Symeon Połocki, właśc. Piotrowski-Sitnianowicz Samuel Gawryłowicz (1629–1680), zakonnik prawosławny, poeta, dramaturg.
Ur. prawdopodobnie w grudniu, zapewne w Połocku, w rodzinie prawosławnej. Wg N. Robinsona i L. Sazonowej był synem Gabriela (Gawryły) Sitnianowicza i nieznanej z nazwiska Tatiany Jakowlewny. Dość wcześnie stracił ojca, a matka wyszła za mąż za Jemieliana (Emiliana) Piotrowskiego, dlatego używał potem podwójnego nazwiska. Miał siostrę, zamężną z Bazylim Włodzimierzem Stefanowiczem, określanym jako pisarz miński, oraz braci przyrodnich: Łukasza i Jana, w zakonie Isakija (Izaaka), a także być może starszego brata rodzonego, Sylwestra.
W l. 1643–50 (lub 1643–51) uczył się Piotrowski-Sitnianowicz w Kolegium Mohylańskim w Kijowie; słuchał tam wykładów m.in. Łazarza Baranowicza. Już wtedy podejmował próby poetyckie, przeważnie w języku polskim, zachowane w autografie pt. Pandecta seu Collectanea albo Zebranie scriptów rozmaitych i notacje (Rossijskij gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie, sygn. Sinod. Tip. F. 381 nr 1800). Z r. 1648 pochodzi przekład akatystu (hymnu liturgicznego) maryjnego «na regularny, klasyczny polski sylabowiec oraz stylową szatę renesansowo-barokowej polszczyzny» (R. Łużny), do tekstu którego autor dołączył dodatkowe wstawki modlitewne, a także psalmy podane w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego. Zapewne kontynuował naukę w Akad. Wil. (zachowały się autografy konspektów Piotrowskiego-Sitnianowicza z wykładów teologii w r. 1653). Wyniósł ze szkół doskonałą znajomość języka polskiego i łaciny, opanował arkana retoryki i poetyki. Jego ówczesne utwory pisane po polsku obejmują rozmaite gatunki literackie: epigramat, epitafium, bajkę, akatyst, są też zróżnicowane pod względem tematycznym (wiersze pasyjne i bożonarodzeniowe). Zachowane w wersjach nie do końca oszlifowanych, niekiedy brudnopisowych, bywają jednak artystycznie dojrzałe (np. bajka Trudno wszystkim wygodzić) oraz wskazują na duże umiejętności kompozycyjne i językowo-stylistyczne autora. Wg Łużnego w twórczości Piotrowskiego-Sitnianowicza z okresu polskiego «brak motywów polemiki z katolicyzmem i poczucia odrębności religijno-narodowej».
W czasie wojny polsko-rosyjskiej znalazł się Piotrowski-Sitnianowicz na terenach okupowanych przez wojska carskie. W r. 1656 w Połocku, w monasterze Bogojawlenskim, złożył śluby zakonne, przyjmując imię Symeon. Rozpoczął pracę nauczyciela w młodszych i średnich klasach przyklasztornej szkoły brackiej. Pisał nadal okazjonalne wiersze po łacinie oraz w językach polskim i ruskim. Gdy przez Połock przejeżdżał w r. 1656 car Aleksy Michajłowicz, S. powitał go napisanymi po rusku panegirycznymi deklamacjami. W kwietniu 1659, z polecenia prawosławnego bp. połockiego Kaliksta Rytorajskiego, został aresztowany wraz z grupą mnichów z monasteru Bogojawlenskiego; zapewne wkrótce go wypuszczono. Na początku r. 1660 wraz z dwunastoma uczniami wszedł w skład świty udającego się do Moskwy archimandryty połockiego monasteru Borysoglebskiego, Ignacego Jewlewicza. Przebywał w Moskwie osiem miesięcy, wielokrotnie gościł na Kremlu, prezentując swe wiersze, m.in. na imieninach członków rodziny carskiej. Uzyskawszy 20 IX t.r. zgodę na powrót do Połocka, osiadł w tym mieście ponownie i mieszkał tam nadal w r. 1661 po wkroczeniu wojska Rzpltej, skompromitowany przez swe