Mikołajski Szczepan Jan, pseud. Mikołaj, Feldman (1861–1929), lekarz, działacz społeczny i polityczny. Ur. 25 XII w Krakowie, był synem Jana, czeladnika stolarskiego, i Anny ze Skawińskich. Jako uczeń Gimnazjum Św. Anny w Krakowie założył w oparciu o składki uczniowskie małą czytelnię, która służyć miała celom samokształceniowym. Należał do tajnego kilkuosobowego kółka patriotycznego. Znalazł się także wśród ochotników jednej z drużyn «konfederackich» (Konfederacji Narodu Polskiego). Pod koniec 1878 r., będąc uczniem klasy VI, zainteresował się ideologią socjalistyczną pod wpływem krytycznych wobec tego ruchu artykułów „Czasu” oraz broszur o treści socjalistycznej, dostarczonych mu przez Jana Kozakiewicza. Rychło stał się członkiem jednego z tajnych kółek rewolucyjnych założonych w Krakowie przez Ludwika Waryńskiego, gdzie był zwany Mikołajem lub Feldmanem. Dn. 3 III 1879 został aresztowany i osadzony w więzieniu Św. Michała. Wypuszczony 19 XI t. r., odpowiadał z wolnej stopy jako jeden z obwinionych w procesie 35 (L. Waryńskiego i towarzyszy), który odbył się w Krakowie w okresie od lutego do kwietnia 1880. M. był oskarżony o przestępstwo szydzenia z zasad prawnie uznanej religii; uniewinniony wraz z innymi oskarżonymi, M. został wydalony przez galicyjską Radę Szkolną Krajową ze wszystkich szkół. Dopiero dzięki odwołaniu się do cesarza mógł ukończyć gimnazjum w Tarnowie, gdzie zdał maturę z odznaczeniem. Wspomnienia M-ego z tego okresu pt. Pierwszy posiew socjalizmu w Galicji. (Wspomnienia z procesu Ludwika Waryńskiego i 34 wspólników w Krakowie 1878–1880 r.) zostały opublikowane pośmiertnie na łamach czasopisma „Niepodległość” (T. 12: 1935).

W l. akad. 1882/3–1886/7 M. studiował na Wydziale Lekarskim UJ. Jako przedstawiciel kręgu postępowych studentów wybrany został 26 X 1882 na zastępcę członka zarządu Czytelni Akademickiej. Studia ukończył 10 III 1888 z tytułem doktora wszech nauk lekarskich. Jeszcze t. r. został kierownikiem szpitala epidemicznego w Szczawnem w pow. sanockim. W l. 1888–95 był lekarzem miejskim, kolejowym i sądowym w Ciężkowicach w pow. grybowskim. W tym czasie wybrano go członkiem Rady Powiatowej i Wydziału Powiatowego w Grybowie. W r. 1895 przeniósł się do Krakowa, gdzie podjął pracę jako lekarz wolno praktykujący. W r. 1896 osiadł w Dobczycach w pow. wielickim, gdzie przez 5 lat pełnił obowiązki lekarza miejskiego i sądowego; ponadto był przewodniczącym miejscowego komitetu szkolnego. Mimo iż po r. 1882 odsunął się od ruchu socjalistycznego, przylgnęło do niego piętno socjalisty, co narażało go na różne szykany polityczne, zwłaszcza za namiestnictwa Kazimierza Badeniego. Odczuwał je również wówczas, gdy po założeniu w Galicji w r. 1895 Stronnictwa Ludowego (SL) wstąpił w jego szeregi. W r. 1897 kandydował z listy SL na posła do parlamentu wiedeńskiego z krakowskiego okręgu wyborczego, nie został jednak wybrany. W walce wyborczej z kandydaturą Ignacego Daszyńskiego (wysuniętą przez Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego) M. uciekał się do rozbudzania wśród chłopów fanatyzmu religijnego i antysemityzmu. Przed wyborami do parlamentu wiedeńskiego w r. 1900 M. wystąpił jako rzecznik porozumienia galicyjskich ludowców i «demokratów bezprzymiotnikowych» z socjaldemokratami w postaci tzw. Ludowej Unii Opozycyjnej. W czerwcu 1901 wybrany został w skład Komitetu Wykonawczego SL w Galicji (natomiast w roku poprzednim odmówił przyjęcia mandatu członka Rady Naczelnej SL). Współpracował z organem SL „Przyjaciel Ludu”, w którym ogłosił m. in. w roczn. 1896 i 1902 Przewodnik przy wyborach do rady powiatowej, w roczn. 1896 Przewodnik przy wyborach do Rady Państwa (i osobno, Lw. 1897), a w roczn. 1901 Poradnik przy wyborach do sejmu.

