Szczepaniak Stefan (1892–1964), działacz polonijny w Niemczech, prezes Związku Polaków w Niemczech.
Ur. 14 VIII w Helbra-Mansfeld w Saksonii, był synem Piotra, górnika, emigranta z okolic Śremu w Wielkopolsce, i Konstancji z Biniszkiewiczów.
W r. 1897 S. wraz z rodzicami przeniósł się do Hamborn w Nadrenii, gdzie ukończył szkołę ludową i progimnazjum. Następnie w Duisburgu uczył się w gimnazjum humanistycznym oraz należał do polskich kółek: samokształceniowego, teatralnego i śpiewaczego «Jedność», a także do gniazda Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim. Rozpoczął studia prawnicze, ale przerwał je w sierpniu 1914, po wybuchu pierwszej wojny światowej. Zmobilizowany do armii niemieckiej, walczył na różnych frontach i był kilkakrotnie ranny. Po zakończeniu wojny w r. 1918 wrócił do Hamborn i objął funkcję sekretarza powiatowej polskiej Rady Ludowej. Kierował szkołami polskimi tamże oraz w pobliskim Obermarxloh; zorganizował też kursy języka polskiego dla dorosłych. W r. 1921 przeniósł się do Bochum, gdzie pracował w Wydz. Prawnym Zjednoczenia Zawodowego Polskiego oraz jako referent w Narodowym Stronnictwie Robotników, założonym przez działaczy Zjednoczenia; następnie został zatrudniony w Wydz. Transferu tamtejszego Banku Robotników. Organizował akcję reemigracji do kraju Polaków z Westfalii i Nadrenii. Po powołaniu 27 VIII 1922 Związku Polaków w Niemczech (ZPwN) przeniósł się w tym miesiącu do Berlina i objął w tej organizacji funkcję zastępcy sekretarza generalnego.
Na początku r. 1923 został S. wysłany na Śląsk Opolski i przy współpracy m.in. Michała Grażyńskiego, Kazimierza Malczewskiego i Ambrożego Pordzika powołał 18 II t.r. Dzielnicę I ZPwN z siedzibą w Opolu; został jej sekretarzem, a w r. 1925 kierownikiem. Odtąd reprezentował wobec władz niemieckich mniejszość polską Prow. Górnośląskiej i do r. 1930 zasiadał w Górnośląskiej Komisji Mieszanej w Katowicach. W lutym i marcu 1923 był redaktorem odpowiedzialnym opolskiego czasopisma „Nowiny Codzienne”. Z ramienia ZPwN kierował Polsko-Katolicką Partią Ludową w wyborach do Sejmu Prow. Górnośląskiej, a w wyborach do Reichstagu – Polską Partią Ludową. W tym okresie był członkiem Rady i Sejmu Prow. Górnośląskiej. Działał też w różnych stowarzyszeniach, m.in. w radzie utworzonego 19 X 1923 Polsko-Katolickiego Tow. Szkolnego (do r. 1934) oraz w powołanym 24 I 1924 Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech. Dn. 11 III t.r. został członkiem zarządu ZHP w Prow. Górnośląskiej, a 20 II 1927 wszedł do rady tego Związku w Niemczech. Od września 1925 do czerwca 1929 redagował miesięcznik „Zdrój”, organ Związku Stowarzyszeń Młodzieży Polsko-Katolickiej na Śląsku Opolskim. Uczestniczył w III Kongresie Mniejszości Narodowych w Genewie (22–24 VIII 1927) oraz Zjazdach Polaków z Zagranicy w Warszawie (1929, 1934). W styczniu 1930 zakupił część udziałów spółki wydawniczej gazety „Nowiny Codzienne” i 14 III t.r. został członkiem jej Rady Nadzorczej. W kwietniu zaprzestał kierowania Dzielnicą I ZPwN i wyjechał do Bochum, by zreorganizować tam zagrożony bankructwem Bank Robotników. Przy tej okazji powołał w Bochum patronat Polskich Towarzystw Szkolnych na Westfalię i Nadrenię i został jego prezesem. Odszedł z Rady Nadzorczej „Nowin Codziennych”, rozpoczął natomiast wydawanie w Berlinie miesięcznika „Młody Polak w Niemczech”, powierzając jego redakcję Władysławowi Wesołowskiemu. Od 10 III 1931 był współudziałowcem Banku «Unia» w Berlinie, finansującego działalność niemieckiej Polonii.
