Statutu Wewnętrznego i Statutu Parafialnego dla Kościoła prawosławnego. Szczególną uwagę poświęcał grekokatolikom pozbawionym wówczas własnej organizacji kościelnej. Zaraz po obiorze zwrócił się do patriarchy moskiewskiego Aleksego, za pośrednictwem Urzędu do spraw Wyznań i Rady do spraw Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego przy Radzie Ministrów ZSRR, o przysłanie osoby do prowadzenia akcji wśród grekokatolików. Jej terenem była Rzeszowszczyzna, którą R. na przełomie sierpnia i września wizytował. Tę działalność R-a inspirował i finansował Urząd do spraw Wyznań. W stosunku do swego kleru R. był surowy. Ulegał natomiast nieustannym naciskom władz państwowych zarówno w kwestiach wewnątrzkościelnych, jak i politycznych. I tak sygnował swym imieniem opracowane przez Urząd do spraw Wyznań teksty orędzi PAKP (16 II 1966), z których jedno potępiało list biskupów katolickich Polski (z 18 XI 1965) do episkopatu Niemiec, a drugie zaś interwencję USA w Wietnamie. Także z powodu presji Urzędu oraz stanowiska patriarchatu moskiewskiego, R. wraz ze swym Kościołem odniósł się wstrzemięźliwie do dialogu ekumenicznego między Patriarchatem konstantynopolitańskim a Watykanem i unikał kontaktów tego typu z Kościołem rzymskokatolickim w Polsce. Jako metropolita R. sporo podróżował. W grudniu 1967 uczestniczył w spotkaniu Światowej Rady Kościołów w Belgradzie; na przełomie maja i czerwca 1968 obecny był na uroczystościach 50-lecia odnowienia patriarchatu moskiewskiego, w lipcu t. r. na IV Zgromadzeniu Ogólnym Światowej Rady Kościołów w Uppsali, a we wrześniu wizytował Kościół prawosławny w Bułgarii. R. był także wiceprzewodniczącym Polskiej Rady Ekumenicznej. Drukiem ukazało się w r. 1967 jego Orędzie arcypasterskie z okazji Świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku (W.). R. zmarł 26 III 1969 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu prawosławnym na Woli. Odznaczony był Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Odznaką Tysiąclecia Państwa Polskiego oraz wysokimi orderami Kościołów prawosławnych Bułgarii i Czechosłowacji.
W małżeństwie z Julianną z domu Czornij (1894–1939), która zginęła w czasie oblężenia Warszawy, miał R. trzech synów: Borys (ur. 1920), chemik, zamieszkał w Edmonton w Kanadzie, drugi był dentystą w RFN, najmłodszy zaś Jarosław, agronom, pozostał w Polsce.
Stryjeczny brat R-a, Pantelejmon (Piotr) Rudyk (1899–1968), absolwent Uniw. Warsz. (studium teologii prawosławnej), w l. trzydziestych misjonarz na Łemkowszczyźnie i proboszcz parafii prawosławnej we Lwowie, potem namiestnik Ławry Poczajowskiej, został w marcu 1941 wyświęcony w Moskwie na prawosławnego arcybpa Lwowa i Stanisławowa z ramienia patriarchatu moskiewskiego, w przewidywaniu likwidacji Kościoła greckokatolickiego; wskutek wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej plany te nie zostały wówczas zrealizowane. Po drugiej wojnie światowej sprawował funkcje biskupie w Ameryce Południowej, a od r. 1959 był arcybpem Edmonton w Kanadzie.
Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie, Część alfabetyczna, Białystok 1984; Encyklopedija Ukraïnoznavstva. Slovnikowa častina, Paris–New York 1976 VIII 3049; Ukrainians in North America. A Biographical Directory of Noteworthy Men and Women of Ukrainian Origin in the United States and Canada, Wyd. D. M. Shtohryn, Champaign 1975 s. 282 (o synu Borysie); – Bociurkiw R., Ukrainian Churches Under Soviet Rule: Two Case Studies, Cambridge Mass. 1984 s. 93 (o Pantelejmonie Rudyku); – „Cerkovnyj Kalendar” (Varšava) 1970 s. 55–6; „Cerkovnyj Vestnik” 1962 nr 1 s. 11–12, 1965 nr 4/5 s. 3–8, 1968 nr 1 s. 3–4, nr 11 s. 1–8, 8–10 (o Pantelejmonie Rudyku), s. 15–22, 1969 nr 5 s. 1–7, 10–12, 1971 nr 2/3, s. 7; „Dzien. Lud.” 1965 nr 126; ,,Express Wieczorny” 1965 nr 129, 130; „Kur. Pol.” 1965 nr 126; „Pravoslavnyj Kalendar’” na 1966 god, (Varšava) 1965 s. 64–7, na 1967 god, 1967 s. 67; „Przegl. Prawosławny” 1939 nr 5 s. 29, nr 6 s. 28; „Słowo Powsz.” 1965 nr 129; „Tryb. Ludu” 1965 nr 150; „Tyg. Powsz.” 1969 nr 14/15 s. 11; „Wiad. Pol. Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1971 nr 2 s. 37; „Za i przeciw” 1964 nr 7 s. 7 (fot.), 1965 nr 25 s. 2 (fot.), 1969 nr 15 s. 7; „Zorza” 1969 nr 16 s. 7; „Žurnal Moskovskoj Patriarchii” 1969 nr 6 s. 31–5; – Arch. Urzędu do spraw Wyznań w W.: sygn. III 1d/12/25 (autobiografia R-a), 69/1, 75/1; CAW: Teczka personalna R-a.
Andrzej A. Zięba