W r. 1902 przeniósł się M. do Lwowa, gdzie jako lekarz wykonywał praktykę w dziale chorób wewnętrznych. W r. 1903 założył, wydawał i redagował przez lat 12 „Głos Lekarzy” (Organ lekarzy Galicji, Śląska i Bukowiny), dwutygodnik poświęcony medycynie społecznej, etyce lekarskiej i sprawom zawodowym lekarskim. Pismo to zapełniał przeważnie własnymi pracami. Niektóre z nich doczekały się tłumaczenia na języki obce. W l. 1908–12 wydawał dodatek miesięczny w języku esperanckim pt. „Voco de Kuracistoj” („Głos Lekarzy”). Pismo zyskało tysiąc kilkuset abonentów na całym świecie. Jednocześnie M. pracował przez kilkanaście lat w redakcji „Kuriera Lwowskiego”, prowadząc tam dział społeczno-lekarski i zamieszczając liczne artykuły. Należał też do komitetu redakcyjnego „Przeglądu Higienicznego” oraz dodatku do niego pt. „Przyjaciel Zdrowia”. M. przeprowadzał w tym okresie ankiety międzynarodowe na różne tematy społeczno-lekarskie, a opracowany przez niego program walki z gruźlicą wzbudził zainteresowanie w wiedeńskich sferach rządowych. Galicyjska Rada Szkolna Krajowa zwróciła uwagę na jego broszurę poświęconą sprawie uświadomienia płciowego młodzieży, pt. W Imię Ojczyzny. Listy do Syna. Rady i przestrogi dla żołnierza polskiego (Lw. 1916, le Puy 1919), która przyjęta została z uznaniem w kołach lekarzy i wychowawców.

Po przeniesieniu się do Lwowa M. nadal uczestniczył w ruchu ludowym. W lutym 1903 na rzeszowskim zjeździe Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) – (dawnego SL pod zmienioną nazwą) referował program PSL, przedstawił sprawozdanie z działalności Wydziału Wykonawczego SL. W l. 1903–8 wchodził do Rady Naczelnej PSL, został także wybrany w maju 1903 na członka Wydziału tejże Rady. Jednakże jeszcze przed wyborami do parlamentu wiedeńskiego w r. 1907 przeciwstawiał się Janowi Stapińskiemu, postulując wstąpienie ludowców do Koła Polskiego i następnie znalazł się w «frondzie» lwowskiej PSL, sprzeciwiającej się nadmiernej ustępliwości kierownictwa PSL wobec konserwatystów. Współpracował z jej organem „Gazetą Ludową”. W r. 1910 wszedł do zawiązanego w czasie uroczystości grunwaldzkich w Krakowie «komitetu programowego ludowców». Po rozłamie w PSL został wybrany w lutym 1914 do Naczelnej Rady Ludowej PSL «Piast». W r. 1904 wybrany został do Rady Miejskiej we Lwowie; pracował głównie w Sekcji Sanitarnej. Z polecenia tejże Rady uczestniczył w r. 1909 w wycieczce naukowej za granicę, gdzie studiował urządzenia służby zdrowia. Sprawozdanie z tej podróży ogłosił w osobnej broszurce i pismach codziennych. Przez Radę Miejską został powołany do Rady Administracyjnej Fundacji S. Skarbka dla Sierot i Starców (jednej z największych tego typu instytucji humanitarnych w Polsce i Europie) i pracował tam przez 10 lat. Z polecenia tejże Rady wyjeżdżał do Paryża na kongres międzynarodowy higieny szkolnej, z którego ogłosił drukiem sprawozdanie. Od r. 1906 stale był wybierany do Izby Lekarskiej we Lwowie i do jej Wydziału (zarządu). Zapoczątkował i przeprowadził wiele ważnych spraw społeczno-lekarskich. M. in. opracował Kodeks deontologii polskiej, zaakceptowany przez lwowską Izbę Lekarską i zalecony wszystkim organizacjom na ziemiach polskich przez Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich. Przez wiele lat był wiceprezesem lwowskiego Tow. Higienicznego, Tow. Lekarskiego oraz Tow. Ratunkowego, które zreorganizowano w myśl jego wniosków.

