Rzeźnik Stefan, pseud.: Stefan, Stanisław, Uchacz (1902–1976), działacz socjalistyczny. Ur. 27 VIII w Krakowie, był synem Stanisława, szewca, i Marii z Uchaczów.
W r. 1916 ukończył R. szkołę wydziałową im. Kazimierza Wielkiego w Krakowie. Od stycznia 1917 był przez dwa lata robotnikiem w Elektrowni Miejskiej, a następnie przez półtora roku pomocnikiem kancelaryjnym w Zarządzie Miejskim w Krakowie. Zmobilizowany latem 1920 do WP (Dywizjon Samochodowy) w Poznaniu, służył w nim dziewięć miesięcy. Następnie pracował dwa lata w Fabryce Lokomotyw w Chrzanowie jako elektromonter. W l. 1922–37 był robotnikiem w Wytwórni Polskiego Monopolu Tytoniowego w Krakowie, skąd (za działalność polityczną) został przeniesiony na emeryturę (jako nadliczbowy – tak R. napisał w swoim życiorysie). W tym okresie ukończył 3-letni kurs handlowy. Uczęszczał też na wykłady organizowane przez Tow. Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza, a potem Tow. Uniwersytetu Robotniczego (TUR) w Krakowie. Po przejściu na emeryturę pracował do września 1939 na stanowisku księgowego w Centralnym Związku Robotników Przemysłu Chemicznego w Krakowie.
Z końcem r. 1922 wstąpił R. do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i Związku Zawodowego Robotników Fabryk Tytoniu (potem Związek Zawodowy Robotnic i Robotników Przemysłu Tytoniowego). W l. 1922–6 był sekretarzem organizacji zawodowej w Wytwórni Polskiego Monopolu Tytoniowego w Krakowie. W dn. 6 XI 1923, kiedy doszło do zbrojnych starć robotników z policją i wojskiem, należał do utworzonej wtedy Milicji Robotniczej PPS. W tym czasie wstąpił do TUR; m. in. był od września 1925 do poł. 1929 r. prezesem Zarządu Krakowskiego Organizacji Młodzieżowej TUR. Dn. 25 IX 1928 wybrany został w skład Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS Kraków-Miasto; pełnił tę funkcję do listopada 1929. Od grudnia 1930 przynajmniej przez dwie kadencje, tj. do stycznia 1933 był członkiem Komisji Rewizyjnej OKR PPS. Później od marca 1937 wchodził w skład OKR PPS Kraków-Miasto jako zastępca członka. Od marca do września 1939 był R. członkiem egzekutywy OKR PPS Kraków-Miasto. Od lipca 1931 do marca 1933 i od r. 1938 do września 1939 prowadził sekretariat okręgowy TUR. M. in. był wespół z drem Feliksem Grossem głównym organizatorem Dni Kultury Robotniczej w Krakowie w r. 1936. W l. 1931–3 oddelegowany przez OKR PPS w Krakowie do Zarządu Spółdzielni Spożywców «Proletariat», zajmował się uporządkowaniem jej finansów. W marcu 1936 został wybrany w skład komitetu pomocy ofiarom strajku krakowskich zakładów pracy; funkcję głównego skarbnika tego komitetu pełnił przez trzy lata.
W pierwszych dniach września 1939 opuścił R. Kraków, udając się na wschód. Wrócił 21 X t. r. W ostatnich dniach października 1939 znalazł się, obok Józefa Cyrankiewicza, Mieczysława Bobrowskiego, dra Tadeusza Orzelskiego, dra Józefa Woźniakowskiego, Zygmunta Kłopotowskiego i Mariana Bomby, wśród założycieli kierowniczego zawiązku konspiracyjnej PPS w Krakowie i jej «wojskówki», obejmując odcinek młodzieżowy. Po ukształtowaniu się podziemnych władz PPS dla Małopolski Zachodniej został w tajnym OKR PPS skarbnikiem. Prowadził także sprawy kwatermistrzowskie i zadania związane z łącznością międzyorganizacyjną. Wspólnie z sekretarzem OKR PPS J. Cyrankiewiczem (pseud. Adam) odpowiadał za łączność z Komitetem Zagranicznym PPS w Paryżu, a potem w Londynie, poprzez placówki w Budapeszcie i Bukareszcie.