sympatie prorosyjskie. W r. 1664 wyjechał do Moskwy. Nazwany tam Połockim od miejsca pochodzenia, osiadł w monasterze Zaikonospasskim (obecnie przy ul. Nikolskiej). Car Aleksy Michajłowicz przyjął go «na służbę» przy dworze, zapewniając dostatni byt i niezależność od patriarchy. W l. 1665–9 prowadził S. w monasterze Zaikonospasskim szkołę dla urzędników Tajnego Prikazu (kancelarii carskiej), których uczył m.in. łaciny. Aktywnie włączył się w prace soboru cerkiewnego z l. 1666–7, wspierał cara w walce zarówno ze staroobrzędowcami, jak i patriarchą Nikonem. Przybyłemu na obrady Soboru metropolicie Gazy Paisiosowi Ligaridesowi służył jako tłumacz. Był oficjalnym kronikarzem czynności soborowych i z polecenia soboru napisał obszerny traktat Žezl pravlenija… (Moskva 1667), zawierający polemikę ze staroobrzędowcami i uzasadnienie ich potępienia. W r. 1667 car powierzył mu nauczanie carewicza Aleksego, a po jego śmierci (1670), carewicza Fiodora; z nauk S-a korzystała też carówna Zofia. S. uczył ich łaciny, języka polskiego, poetyki i retoryki. W r. 1670 ofiarował carównie Zofii rękopis traktatu teologicznego Venec very (kafoličeskija). Na polecenie cara wybrał w r. 1679 oraz nadzorował nauczyciela carewicza Piotra. Był inicjatorem starań o założenie szkoły gramatyki słowiańskiej przy moskiewskiej paraf. św. Jana Ewangelisty. Opracował projekt ufundowania w Moskwie szkoły wyższej, wzorowanej na uniwersytetach polskich i zachodnioeuropejskich, w której język polski miał być traktowany na równi z łaciną i greką (podjął go w r. 1685 jego uczeń Sylwester Miedwiediew p.n. Akad. Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej). Gdy po śmierci Aleksego Michajłowicza w r. 1676 na tronie zasiadł uczeń S-a car Fiodor III, S. w dalszym ciągu był blisko dworu. W r. 1677 założył na Kremlu niezależną od patriarchatu typografię. Pisał i publikował elementarze dla dzieci, doskonaląc kolejne wydania, m.in. Bukvar’ jazyka slavenska (Moskva 1679).
S. nie ubiegał się o stanowiska cerkiewne, zajmował się głównie działalnością literacką i wychowawczą. Postawił przed sobą cel stworzenia nowej kultury rosyjskiej, opartej na wzorach zachodnioeuropejskich. W l. 1676–80 pracował «gorliwie i z trudem niemałym» nad uporządkowaniem obszernego zbioru poetyckiego Vertograd mnogocvetnyj. Wykorzystał w nim tradycję retoryczną europejskich «wirydarzy» typu „Hortulus Reginae sive Sermones” P. Meffretha i „Hortus pastorum” J. Marchantiusza, a także formalne i gatunkowe wzorce poetyckich ogrodów autorów polskich. Każdy element tego liczącego ponad 1500 wierszy zbioru, nie tracąc własnej odrębności tematycznej, gatunkowej, wersyfikacyjnej i stylistycznej, współtworzył jednocześnie tekst wyższego rzędu. Było to wg L. Sazonowej przemyślane pod względem kompozycyjnym, jednolite koncepcyjnie dzieło, rysujące panoramę ludzkiego życia w perspektywie Bóg–świat– człowiek. Myśli i opowieści zaczerpnięte z Biblii, dzieł pisarzy antycznych i zachodnioeuropejskich (głównie z kazań M. Fabera „Concionum opus tripartitum”) miały być z jednej strony kompendium wiedzy m.in. historycznej i przyrodniczej, a z drugiej nauką moralną, ukazującą na wyrazistych przykładach, co czeka człowieka, który nie żyje w zgodzie z przykazaniami. Vetrograd zachował się w dwóch wersjach: pierwotnej z układem gniazdowo-tematycznym i ostatecznej w układzie alfabetycznym, sformalizowanym.
