Rylski (Ścibor-Rylski) Tadeusz Zbigniew, pseud. Maksym Czornyj (1841–1902), ziemianin, działacz społeczny, publicysta. Ur. 2 I (21 XII 1840 starego stylu) w Stawiszczach na Ukrainie, był wnukiem Teodora, marszałka skwirskiego, synem Rozesława, delegata pow. kijowskiego do komitetu przygotowującego reformę uwłaszczeniową w gub. kijowskiej, i księżniczki Darii Trubeckiej (Polki po matce, Luizie z Rościszewskich).

Edukację domową R. pobierał od Michała Szembela. Dom Rylskich, osiadłych w Kijowie dla wychowania synów, stanowił ośrodek polskiego życia umysłowego i towarzyskiego. Bywał tu Michał Grabowski, zaś korepetytorem młodego R-ego w czasach nauki w II Gimnazjum kijowskim był Włodzimierz Antonowicz, który też wywarł decydujący wpływ na światopogląd R-ego w tym okresie. Nazywano ich «ukraińskimi Dioskurami» (I. Franko), zaś R. powszechnie był brany za «ucznia i satelitę» (A. Pług) Antonowicza. W l. szk. R. był członkiem filareckiego kółka «Siedmiu».

W r. 1858 wstąpił R. na wydz. historyczno-filologiczny uniwersytetu kijowskiego, który ukończył w r. 1862. W r. akad. 1858/9 współredagował rękopiśmienne czasopismo „Publicysta”; lecz w 2. poł. 1859 r., po konflikcie z Wincentym Odyńcem na tle oceny powstania listopadowego, opuścił wraz z Antonowiczem redakcję, aby wydawać własne pismo „Plebeusz” (ukazały się 3 numery). Być może był członkiem tajnego Związku Trojnickiego. Działał też w powstałej w półr. zim. 1859/60 organizacji studenckiej skupiającej studentów na zasadzie pochodzenia terytorialnego. W r. akad. 1860/61, jako reprezentant «gminy ukraińskiej», był członkiem jej zarządu. W czasie studiów R. brał udział w wycieczkach etnograficznych, m. in. w głośnej wyprawie Antonowicza na Sicz i Zaporoże w r. 1859. R. kontynuował swe podróże w l.n. zwiedzając Chełmszczyznę i Kubań. Grupę Antonowicza opinia polska nazywała «chłopomanami», a czasem też «rusomanami» lub «chochłomanami». R. głosił wówczas pogląd, że szlachta prawobrzeżnej Ukrainy to spolszczeni Ukraińcy, którzy winni powrócić do swego narodu. Był zwolennikiem bezwarunkowego uwłaszczenia. W l. 1859–62 R. współpracował z tajną szkołą dla dzieci chłopskich w Kijowie, którą też częściowo utrzymywał. W literaturze utrzymuje się nie do końca uargumentowana teza, że działalności syna ostro sprzeciwiał się ojciec, skądinąd wychowanek Seweryna Goszczyńskiego, a w komitecie uwłaszczeniowym zwolennik «kombinacji ludowi sprzyjających» (T. Bobrowski). «Wytworzyło to atmosferę domową nieznośnie ciężką. Rylski zaawanturował się do tego stopnia, że chodziły pogłoski, jakoby miał zamiar zamordowania własnego ojca» – pisał nieżyczliwy R-emu Franciszek Rawita-Gawroński. Na wiosnę 1860 R. nie został dopuszczony przez Antonowicza do udziału w spotkaniu starszego pokolenia szlachty z chłopomańską młodzieżą w Kijowie, «aby się z czemś niepotrzebnym nie wygadał» (W. Lasocki). W lecie t.r., wraz z młodszym bratem Józefem (1842–1862), zbliżył się do chłopów ojcowskiej wsi Makowice, upowszechniając wśród nich «szkodliwe myśli o wolności i równości» (z raportu szefa żandarmerii kijowskiej, ks. Dołgorukowa). Wskutek związanych z tym oskarżeń o działalność «komunistyczną», R. został wezwany jesienią 1860 przed administracyjną komisję śledczą, która w lutym r. n. zaleciła przeniesienie go na uniwersytet w Kazaniu. Pozostał jednak w Kijowie pod tajnym nadzorem policji, którym był objęty jeszcze długo potem. W r. 1861, po sporze w łonie polskiej korporacji studenckiej, R. deklarując się jako zwolennik wprowadzenia języka raczej ukraińskiego niż polskiego na uniwersytet, wraz z Antonowiczem przeszedł do ukraińskiej organizacji Hromada (wg innych przekazów należał do niej już w r. 1860). Uzasadnienie swej decyzji przedstawił na łamach petersburskiego czasopisma „Osnova” (Z pravogo berega Dnepra, Neskol’ko slov o dvorjanach pravogo berega Dnepra); «ludzie ci […] przyszli do uświadomienia sobie swojej narodowej solidarności z ludnością miejscową, ukraińską, uważając jej potrzeby za własne». Ostra krytyka zarówno szlachty, jak i polskich inicjatyw patriotycznych, prowadzona przez «tak ukochanego dawniej Tadeusza» (L. Syroczyński), spowodowała jego potępienie i bojkot ze strony niektórych kolegów.