Po aresztowaniu 19 IV 1941 J. Cyrankiewicza, R. przejął obowiązki sekretarza OKR PPS i pełnił je do końca okupacji. Wkrótce wysunął się na czoło krakowskiej organizacji PPS i stał się jej faktycznym kierownikiem. Z tego też tytułu wszedł w skład Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW) PPS-Wolność-Równość-Niepodległość (WRN) w Warszawie. R. nie był jednak związany w tym stopniu co J. Cyrankiewicz z linią Kazimierza Pużaka i Zygmunta Zaremby i prowadził politykę kompromisu między kierownictwem WRN a Zygmuntem Żuławskim, ostatnim przewodniczącym Rady Naczelnej PPS przed wrześniem 1939, odnoszącym się krytycznie do poczynań Centralnego Kierownictwa Ruchu, tj. organu wykonawczego WRN.
R. wydatnie przyczynił się do rozrostu na terenie objętym zasięgiem OKR PPS Kraków zarówno jednostek Gwardii Ludowej (późniejszych Oddziałów Wojskowych Powstańczego Pogotowia Socjalistów), jak i Milicji Robotniczej. Uczestniczył w akcji uwolnienia 11 VI 1941 ze Szpitala św. Łazarza w Krakowie więźnia gestapo T. Orzelskiego (pseud. Tadeusz), członka PPS i Związku Walki Zbrojnej. R. zdekonspirowany i poszukiwany przez gestapo musiał się ukrywać; aresztowana w związku z tym żona R-a Józefa była jako zakładniczka w okresie 27 VII 1941 – 15 II 1942 więźniem oddziału kobiecego więzienia Montelupich.
Od lipca 1941 do czerwca 1944 bardzo blisko współpracował R. z Adamem Rysiewiczem (pseud. Teodor), II sekretarzem OKR PPS, przewodniczącym Miejskiego Komitetu PPS w Krakowie i kierownikiem redakcji pism socjalistycznych „Wolność” i „Naprzód”; R. był odpowiedzialny za wszystkie kontakty OKR PPS z podziemnymi ugrupowaniami politycznymi i organizacjami społecznymi. R. był rzecznikiem pełnego scalenia z Armią Krajową wszystkich organizacji wojskowych. Reprezentował również pogląd o konieczności zawieszenia w okresie trwania okupacji sporów międzypartyjnych. Jako sekretarz OKR PPS i zastępca okręgowego delegata rządu, R. zasłużył się dla rozwoju akcji pomocy Żydom oraz wspólnie z A. Rysiewiczem utworzył w lipcu 1943 Komitet Pomocy Więźniom Obozów Koncentracyjnych. Od kwietnia 1941 do stycznia 1945 wchodził R. w skład Krakowskiego Komitetu Międzypartyjnego (Porozumienie Stronnictw Politycznych), reprezentując w nim, wespół z Z. Żuławskim, PPS. W l. 1943–5 był R. najpierw zastępcą okręgowego delegata rządu, a potem, po wejściu Armii Czerwonej do Krakowa, od stycznia do kwietnia 1945 – p. o. delegatem.
W okresie od stycznia do lutego 1945 przeprowadzał R. prace likwidacyjne Okręgowej Delegatury Rządu. Pod zarzutem związków z tą instytucją został na przełomie lutego i marca 1945 aresztowany i osadzony w więzieniu Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie. Po trzech miesiącach (27 VI 1945) został zwolniony dzięki interwencji Z. Żuławskiego u premiera, przewodniczącego CKW legalnej PPS, Edwarda Osóbki-Morawskiego. Od tej pory był R. prawą ręką Z. Żuławskiego we wszystkich podejmowanych przezeń wysiłkach dla ocalenia samodzielności organizacyjnej i politycznej PPS pod jej historyczną nazwą. Należał do grona założycieli Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPS-D) w październiku 1945 (wszedł w skład Komitetu Organizacyjnego PPS-D utworzonego na zebraniu kierownictwa podziemnej PPS 2 X 1945), lecz po odmówieniu przez władze jej legalizacji podjął starania o zalegalizowanie działalności podziemnej PPS. Brał udział w plenum RN PPS 31 III – 1 IV 1946 w Warszawie. Wobec niedotrzymania umowy połączeniowej zawartej przez kierownictwo legalnej PPS z Z. Żuławskim, R. na znak protestu, wraz z Z. Żuławskim i Ludwikiem Cohnem, odmówił 2 IV 1946 przyjęcia mandatu do Rady Naczelnej PPS.
