Stanisz Tadeusz Ludwik (1906–1988), pedagog, działacz oświatowy, bibliotekarz.
Ur. 21 I w Połomyi (pow. rzeszowski, obecnie Połomia), był synem Tadeusza (1861–1917), notariusza w Głogowie Mpol., działacza Tow. Gimnastycznego «Sokół», oraz Gabrieli z Midowiczów.
S. uczył się w I Gimnazjum (od r. 1921 I Państw. Gimnazjum im. ks. Stanisława Konarskiego) w Rzeszowie (1916–24). Po śmierci ojca pomagał matce w utrzymaniu rodziny udzielając korepetycji. Podczas studiów historycznych na UJ (1924–8) działał w Tow. Wzajemnej Pomocy Uczniów UJ (od r. 1928 Bratnia Pomoc Studentów UJ), Akademickim Kole Rzeszowiaków i Zrzeszeniu Akademickich Kół Prowincjonalnych, był też bibliotekarzem i wiceprezesem Koła Naukowego Historyków UJ. Opracował wówczas Dzieje Koła Historyków U.U.J. w Krakowie (1892–1927) (w: „Wspomnienia z życia i działalności Koła Historyków U.U.J. w latach 1892–1927”, Kr. 1928).
Od września 1928 do lutego r.n. pracował S. jako nauczyciel w Państw. Szkole Przemysłowej w Krakowie. Dn. 26 I 1929 otrzymał tytuł doktora na podstawie dysertacji pt. Maciej Drzewicki, jego życie, działalność kulturalna, kościelna i gospodarcza (1467–1535), napisanej pod kierunkiem Stanisława Kota. Po uzyskaniu stypendium PAU wyjechał do Szwajcarii (kwiecień–sierpień t.r.), a następnie, dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodowej – do Stambułu (grudzień 1929 – lipiec r.n.). W tym czasie ogłaszał artykuły z zakresu orientalistyki w „Kurierze Literacko-Naukowym” (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.”), zaś w „Roczniku Tatarskim” zamieścił większe studium pt. Antoni Muchliński – orientalista polski. 1808–1877 (R. 2: 1935 i osobno, Zamość 1935). Po powrocie do Krakowa zdał egzamin dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich (20 IV 1931), a po odbyciu praktyki w III Liceum im. Króla Jana III Sobieskiego uzyskał uprawnienia państwowe do nauczania w szkołach średnich (6 V 1933). Od r.n. w Państw. Gimnazjum i Liceum w Krasnymstawie uczył historii, łaciny, logiki i propedeutyki filozofii. Od początku okupacji niemieckiej (1939) ukrywał się, pracując jako kelner. Dn. 2 VI 1942 został aresztowany w Izbicy, następnie więziony w Lublinie, skąd w lipcu wywieziono go do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Tu pracował w obozowej kancelarii, aż do ewakuacji w r. 1944 do obozu w Litomierzycach (Czechy).
W r. 1945, po zakończeniu działań wojennych, S. wrócił do Polski. Został zatrudniony w Kuratorium Okręgu Szkolnego (KOS) w Rzeszowie. Zorganizował Centralną Bibliotekę Pedagogiczną KOS i objął jej kierownictwo. Pełnił również funkcję kierownika Referatu Bibliotek KOS i wizytatora. Zorganizował sieć bibliotek miejskich i gminnych. Redagował „Dziennik Urzędowy KOS”. Należał do Stronnictwa Ludowego, a od r. 1948 do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL), był przewodniczącym Komisji Historycznej przy Wydz. Kultury ZSL w Rzeszowie. Po przekształceniu Centralnej Biblioteki Pedagogicznej KOS w Pedagogiczną Bibliotekę Wojewódzką (1951), został 1 VI 1954 jej dyrektorem. Jednocześnie był kierownikiem Samodzielnego Referatu Bibliotek Publicznych w Wydz. Kultury i Sztuki Wojewódzkiej Rady Narodowej. Był członkiem Rady