W maju 1861 R. współorganizował uroczystości pogrzebowe T. Szewczenki w Kaniowie. W lecie 1862 w imieniu swego obozu przeprowadził w Moskwie rozmowy z rosyjską organizacją Ziemla i Wola. W tym samym czasie podpisał, ułożoną w Boryspolu koło Kijowa, deklarację Hromady („Otzyv iz Kieva”, „Sovremennaja Letopis’” , T. 11), w której odżegnywano się od metod rewolucyjnych na rzecz pracy oświatowo-kulturalnej i lojalizmu wobec Rosji. Zgodnie z nią, R. nie wziął bezpośredniego udziału w powstaniu styczniowym. Istnieje niezweryfikowany przekaz pamiętnikarski o aresztowaniu w tym czasie R-ego przez policję rosyjską. W r. 1866 podróżując do Szwajcarii, bezskutecznie usiłował nawiązać kontakt z dawnymi kolegami, przebywającymi tam na emigracji. Natomiast w czasie wizyt we Lwowie w l. 1867–9 udało mu się odnowić stosunki z Paulinem Święcickim. W r. 1875 opublikował R. w Kijowie broszurę w języku polskim o tzw. legacie Stanisława Staszica (Dom zarobkowy wobec istniejącego porządku ekonomicznego), w której propagował teorię K. Marksa. W r. 1876 na łamach warszawskiego „Ateneum” ogłosił szkic Ideały wobec pozytywizmu.

W wyniku działów rodzinnych R. otrzymał trzecią część dóbr Romanówka (ok. 400 dziesięcin ziemi) w pow. skwirskim, które oddłużył i dobrze zagospodarował, oraz wieś Makowice, którą sprzedał na poczet długu w Połtawskim Banku Ziemskim (Poltavskij Pozemel’nyj Bank). Jednocześnie dokonał parcelacji drugiej części Romanówki, wykupionej od swej siostry Magdaleny, między najbiedniejszych chłopów. Po śmierci pierwszej żony, Ludgardy z Rylskich, ożenił się powtórnie z Mełaniją F. Czupryną, chłopką z Romanówki, którą sam nauczył czytać i pisać, i odsunął się prawie całkowicie od towarzystwa polskiego. Otoczył troskliwą opieką miejscowych chłopów ukraińskich: założył i opłacał szkołę wiejską, w której po części sam nauczał; służył poradą i dokumentami ze swego archiwum rodzinnego w procesach sądowych z okolicznymi ziemianami; zorganizował eksport zboża do Królewca, z pominięciem miejscowych pośredników. Zagadnieniom wiejskim poświęcił szereg szkiców publikowanych w „Ateneum” (Ludność w starostwie romanowskim, 1884), „Głosie” (w l. 1887–91) oraz w języku rosyjskim w czasopiśmie „Kievskaja Starina” (K izučeniju ukrainskogo narodnogo mirovozzrenija, 1890–1903). Ta działalność naraziła R-ego na nowe donosy do władz ze strony ziemiaństwa polskiego.

Zamyślone przez R-ego jako rozprawa doktorska Studija nad osnovami rozkladu bogactva ukazały się w języku ukraińskim w „Zapiskach Naukovogo Tovaristva im. Ševčenka” (1892–3). Praca ta, pisana z zamiarem uzyskania katedry ekonomii politycznej na UJ, przyjęta początkowo dosyć krytycznie («groch z kapustą» – I. Franko), została doceniona przez późniejszych badaczy ukraińskiej myśli ekonomicznej. Pisanie dalszych części przerwała choroba R-ego. R. drukował też pod pseudonimami, trudnymi dziś do rozszyfrowania, na łamach ukraińskich czasopism demokratycznych w Galicji. Zbierał ukraińskie pieśni ludowe z okolic Romanówki, opublikowane potem przez M. Łysenkę i O. Deja (1903, 1970). Wydał też informator O zarobotkach w Chersonskoj gubernii (Kijów 1898, 1899, 1904). Za zachętą Aleksandra Łotockiego napisał popularną broszurę Rozmova pro sil’śki vipasy (Pet. 1905). Po śmierci pierwszej żony odnowił również, zerwane w związku z nią, stosunki z W. Antonowiczem. W r. 1897 został wybrany do rady tajnego Tow. Ukrainśkych Postupowciw.