W r. 1932 został S. wybrany na wiceprezesa ZPwN i t.r. wrócił na Opolszczyznę. Zamieszkał w Raciborzu, gdzie kierował Bankiem Ludowym, Spółdzielnią Budowlaną «Strzecha» oraz powołanym 14 IX Związkiem Spółdzielni Polskich w Niemczech (od r. 1935 z siedzibą w Opolu, od r. 1938 – we Wrocławiu). Wszedł także do Rady Nadzorczej założonego 8 II 1933 w Berlinie Banku Słowiańskiego. Przyczynił się do powołania 8 XI 1932 polskiego prywatnego gimnazjum męskiego w Bytomiu. Dn. 27 VII 1933 został prezesem Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech. W różnych miejscowościach Śląska Opolskiego organizował w l. trzydziestych «Obchody Wiary Ojców» oraz «Dni Matki Polki». Od r. 1935 zasiadał w Radzie patronującej edycji „Leksykonu Polactwa w Niemczech” (Opole 1939, wyd. 2, W.–Wr. 1973). Razem z Janem Kaczmarkiem i Brunonem Openkowskim został przyjęty w Berlinie 5 XI 1937 przez kanclerza Niemiec A. Hitlera; podczas audiencji ogłoszono deklarację rządu niemieckiego w sprawach mniejszościowych. S. był współzałożycielem powstałego 10 XI t.r. polskiego gimnazjum męskiego w Kwidzynie; jego dyrektorem został nauczyciel gimnazjum bytomskiego Władysław Gębik. Współorganizował też S. Kongres Polaków w Niemczech, obradujący 6 III 1938 w Berlinie, z okazji 15-lecia ZPwN. T.r. zamieszkał we Wrocławiu. Po śmierci prezesa ZPwN Bolesława Domańskiego przejął w kwietniu 1939 kierowanie tą organizacją.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. został 11 IX 1939 aresztowany i osadzony 5 X t.r. w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Włączony do grupy zakładników politycznych, został w r. 1940 skazany na śmierć w komorze gazowej, ale ostatecznie wyrok anulowano. W obozie prowadził działalność w konspiracji, m.in. od sierpnia 1943 w tajnym Komitecie Pomocy Koleżeńskiej, od 24 V 1944 jako przewodniczący Polskiego Komitetu Antyfaszystowskiego, a od 12 XI t.r. jako członek zarządu wyłonionej z niego prokomunistycznej Rady Narodowej Polaków. Po wyzwoleniu obozu 11 IV 1945 przez armię amerykańską pozostał w Buchenwaldzie i pracował w Komitecie Polskim, opiekującym się byłymi więźniami. W czerwcu t.r. został mianowany kierownikiem delegatury PCK w Wildflecken (Bawaria), a następnie wszedł w skład American-Polish War Relief, działającej jako delegatura Rady Polonii Amerykańskiej. Wraz z m.in. Kaczmarkiem powołał 4 XI Patronat Rodła, zajmujący się reaktywacją ZPwN i 20 I 1946 uczestniczył w pierwszym po wojnie zjeździe Związku w Herne (Nadrenia), nie wszedł jednak do jego zarządu. Przeciwstawiał się współpracy Związku z reżimem komunistycznym w Polsce. Po powstaniu 9 VIII 1952 wspieranego przez rząd PRL Związku Polaków «Zgoda» ZPwN został przez władze RFN uznany za sukcesora przedwojennej organizacji. T.r. został S. prezesem ZPwN z siedzibą we Frankfurcie nad Menem; na tym stanowisku dążył do rozbudowy szkolnictwa polskiego oraz przyznania odszkodowań za skonfiskowany w czasie wojny majątek organizacji polonijnych w Niemczech. W l. 1952–4 i od r. 1963 redagował miesięcznik „Polak w Niemczech”, wznowiony organ ZPwN, ukazujący się w Bochum i Frankfurcie nad Menem. W r. 1956 przeniósł siedzibę Związku do Bochum. Reprezentował ZPwN w zjazdach Federalistycznej Unii Europejskich Grup Narodowościowych w Innsbrucku (1958), Zuoz w Szwajcarii (1960) i Brugii (1961). Po przełomie październikowym 1956 r. w Polsce nawiązał kontakty ze środowiskami w kraju i w „Kwartalniku Opolskim” (R. 5: 1959 nr 1, R. 6: 1960 nr 1) opublikował artykuł Dzieje Polonii westfalsko-nadreńskiej. W r. 1962 odwiedził Polskę. W listopadzie t.r. był współorganizatorem obchodów czterdziestolecia ZPwN w Dortmundzie. Zmarł 12 III 1964 w Biberach an der Riß (Badenia-Wirtembergia), wskutek powikłań po wypadku samochodowym; został pochowany na Głównym Cmentarzu Miejskim w Bochum.