R. nie zaprzestał jednak legalnej działalności politycznej w Krakowie. Na II Zjeździe Wojewódzkim PPS 17 III 1946 został wybrany na skarbnika Wojewódzkiego Komitetu (WK) PPS, na III Zjeździe (20 VI 1947) zaś na członka WK i Rady Wojewódzkiej PPS. Na połączeniowej konferencji organizacyjnej miejskiej i powiatowej PPS 21 II 1948 powołano go na współprzewodniczącego Krakowskiego Komitetu (KK) PPS. W okresie zwalczania «prawicowo-nacjonalistycznego odchylenia» w PPS przez tzw. jednolitofrontową grupę działaczy usunięto R-a 8 X 1948 z WK i Rady Wojewódzkiej, a wkrótce potem z KK PPS. Po zjednoczeniu PPS z PPR w grudniu 1948 wpisano go zaocznie na listę członków Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Dn. 24 III 1955 został z PZPR wydalony za obcość ideologiczną.
W pierwszych latach powojennych R. działał również w TUR. W marcu 1946 został wybrany na sekretarza Zarządu Wojewódzkiego TUR w Krakowie, a po roku na zastępcę przewodniczącego tej organizacji, którym był aż do jej rozwiązania na przełomie 1948 i 1949 r. W r. 1946 założył R., korzystając z pewnych sum pozostałych po konspiracyjnej PPS, Spółdzielnię Pracy Komunikacyjno-Warsztatowej (potem Wojewódzka Spółdzielnia Pracy Usług Motoryzacyjnych) w Krakowie, której w l. 1946–72 był prezesem. Był też współzałożycielem i długoletnim członkiem Zarządu i Rady Krakowskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.
Po październiku 1956 rozwinął R. na nowo działalność społeczną. Podjął wówczas m. in. nieudaną próbę rehabilitacji politycznej K. Pużaka. W l. 1956–9 był prezesem Zarządu Oddziału ZBoWiD w Krakowie, a w okresie 1959–68 działał w Woj. Obywatelskim Komitecie Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Z inicjatywy R-a i przy jego wielkim osobistym zaangażowaniu zbudowano m. in. pomnik ku czci ofiar obozu w Płaszowie (1964) i wmurowano tablicę pamiątkową w miejscu śmierci poległych 24 VI 1944 A. Rysiewicza i dwóch innych członków OW PPS.
R. opublikował trzy krótkie szkice wspomnieniowe: Ludzie z trotylem (w: „Dynamit”, Kr. 1964 cz. 1), Nie będzie prochu dla armat… (tamże Kr. 1967 cz. 2) i Wykradzenie więźnia obozu w Oświęcimiu Tadeusza Orzelskiego ze Szpitala św. Łazarza w Krakowie („Przegl. Lek.” 1966 nr 1). Pozostawił w maszynopisie Działalność okupacyjną PPS w Krakowskiem i Życiorys (w zbiorach autora). R., który w młodości uprawiał zapaśnictwo, po r. 1956 przez kilkanaście lat należał do Zarządu Prezydium Klubu Sportowego (KS) «Cracovia».
Obszerny zbiór dokumentów odnoszących się do działalności władz okupacyjnych, podziemia socjalistycznego i Okręgowej Delegatury Rządu przekazał R. do Muz. Historycznego m. Krakowa, zaś zbiór fotografii dotyczących ruchu socjalistycznego w Krakowie, do Muz. Polskiego Ruchu Rewolucyjnego w Warszawie.
W r. 1974 R., na skutek jaskry, utracił wzrok. Zmarł na zawał serca 7 XII 1976 w Krakowie. Był odznaczony m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Partyzanckim, Złotą Odznaką «Za pracę społeczną dla m. Krakowa», Medalem 100-lecia sportu polskiego.