Ostatnie dwa lata życia R. spędził częściowo na leczeniu na Krymie. W sierpniu 1902 wszedł w skład komitetu rolnego w pow. skwirskim (w którego pracach z uwagi na postępującą gruźlicę nie mógł brać bezpośredniego udziału), postulował wówczas ukrainizację szkół i wolność słowa. Był współzałożycielem i mecenasem Tow. Naukowego im. T. Szewczenki we Lwowie. R. zmarł 8 X (25 IX starego stylu) 1902 i został pochowany w Romanówce w obrządku prawosławnym (wg M. Łysenki R. był obłożony interdyktem przez Kościół katolicki) przy licznym udziale okolicznej ludności.

R. był oceniany przez opinię polską raczej negatywnie: «maniak żółciowej nienawiści», «hajdamacka dusza» (F. Rawita-Gawroński), choć zdarzały się też zdania odmienne: «wyjątkowa jednostka» (J. Iwaszkiewicz), «sympatyczny i inteligentny» (A. Iwański sen.), «człowiek niepospolity, wyższy nad przeciętną miarę» (J. Mioduszewski). O uznanie «czynów dodatnich» R-ego «spełnionych przed zerwaniem [z polskością]» apelował Leon Syroczyński. Ze strony ukraińskiej I. Franko oceniał R-ego jako «jednego z nielicznych Polaków, którzy całym swoim życiem dowiedli konsekwencji w swej miłości do ojczystej Ukrainy i jej narodu». Biografię R-ego przygotowywał na pocz. XX w., lecz nie ukończył, Zygmunt Koprowski. Monografię o R-m zamierzał wydać Jan Mioduszewski, lecz przygotowany do druku rękopis zaginął w czasie pierwszej wojny. Postać R-ego pojawia się w powieści J. Chorunžyja „Borvij”, a także wspomina go marginesowo Henryk Sienkiewicz w powieści „Na marne”. Był współadresatem księgi pamiątkowej pod redakcją Wacława Lipińskiego „Z dziejów Ukrainy” (Kr.–Kijów 1912).

Z drugiego małżeństwa R. pozostawił trzech synów, wychowanych w prawosławiu i narodowości ukraińskiej: Iwana (1890–1933), tłumacza z języka polskiego, m. in. W. Orkana, Bohdana (1882–1939) i Maksyma (1895–1964), wybitnego poetę, członka Akademii Nauk ZSRR i Ukraińskiej SRR, miłośnika i popularyzatora kultury polskiej na Ukrainie, tłumacza wielu utworów polskich (m. in. „Pana Tadeusza”), dra honoris causa UJ. R. Miał też córkę zamężną za Ludwikiem Siedleckim (zob.).