S. wprowadził do poezji rosyjskiej formę wiersza sylabicznego, opartą o zasady ówczesnej poezji polskiej. Stworzył cerkiewnosłowiańskie warianty wszystkich niemal znanych w Europie gatunków poezji panegirycznej. Był pierwszym rosyjskim poetą nadwornym. Swymi utworami uświetniał na Kremlu ważne wydarzenia: narodziny, śluby, imieniny, śmierci i pogrzeby członków carskiej rodziny. Podczas uroczystości dworskich wygłaszał swe wiersze osobiście lub dawał do recytacji uczniom. Nierzadko ofiarowywał je też adresatom w postaci wspaniale iluminowanych rękopisów (taką formę ma np. poetycka księga Oriel Rossijskij wręczona 1 IX 1667 carewiczowi Aleksemu z okazji ogłoszenia go następcą tronu). Tę część swego dorobku poetyckiego zebrał S. w l. 1678–80 w drugim monumentalnym (ponad 600 kart) rękopisie pt. Rifmologion (niewyd., rkp., Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij muziej w Moskwie). Oprócz panegiryków znalazły się tam wiersze z okazji świąt cerkiewnych oraz obszerne księgi poetyckie «kniżyce», w których elementy werbalne łączyły się z graficznymi i malarskimi (wszystkie miały pierwotnie kształt oddzielnych, iluminowanych rękopisów); sławiły one Rosję i jej carów, rysując zarazem portret idealnego władcy. W l. 1673–8 powstały wierszowane utwory dramatyczne dla carskiego teatru dworskiego, najprawdopodobniej tam wystawione: O Navuchodonozore care, o tele zlate i triech otrocech v pešči ne sožžennych oraz Komedija pritči o bludnem syne, które również weszły do Rifmologionu. W twórczości poetyckiej w okresie moskiewskim S. nadal używał, choć sporadycznie, języka polskiego; pisał np. powinszowania składające się z dwuwierszy ruskich, polskich i łacińskich.
S. odrodził w Moskwie tradycję głoszenia homilii. Wygłaszając kazania w tamtejszych cerkwiach, nawiązywał na kanwie tematów ewangelicznych do aktualnej sytuacji kulturalnej, obyczajowej i politycznej. Przygotowane zbiory tych kazań Obed duševnyj (Moskva 1681) i Večerja duševnaja (Moskva 1683) oczyścił z aktualiów, zgodnie ze swoim postulatem mówienia o życiu «w ogóle», a nie o przypadkach jednostkowych. Uczestniczył w pracach nad redakcją i nowym tłumaczeniem Biblii, ale po pewnym czasie został od nich odsunięty, prawdopodobnie ze względu na podejrzenia o kryptokatolicyzm. W r. 1680 opublikował w Moskwie, jedyny za życia, zbiór poetycki Psaltir’ rifmotvornaja, będący pierwszą w języku starocerkiewnym poetycką parafrazą Księgi Psalmów, wzbogaconą o niektóre inne utwory ze Starego Testamentu. Inspirował się „Psałterzem Dawidowym” Jana Kochanowskiego, choć zastrzegał, że polskiego poety nie naśladował «ani w ozdabianiu poetyckim, ani w wykładzie według [psałterza] żydowskiego». Swoim psałterzem chciał zastąpić ludziom świeckim «światowe» pieśni.