Naukowej Biblioteki Narodowej w Warszawie (1954–60) i zasiadał w kolegium redakcyjnym „Życia Kulturalnego Ziemi Rzeszowskiej” (w r. 1955 ukazały się cztery numery). Organizował imprezy kulturalne, spotkania z pisarzami, przyjaźnił się m.in. z Leonem Kruczkowskim, Janem Wiktorem, Wilhelmem Machem. Ten ostatni sportretował go w reportażu „Do Polski” („Nowa Kult.” 1955 nr 50, pod nazwiskiem Ranisz). W l. 1956–8 pełnił S. funkcję dyrektora Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rzeszowie. Od r. 1958 był kierownikiem biblioteki w Zaocznym Studium Nauczycielskim w Rzeszowie, a w r. 1960 został kierownikiem biblioteki dziennej. Przez pewien czas prowadził również zajęcia ze słuchaczami Studium, wykładał historię Polski, wychowanie obywatelskie, logikę, nauki pomocnicze historii. Zabiegał o utworzenie w Rzeszowie wyższej uczelni pedagogicznej i po przekształceniu Studium w filię krakowskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej (1963), usamodzielnionej następnie jako Wyższa Szkoła Pedagogiczna (1965), był starszym wykładowcą, kierownikiem Studium dla Pracujących, przewodniczącym Senackiej Komisji Bibliotecznej, a od r. 1968 prodziekanem Wydz. Filologicznego dla Studiów Zaocznych. Pomagał w organizowaniu biblioteki uczelnianej, sam ofiarował do jej zbiorów wiele woluminów. W r. 1971 przeszedł na emeryturę, jednak w dalszym ciągu prowadził zajęcia ze studentami (do r. 1975).
S. brał udział w organizowaniu rzeszowskiego oddziału Polskiego Tow. Historycznego (w l. 1954–67 wiceprzewodniczący), był członkiem-założycielem (1945) Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki w Rzeszowie (przekształconego w r. 1966 w Rzeszowskie Tow. Naukowe), w którym pełnił funkcje przewodniczącego Komisji Historycznej i członka Zarządu. Należał też do wielu innych organizacji i stowarzyszeń, m.in.: ZBoWiD (w l. 1957–74 wiceprezes Zarządu Oddziału, od r. 1959 członek Rady Naczelnej, w l. 1969–74 członek komisji ds. młodzieży przy Zarządzie Głównym), Tow. Wiedzy Powszechnej (wiceprezes Zarządu Wojewódzkiego do r. 1972, a od r. 1969 członek Rady Naukowej przy Zarządzie Głównym), Związku Nauczycielstwa Polskiego, Stow. Bibliotekarzy Polskich, Tow. Przyjaciół Rzeszowa, Tow. Literackiego im. Adama Mickiewicza oraz Społecznego Komitetu Odbudowy Pomnika Adama Mickiewicza w Rzeszowie. Opublikował wiele recenzji i artykułów, szczególnie na temat czytelnictwa i bibliotekarstwa oraz osób związanych z Rzeszowszczyzną, m.in. w „Nowinach Tygodnia”, „Nowinach Rzeszowskich” (cykl Wyszli z ziemi rzeszowskiej), „Widnokręgu”, „Profilach”, „Nowej Kulturze”, „Twórczości”, „Kulturze” (W.), „Kamenie”, wydał też broszurę Wybitne postacie Rzeszowszczyzny (Rzeszów 1984). Był wyróżniony wieloma odznaczeniami i nagrodami, m.in. Krzyżem Kawalerskim (1964) i Krzyżem Oficerskim (1981) Orderu Odrodzenia Polski. S. zmarł 5 VII 1988 w Rzeszowie, został pochowany na cmentarzu komunalnym Pobitno.
S. był dwukrotnie żonaty, w r. 1935 z Heleną Janusz (zm. 1960), w r. 1962 z Zofią Knap, bibliotekarką; z pierwszego małżeństwa miał dwóch synów: Tadeusza (ur. 1936), matematyka, profesora Akad. Ekonomicznej w Krakowie, i Andrzeja (1946–1998), elektronika, wykładowcę Politechn. Wrocł.