Ożeniony od 28 X 1933 z Józefą z Bujakiewiczów (19 III 1908 – 23 XII 1980), bibliotekarką TUR w Krakowie, miał R. synów: Stanisława (ur. 11 III 1944), inżyniera mechanika, i Jana (ur. 17 VIII 1946), nauczyciela wychowania fizycznego (obaj mieszkają w Krakowie).
Fot. w: Dynamit, Kr. 1967 cz. 2; – Ćwik K., Problemy współdziałania PPR i PPS w województwie krakowskim 1945–1948, W.–Kr. 1974; Fitowa A., Bataliony Chłopskie w Małopolsce 1939–1945, W.–Kr. 1984; Fitowa A., Marcinkowski J., Ruch ludowy w Małopolsce i na Śląsku 1939–1945, W. 1987; Kostka-Dąbrowa S., W okupowanym Krakowie 6 IX 1939–18 I 1945, W. 1972 s. 70; Kozik Z., Partie i stronnictwa polityczne w Krakowskiem 1945–1947, Kr. 1975; Łakomy H., Działalność Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w województwie krakowskim, „Pokolenia” 1973 nr 2 s. 68–9; Malara J., Walka o oblicze socjalizmu polskiego. Perspektywy walki, Paryż 1947 s. 65, 67, 68, 72; Mielnicki L., Skradzione sztandary PPS, W. 1987 s. 91, 94, 104–5; Pasternak D., Piwowarski S., PZPR – Dzień pierwszy – Geneza, Kr. 1988 s. 37; Pilch A., Dzieje ruchu robotniczego w Krakowskiem 1918–1939, Kr. 1987 I–II; PPR–PPS. Zjazdy i Kongresy, W. 1985; Reczek W., Z dziejów myśli jednolitofrontowej krakowskiej organizacji PPS, w: Takie były początki, W. 1965; Reiss A., Z problemów odbudowy i rozwoju organizacyjnego PPS (1944–1946), W. 1971; [Siedemdziesiąt] 70 lat GTS Wisła, 70 lat KS Cracovia, Kr. 1976 s. 90; Syzdek B., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1944–1948, W. 1974; [Sześćdziesiąt] 60 lat SKS Cracovia 1906–1966, Kr. 1966 k. XXI; Tomicki J., Polska Partia Socjalistyczna 1892–1948, W. 1983; Wroński T., Kronika okupowanego Krakowa, Kr. 1974 s. 160 (fot.); – Borwicz M., Spod szubienicy w teren, Paryż 1980; Ciołkosz A., Nieugięty socjalista, „Dzien. Pol. Tydzień Pol.” 1977 nr 11 s. 1; Dobrowolski S. W., Memuary pacyfisty, Kr. 1989; Drobner B., Bezustanna walka, W. 1965, 1967 I, III; Żuławski Z., Wspomnienia, W. 1980 s. 148, 156, 160, 168, 176, 178; – „Dzien. Pol.” 1970 nr 280, 282; „Naprzód” 1928 nr 229, 231, 1930 nr 296, 1931 nr 300, 1932 nr 5, 1937 nr 80, 82, 1938 nr 62, 71, 1939 nr 89, 92, 1946 nr 1, 50, 1948 nr 54, 285; – Arch. UJ: Górniak A., Dzieje społeczno-polityczne Krakowa w 1945 roku (mszp.) s. 91, 108; B. Jag.: Dąbrowski R., „Działalność polityczna PPS-WRN w okresie okupacji (październik 1939 – lipiec 1944) (mszp.), Jakubiec J., Pamiętniki, Cztery lata Delegatury Okręgu Krakowskiego (1941–1945) III (mszp.); Państw. Muz. w Oświęcimiu: Relacja R-a spisana przez Jerzego Brandhubera 2 V 1963; Mater. Słown. Biogr. Działaczy Polskiego Ruchu Robotn.; – Papiery rodzinne w posiadaniu syna, Jana Rzeźnika z Kr.; – Informacje synów Jana i Stanisława Rzeźników, Bożeny Saładziak i Stanisława Mandeckiego z Kr.
Stanisław Piwowarski