S. ożenił się w r. 1927 z Józefą Gozdek (1903–1943). Żona była w l. 1936–9 przewodniczącą Stow. Polek w Opolu i od r. 1940, wraz z siostrami Heleną i Wandą, zamężną z Janem Łangowskim (zob.), działała w tajnej organizacji wywiadowczej i sabotażowej «Olimp» we Wrocławiu; aresztowana w październiku 1942 przez Gestapo, została osadzona z siostrami w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, gdzie w r. 1943 wszystkie zmarły. W małżeństwie tym miał S. córkę Stefanię Halinę oraz synów Jacka i Zbigniewa.
Encyklopedia, która się nie ukazała, Kat. 1970 s. 235; Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, Tor. 2005 V (fot., bibliogr.); Glensk J., Bibliografia opracowań prasy śląskiej, Opole 1973 I 96–7 (poza indeksem); Gröschel B., Die Presse Oberschlesiens von den Anfängen bis zum Jahre 1945, Berlin 1993; Kowalik J., Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami Kraju od września 1939 roku, L. 1976 III; Księga zgonów z Auschwitz. Fragmenty, München 1995 III (dot. żony); Leksykon Polactwa w Niemczech, W.–Wr. 1973 s. IX; Ludzie spod znaku Rodła, Red. F. Hawranek, Opole 1973 I (bibliogr., dot. żony); Przywecka-Samecka N., Reiter J., Bibliografia polskich czasopism śląskich (do 1939 roku), Wr. 1960 s. 165; Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, L. 1995 III (bibliogr.); Śląski Słown. Biogr., II (bibliogr.); – Bobowski K., Z dziejów „Młodego Polaka w Niemczech” (1930–1939), „Roczn. Hist. Czasopiśm. Pol.” T. 11: 1972 s. 435; Chałupczak H., II Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech, P. 1992; tenże, Szkolnictwo polskie w Niemczech 1919–1939, L. 1996; Czarnecki W., Zonik Z., Walczący obóz Buchenwald, W. 1969; Hajduk R., Od „Nowin” do „Trybuny”, Kat. 1970 s. 212–13; Janusz G., Polonia w Republice Federalnej Niemiec, L. 1990 s. 145, 152, 185–6, 217; Klimaszewski Z. T., Emigracja polska w Niemczech, Białystok 2007; Konieczny A., Polska grupa konspiracyjna „Olimp” w wojennym Wrocławiu, Wr. 1989 s. 18, 37, 53 (fot., dot. żony); Kowalik J., Prasa polska w Niemczech w latach 1945–1971, Toronto 1976 s. 29; Kupczak J. M., Związek Polaków „Zgoda” w Republice Federalnej Niemiec (1950–1975), Wr. 1983; L i s M., Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech (1922–1939), Opole 2003 s. 47, 54, 70; Marszał e k L., Michał Grażyński, „Zesz. Hist.” 1983 z. 64 s. 105; Masnyk M., Dzielnica I Związku Polaków w Niemczech (1923–1939), Opole 1994 s. 37, 39, 66, 74; Mendel E., Polacy w Opolu 1933–1939, Wr. 1980; Pietrzak-Pawłowski K., Spółdzielczość polska na ziemiach zachodnich i północnych 1918–1939, W. 1967; Poniatowska A., Polacy w Berlinie 1918–1945, P. 1986; Poniatowska A. i in., Związek Polaków w Niemczech w latach 1922–1982, W. 1987 s. 49, 149, 173, 216, 240, 330; Smołka L., Prasa polska na Śląsku Opolskim 1922–1939, Wr. 1976; Wrzesiński W., Polski ruch narodowy w Niemczech w latach 1922–1939, Tor. 2005; tenże, Ze studiów nad historią czasopiśmiennictwa polskiego w Niemczech w latach 1922–1939, „Sobótka” R. 22: 1967 nr 1–2 s. 149, 157; – Boenigk J., Minęły wieki a myśmy ostali, W. 1961; Liman S., Stefan Szczepaniak (1892–1964). Wspomnienie w dwudziestolecie zgonu, „Przegl. Polonijny” R. 11: 1985 z. 2 s. 94–8; – „Nauka Pol.” R. 27: 1980 nr 7–8 s. 162; „Tyg. Powsz.” R. 2: 1946 nr 48 (dot. żony).
Tomasz Latos