W Moskwie S. uchodził za obcego, do końca życia mówił z cudzoziemskim akcentem, a w kontaktach prywatnych i korespondencji posługiwał się stale polszczyzną i łaciną (alfabetem łacińskim zapisywał też często teksty starocerkiewne). Do rodziny i przyjaciół w Rzpltej pisał listy, m.in. w r. 1667 ostro strofował mieszkającego w Połocku brata, Łukasza za odstępstwo od prawosławia (przejście na unię); gościł go jednak w Moskwie w r. 1669. W r. 1674 (lub 1675) brat S-a Isakij, w l. sześćdziesiątych mnich w monasterze Iwerskim na wyspie na jeziorze Wałdaj, został śmiertelnie pobity przez strzelców w monastyrze w Trubczewsku.
S. był erudytą i bibliofilem; zgromadził księgozbiór liczący 600 pozycji, głównie dzieł łacińskich i polskich. Zmarł 25 VIII 1680 w Moskwie. Car Fiodor III rozkazał pochować go w soborze Spasskim monasteru Zaikonospasskiego, a na mogile postawić kamienne tablice z wyrytym na nich epitafium, ułożonym przez Miedwiediewa (car zatwierdził dopiero piętnasty wariant tekstu).
W r. 1685 diak Wasilij Titow skomponował muzykę do psałterza S-a, lecz losy spuścizny poety nie były na ogół pomyślne. W r. 1690 patriarcha moskiewski Joachim, wspólnie z soborem cerkiewnym, zakazał pod groźbą anatemy czytać utwory tego «przesiąkniętego łacińską uczonością wychowanka jezuitów»; przechowywane przez Miedwiediewa rękopisy zostały na rozkaz patriarchy skonfiskowane i zamknięte w kufrach patriarszej zakrystii. Następca Joachima, patriarcha Aleksy, zgodził się w r. 1692 na prośbę Kozaków zaporoskich przekazać dla ich nowo wybudowanej cerkwi oba wydane zbiory kazań S-a. W Rosji osiemnastowiecznej ocena dorobku S-a była bardziej wyważona; Psaltyr’ czytał w młodości M. Łomonosow i jak przyznawał, dzieło to obudziło w nim zamiłowanie do poezji. Dopiero w l. osiemdziesiątych XIX w. I. Tatarskij i L. Majkow napisali monografie poświęcone postaci S-a; znalazły się w nich także fragmenty utworów poety. W r. 1915 N. A. Smirnow wydał pracę „Oriel Rossijskij. Tvorenie Simeona Polockogo” (Pet.), a w r. 1953 I. Jeriomin opublikował wybrane utwory S-a. Wybór wierszy z Vetrogradu wydał A. Panczenko („Russkaja syllabičeskaja poezija XVII–XVIII vv.”, Leningrad 1970). Pełną edycję Vetrogradu przygotowali L. Sazonowa i A. Hippisley (Köln–Weimar–Wien 1996–2000 I–III). Edycja ta, oparta na wnikliwej analizie zachowanych rękopisów, ukazała bogactwo i rzeczywistą wartość dzieła S-a. Polskojęzyczna twórczość S-a została dostrzeżona, zinterpretowana i częściowo opublikowana dzięki kwerendom Ryszarda Łużnego, Ludmiły Jankowskiej, Luigiego Marinellego oraz Barbary Kozak.
W r. 2003 odsłonięto w Połocku pomnik S-a autorstwa A. Finskiego.