W listopadzie 1918 w czasie walk z Ukraińcami M. pełnił przez 3 tygodnie obowiązki kierownika szpitala polowego dla chorych wewnętrznie i uczestniczył w Wydziale Sanitarnym. Dn. 23 XI 1918 powołano go do Tymczasowego Komitetu Rządzącego (TKRz), gdzie powierzono mu funkcję zastępcy kierownika Wydziału Ochrony Społecznej i Spraw Sanitarnych. Urząd kierownika Wydziału Zdrowia powierzyła mu Komisja Rządząca, powstała z połączenia Polskiej Komisji Likwidacyjnej z TKRz. W dn. 15 III 1919 został mianowany dyrektorem Okręgowego Urzędu Zdrowia. Funkcję tę sprawował do 10 VI 1919 w Krakowie, a następnie we Lwowie (jako naczelnik Wydziału Zdrowia Województwa Lwowskiego od r. 1921). Na tym stanowisku zasłużył się jako organizator walki z gruźlicą. W r. 1920 opracował Uwagi o reformie administracji w Polsce w chwili obecnej w szczególności w dziale sanitarnym (pozostawione w maszynopisie, znajdującym się w B. PAN w Kr., «z papierów po Zygmuncie Lasockim», rkp. 4260). M. zmarł 27 XI 1929 we Lwowie, pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim. M. był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta. W małżeństwie z Marią ze Skawińskich (zm. 1915) miał jednego syna Mariana.

Fot. w: „Niepodległość” T. 12: 1935 s. 336/7; – Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918, (tu błędnie: Mikołajewski); Szczechura T. i R., Zagadnienia społeczno-polityczne wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889–1918, W. 1967; – Buszko J., Ruch socjalistyczny w Krakowie 1890–1914, Kr. 1961; Dobrowolski H., Frančić M., Konarski S., Postępowe tradycje młodzieży akademickiej w Krakowie, Kr. 1962; Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1952; tenże, Dzieje Stronnictwa Ludowego w Galicji, W. 1956; Giza S., Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895–1965, W. 1967; Haecker E., Historia socjalizmu w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim, Kr. 1933 II 204, 215 (fot.), 228, 235, 241, 246; Najdus W., Szkice z historii Galicji, W. 1960 II; Nowicki W., Śp. dr S. Mikołajski, „Gaz. Lek.” 1929 s. 959; – Giza S., Władze naczelne stronnictw ludowych (1861–1965), w: Programy stronnictw ludowych, W. 1969; Krakowski komisarz policji na służbie carskiego wywiadu, Kr. 1967; Lasocki Z., Wspomnienia szefa administracji PKL i K. Rz., Kr. 1931 s. 38,130; Pisma ulotne stronnictw ludowych w Polsce 1895–1939, W. 1971; Stapiński J., Pamiętnik, W. 1959; Szczepański S., Z dziejów ruchu ludowego w Polsce, Kr. 1924 s. 22, 65; – „Gaz. Wieczorna” 1915 nr 2224; „Słowo Pol.” 1929 nr 329 (nekrolog); „Z Pola Walki” 1963 z. 1 s. 35, 183; – Arch. Państw. w Kr.: Zespół SKKr 189 k. 847–849, 863–865, 1087–1166; Arch. UJ: S. II 519 Liber Promotionum, Katalogi studentów W. L. II 260–274.

Andrzej Pilch