Estreicher w. XIX, IV 150, VII 105; Gawełek, Bibliogr. ludoznawstwa, s. 250; Głos 1886–1899. Bibliografia zawartości, Red. M. Stokowa i in., Wr. 1955 s. 291; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Skokan K. Je., M. T. Rils’kij. Bibliografičnij pokažčik 1907–1965, Kiïv 1970; Ukrainskaja Sovetskaja Enciklopedija, Kiev 1983 IX 408; Ukraïns’ka Radjans’ka Enciklopedija, Kiïv 1963 XII 242; Ukraïns’ka Zagal’na Enciklopedija, L’viv [b.r.w.] II 1232 (fot.); Pochilevič L., Uezdy kievskij i radomisl’skij. Statičeskija i istoričeskija zametki, Kiev 1887 s. 58; Rossijskaja Rodoslovnaja Kniga, Red. P. Dolgorukov, Pet. 1854 I 325; Spisok dvorjan kievskoj gubernii, Kiev 1906 s. 232; – Brower I. M., Ekonomični pogljady T. Rils’kogo, „Zapiski Odeskogo Naukovogo pri UAN Tovaristva, sek. socialno-istorična” R. 3: 1928 s. 66–102; Dej O. I., Storinki z istoriï ukraïns’koï folkloristiki, Kiïv 1975 s. 40–4, 235–40; tenże, T. G. Ševčenko v koli sučasnikiv. Slovnik personalnij, Kiïv 1976 s. 104–6; Dorošenko D., Volodimir Antonovič, Praga 1942 s. 17, 25–6, 32, 36–9, 48, 51, 54, 78, 83–4; Gawroński F. Rawita, Rok 1863 na Rusi, Lw. 1903 II 17, 147, 148, 151; tenże, Włodzimierz Antonowicz, Lw. 1912 s. 39; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972; Marachov G. I., Kievskij universitet v revoljucionno-demokratičeskom dviženii, Kiev 1984 s. 70–71; tenże, Social’no-političeskaja bor’ba na Ukraine w 50–60-je gody XIX veka, Kiev 1981 s. 112–13; Micjuk O., Tadej R. Ril’skij (1840–1902) jak chlopoman i ekonomist, „Dzvoni” T. 2: 1932 nr 7/8 s. 569–71, nr 10 s. 674–9, nr 11 s. 739–44, nr 12 s. 789–94, T. 3: 1933 nr 5 s. 253–63: tenże, Ukraïns’ki chlopomani, Černivci 1933; Novičenko L. M., Poetičnij svit Maksima Rils’kogo (1910–1941), Kiïv 1980 s. 8, 10–14; Pojda D. P., Krestjanskoe dviženie na Pravoberežnoj Ukraine v poreformennyj period (1866–1900 gg.), Dnepropetrovsk 1960 s. 170–2; Przybyszewski E., Pisma, W. 1961; Tabiś J., Polacy na uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kr. 1974; Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie, W. 1939; Žachowski R., Do ideologii chłopomanów ukraińskich, „Biul. Pol.-Ukraiński” 1934 s. 154–7; – Antonovič V., Tvori, Kiïv 1932 I; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 II; Franko I., Zibrannja tvoriv, Kiïv 1986 XLIX 376; Gawroński F. Rawita, Moje przygody w roku 1863–1864 w Kijowie, W. 1922 s. 105; Gercen A., Sobranie sočinenij v tridcati tomach, XV, Moskva 1958 s. 238, 440; [Iwanowski E.] Helleniusz, Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1901 I 112; Iwański A., Pamiętniki, 1832–1876, W. 1968; Jurkiewicz J., Ze wspomnień o Tadeuszu Rylskim, „Przegl. Krajowy” T. 1: 1909 nr 8 s. 6–7; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1937 I–II; Lipkowski L., Moje wspomnienia 1849–1912, Kr. 1913; Lotoc’kij O., Storinki minulogo, W. 1932–4 I–III; Lisenko M. V., Listi, Kiïv 1964 s. 358–60; Materiali dla biografii V. B. Antonoviča, Red. D. Baglij, Kiïv 1929 s. 13, 30, 33–7, 48–51, 54–63; [Miłkowski Z.], Jeż T. T., Od kolebki przez życie, Kr. 1936 II; Mioduszewski J., Od romantyzmu do realizmu, „Przegl. Krajowy” T. 1: 1909 nr 5 s. 2–4, nr 6 s. 2–5; tenże, Tadeusz Rylski, „Ogniwo” T. 1: 1903 nr 9 s. 215; Poznanskij B., Vospominanija, „Ukrains’kaja Žizn’” 1913 nr 1 s. 35–6, nr 2 s. 13– 26, nr 3 s. 17–24, nr 5 s. 41–51; Rolle M., In illo tempore, Lw. 1914 s. 268; Russko-polskie revoljucionnye svjazi 60-tych godov i vosstanie 1863 goda. Sbornik statej i materialov, Moskva 1962; Rils’kij M., Iz spogadiv, w: tenże, Tvori, Kiïv 1956 I 1–4; Syroczyński L., Z przed 50 lat, Lw. 1914; Vosstanie 1863 goda. Materialy i dokumenty. Russko-pol’skie revoljucionnye svjazi, I, Moskva 1963; Wilkońska P., Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, W. 1959; Zbiór zeznań; Z istoriï ekonomičnoï dumki na Ukraïnie, Kiïv 1961 s. 26, 35–8, 215–18; – „Kievskaja Starina” R. 59: 1902 t. 79 s. 335–49; „Literaturna Ukraïna” 1991 nr 1; „Literaturno-Naukovij Visnik” [R.] 5: 1902 t. 20 nr 12 s. 160–1, [R.] 27: 1928 t. 46 nr 5 s. 33; „Narodna tvorčist ta etnografija” 1970 nr 1 s. 79– 86, 1985 nr 2 s. 65–7, 1991 nr 2 s. 78–83; „Osnova” 1861 nr 2 s. 239–94, nr 11/12 s. 90–9; „Rada” 1908 nr 219; „Ukraïns’ka Literatura” 1943 nr 12 s. 129–34; „Zapis’ki Naukovogo Tovaristva im. Ševčenka” R. 11: 1902 t. 50 nr 6 s. 12–13; – Central’nij Deržavnij Istoričnij Archiv w Kijowie: f. 442 op. 810 spr. 132 ark. 91, 124–126, 137, 201–205, op. 813 spr. 3 ark. 165, op. 830 spr. 98 ark. 3; Institut Literaturoznavstva Akademii Nauk w Kijowie: listy R-ego (nie wykorzystane); Literaturno-Memorial’nij Muzej Maksima Rils’kogo w Kijowie: rkp. A-3784, kolekcja fotografii F-1, 2, 3, 181, 182, 183, 185, 186, 2460, 2680, 4048; – Informacje M. Antonovycha z Montrealu oraz N. M. Pazjak, N. A. Pidpały i L. I. Neveczeriji z Kijowa.

Andrzej A. Zięba