Reprod. sztychu przez V. V. Mathe, w: Historia literatury rosyjskiej, Kr. 1976 I; – Hippisley A., Luk’janova E., Simeon Polockij’s library. A. Cataloque, Köln–Weimar–Wien 2005; Slovar’ knižnikov i knižnosti Drevnej Rusi, Pet. 1998 cz. 3 s. 362–79 (bibliogr.); – Eremin I. P., Lekcii i stat’i po istorii drevnej russkoj literatury, Leningrad 1987 s. 282–304; tenże, Poetičeskij stil Simeona Polockogo, „Trudy Otdela drevnerusskoj literatury” (Moskva–Leningrad) T. 6: 1948 s. 125–53; Jankowska L. A., „Winszowanie Rożdestwa Chrystowa” – nieznany cykl poetyckich życzeń świątecznych Symeona Połockiego, w: Z kolędą przez wieki. Kolędy w Polsce i w krajach słowiańskich, Red. T. Budrewicz i in., Tarnów 1996 s. 445–57; Jankowska L. A., Kozak B., „Wzgarda godności i czci pragnienie” – zapomniane „kazanie rymowane” z wczesnej poezji Samuela Piotrowskiego-Sitnianowicza – Symeona z Połocka, „Barok. Hist.–Liter.–Sztuka” T. 5: 1998 z. 2 (10) s. 195–212; Kozak B., „Arytmologie polskie” Symeona z Połocka, „Opuscula Polonica et Russica” T. 6: 1999 s. 12–28; taż, Wczesna poezja polska i białoruska Symeona z Połocka (1629–1680), Gd. 2000 (mszp. pracy doktorskiej w B. Głównej Uniw. Gdań.); Kuczyńska M., Odpływ prawosławnych elit z Rzeczypospolitej do Rosji w drugiej połowie XVII wieku i na początku XVIII stulecia, w: 350-lecie unii hadziackiej (1658–2008), W. 2008 s. 604–9; Łużny R., Bizantyńsko-słowiański akatyst oraz jego poetyckie amplifikacje w literaturze polskiej – dawnej i nowej, w: Literatura a liturgia. Księga referatów międzynarodowej sesji naukowej, Łódź, 14–17 maja 1996, Red. J. Okoń, Ł. 1998 s. 70–87; tenże, Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej a literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych polsko-wschodniosłowiańskich XVII–XVIII w., Kr. 1966; tenże, „Psałterz rymowany” Symeona Połockiego a „Psałterz Dawidów” Jana Kochanowskiego, „Slavia Orientalis” 1966 nr 1 s. 3–27; Majkov L. N., Simeon Polockij, w: Očerki iz istorii russkoj literatury XVII–XVIII vekov, Pet. 1889 s. 1–162; Marinelli L., „Akafist Najświętszej Pannie” (1648) – pierwszy utwór Symeona Połockiego, „Ricerche Slavistiche” T. 42: 1995 s. 239–80; Nikołajew S. I., Od Kochanowskiego do Mickiewicza. Szkice z historii polsko-rosyjskich związków literackich XVII–XIX wieku, W. 2007 s. 9–19, 56–70; Pančenko A. M., Russkaja kultura v kanun petrovskich reform, Leningrad 1984; tenże, Russkaja stichotvornaja kultura XVII veka, Leningrad 1973; Podtergera I. A., Pis’ma i poslanija Simeona Polockogo. Avtoreferat dissertacii na soiskanie učenoj stepeni kandidata filologičeskich nauk, Pet. 2000; [Rec. z Hippisley A., Luk’janova E., Simeon Polockij’s library…] w: „Slavia Orientalis” 2006 nr 3 s. 423–6 (E. Małek); Robinson A. N., Bor’ba idej v russkoj literature XVII veka, Moskva 1974; Robinson A. N., Sazonova L. I., Zametki k biografii i tvorčestvu Simeona Polockogo, „Russkaja literatura” 1988 nr 4 s. 135–41; Rolland P. A., „Dulce est et fumos videre Patriae” – Four letters by Simiaon Polacki, „Harvard Ukrainian Studies” Vol. 9: 1985 nr 1–2 s. 166–81; S a zonova L. I., Literaturnaja kultura Rossii. Ranee novoe vremia, Moskva 2006; taż, Poezija russkogo barokko (vtoraja polovina XVII – načalo XVIII veka), Moskva 1991; Simeon Polockij i ego knigoizdatelskaja dejatel’nost’, Red. A. N. Robinson, Moskva 1982; Tatarskij I., Simeon Polockij, ego žizn’ i dejatel’nost’, Moskva 1886; Witkowski T., From „A Forest of Things” to „A Garden of Many Flowers”: Simeon Polockij’s Polish Affiliations, „Russian Literature” Vol. 28: 1990 nr 1 s. 145–54.
Eliza Małek