Fot.: AP w Rzeszowie, sygn. 563; – Bibliografia zawartości czasopism 1950–60, W.; Grzebyk E., Bibliografia publikacji pracowników Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie do 1986 r., Rzeszów 1991; – Słown. Pracowników Książki Pol., Supl. 2 (Z. Sokół, bibliogr.); Tyrański W., Kto jest kim w Krakowie, Kr. 2000 (dot. syna S-a, Tadeusza); – Dziesięć lat Rzeszowskiego Studium Nauczycielskiego (1955–1965), Red. J. Żak, Rzeszów [b.r.w.] s. 13, 22, 26, 54, 61; Forczek L., Szetela C., Zarys działalności Rzeszowskiego Oddziału Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza w latach 1956–1966, w: Z tradycji kulturalnych Rzeszowa i Rzeszowszczyzny, Red. S. Frycie, S. Reczek, Rzeszów 1966 s. 15, 22, 25, 29; Grygiel J., Humanista, „Nowiny” 1975 nr 22 (fot.); Kanik J., Ten, który nie uroni niczego…, „Oświata i Wych.” 1986 nr 29 s. 25–7; Kazior W., Studium Nauczycielskie w Rzeszowie, „Roczn. Woj. Rzeszowskiego” R. 4: 1962 (1965) s. 98–106; Lipiec J., Miejsce dla wybitnych, „Profile” 1985 nr 6 s. 4–6; Nasi Pisarze. 20 lat oddziału ZLP, Red. Z. Krempf, Rzeszów 1987 s.7; Ochenduszko T., Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 1991; Rząsa A., Pedagog – działacz społeczny, „Nowa Szkoła” 1981 nr 3 s. 120–1; Rzeszów w 20-leciu PRL, Red. M. Aleksiewicz, Rzeszów 1965 s. 181, 232; Sokół Z., Tadeusz Ludwik Stanisz 1906–1988, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 36: 1993 nr 1–2 s. 45–50; Szkoła charakterów. Księga Jubileuszowa I Gimnazjum i Liceum w Rzeszowie, Oprac. J. Świeboda, Rzeszów 1985 (fot.); Świeboda J., Collegium Ressoviense w życiu Polaków 1658–1983, Rzeszów 1983; Świder F., Biblioteki pedagogiczne województwa rzeszowskiego w latach 1944–1963, „Roczn. Woj. Rzeszowskiego” R. 4: 1962 (1965) s. 143–76; tenże, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Rzeszowie w latach 1945–1963, „Z doświadczeń bibliotek szkolnych i pedagog.” R. 5: 1964 s. 163–72; Wołoszyn A., „Życzliwość dla ludzi”, „Nowiny” 1984 nr 82; – Pomnik Adama Mickiewicza w Rzeszowie, Rzeszów 1986 s. 4, 24; Sprawozdanie dyrekcji Państwowego Gimnazjum III im. króla Jana Sobieskiego w Krakowie za r. szk. 1931/1932, Kraków 1932 s. 6; Sprawozdanie dyrekcji I gimnazjum państwowego w Rzeszowie za r. szk. 1920/1921, Rzeszów 1921 s. 15; Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszowie, Red. A. Niewolak-Krzywda, Rzeszów 1985 s. 5, 19, 20, 51; – Huzar Z., Wspomnienie – Andrzej Stanisz, „Pryzmat” 1998 nr 104 (dot. syna S-a); List otwarty bibliotekarzy województwa rzeszowskiego, „Bibliotekarz” 1958 nr 7/8 s. 244–5; Świerczewska K., Za rzekę, w cień ludzi…, „Widnokrąg” 1986 nr 4 (wywiad ze S-em, fot.); Zamek lubelski. Wspomnienia więźniów 1939–1944, Red. J. Kiełboń, Z. Leszczyńska, Lublin 1998 (A. Annusiewicz); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Bibliotekarz” 1989 nr 1–2 s. 46–8 (Z. Sokół), „Nowiny” 1988 nr 157–159, „Widnokrąg” 1988 nr 2 (J. Grygiel): – AP w Rzeszowie: Arch. dr. Tadeusza Stanisza. sygn. 563; Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. 714/1929 k. 2, sygn. 1206/1929 k. 1, sygn. 1305/1929, 724/1936 k. 9, sygn. 689/1937 k. 1; Arch. UJ: sygn. PKEN 26, S II 472a (dot. ojca S-a), sygn. S II 764 k. 76, 77, sygn. S II 772, WF II 413, WF II 504 (teczka doktorska S-a); B. Jag.: rkp. 324/73, Przvb. 630/73, Przyb. 688/88, rkp. 10738, 10817, 10824–10826; – Mater. Red. PSB: Bibliografia prac S-a oprac. przez Zofię Stanisz; – Informacje żony, Zofii Stanisz z Rzeszowa.
Mariusz Ryńca