Stancel (Stanczel, Stencel) Teofil (zm. po 4 XI 1530), malarz. W aktach występuje czasem jako «magister Theophilus». Pochodził z mieszczańskiej rodziny niemieckiej osiadłej na Słowacji (wówczas Węgry północne). Ur. najprawdopodobniej w Bardiowie, gdyż tam mieszkała jego rodzina.
Nie wiadomo, gdzie S. pobierał nauki malarstwa. W r. 1505 jest notowany jako rzemieślnik w Koszycach, gdzie kończono budowę i wystrój kościoła katedralnego. Następnie pracował w Bardiowie przy ozdabianiu ratusza: w r. 1509 dekorował freskami zewnętrzne ściany szczytowe (były to m.in. postacie dwóch rycerzy i postać w czerwonej szacie we wnęce ślepego okna), w l. 1510–11 w sali obrad namalował techniką «al secco» Sąd Ostateczny (malowidła zostały zniszczone w XIX w.). Następnie mieszkał i pracował w Lewoczy, w l. 1512–23 był notowany w księdze tamtejszego bractwa Corporis Christi (Bożego Ciała), któremu spłacał w ratach pożyczone pieniądze na budowę domu. W kościele św. Jakuba w Lewoczy w r. 1517 ozdobił mniejsze organy oraz, przypuszczalnie, miał udział przy powstaniu bocznych skrzydeł ołtarza głównego (w l. 1515–17); tam także namalował kwatery zewnętrznych skrzydeł ołtarza bocznego świętych Janów, wśród których obraz Ścięcie św. Jana Chrzciciela opatrzony został datą 1520 oraz monogramem wiązanym: TH (Theophilus), najpewniej sygnaturą S-a. Dn. 30 VII 1517 pisał S. do wójta w Bardiowie, wspominając m.in., że maluje obraz dla kanonika spiskiego Krzysztofa oraz uczestniczy przy bliżej nieokreślonych pracach, związanych z dekoracją łuków sklepiennych. S. przedstawiał się wtedy jako malarz z Lewoczy, w której miał wiele zleceń, wymagających zatrudniania pomocników. Pożyczał też, jak wynika z jego listu do rady miejskiej w Bardiowie z r. 1523, farby od snycerza Pawła z Lewoczy, z którym zapewne łączyła go ściślejsza współpraca. T.r. zajmował się również malowaniem wnętrz mieszczańskich. Ze słowackim okresem twórczości S-a połączone zostały prace w Bardiowie: malowidła na skrzydłach ołtarzy św. Elżbiety, Świętego Krzyża (K. Divald) i malowane epitafia (A. Güntherová-Mayerová).
Przypuszczalnie niedługo po r. 1523 przybył S. na ziemie polskie, do Biecza, gdzie po pożarze t.r. odbudowywano miasto i powstało zapotrzebowanie na różnych artystów oraz rzemieślników. Dobre warunki stwarzał im przywilej króla Zygmunta Starego (1523), uwalniający ich od zwierzchności cechów krakowskich. Pierwsze zachowane wiadomości o pobycie S-a w Bieczu pochodzą z r. 1528. W maju t.r. został najęty do prac malarskich we wznoszonej przez miasto murowanej szkole parafialnej; jak wynika z rachunków budowy szkoły za część tych prac otrzymał 6 VI zapłatę w wysokości 2 zł.
S. utrzymywał korespondencję z rodziną pozostałą w Bardiowie. W r. 1528 pisał do swego szwagra Walentego Ecka, dn. 31 I 1530 wysłał z Jasła do swej siostry list w sprawie hipoteki, w związku ze zgonem ich starszej siostry, oraz powiadamiał o planowanym wyjeździe do Lwowa i tego samego dnia list do szwagra, w którym wspomina o zamierzonej podróży do Jarosławia. W sprawach związanych ze spadkiem po siostrze S. korespondował również z władzami Bardiowa: zachowały się dwa listy, jeden pisany z Jasła i drugi z 4 XI t.r. już z Jarosławia (cała korespondencja S-a znajduje się w archiwum w Bardiowie). Przypuszczalnie więc, po pobycie w r. 1530 w Jaśle (w pierwszym półroczu) i Jarosławiu (jesienią t.r.), S. udał się do Lwowa.
Prace łączone hipotetycznie z S-em w czasie jego pobytu w Bieczu to m.in. malowidła zewnętrzne plebanii oraz dekoracje sgraffitowe dzwonnicy. Dawniej S-owi przypisywano polichromię (1523) drewnianego kościoła w pobliskiej Libuszy (atrybucję tę jako pierwsza odrzuciła B. Wolff-Łozińska). Tryptyki z kościołów w Libuszy, Korzennej i Wójtowej (1525), określane są jako dzieła «Mistrza tryptyku z Wójtowej», niekiedy identyfikowanego ze S-em. Tym samym do S-a może odnosić się atrybucja późnogotyckiego tryptyku z kościoła cmentarnego św. Anny w Czchowie oraz Ostatnia Wieczerza z kościoła w Gromniku (1539). Malowidło Sąd Ostateczny (1536) z ratusza we Lwowie także połączono ze S-em. Za jego prace uchodzą skrzydła boczne tryptyku znajdującego się obecnie w Lwowskiej Galerii Obrazów.
S. był jednym z ważniejszych prowincjonalnych malarzy cechowych doby odrodzenia, czynnym na Słowacji i w południowo-wschodniej Polsce, wiernym tradycjom gotyckim. Zajmował się też innymi gałęziami rzemiosła, np. pracami pozłotniczymi. Oprócz znanych faktów, można dopatrywać się (wg J. Rossa) znacznego wpływu sztuki słowackiej na polską za pośrednictwem S-a. Miejsce i data śmierci S-a nie są znane (ostatnia o nim wiadomość pochodzi z 4 XI 1530).
Nie wiadomo, czy S. założył rodzinę. Mężem siostry S-a był Walenty Eck (zob.), poeta łaciński, humanista, rektor szkół miejskich w Bardiowie.
Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler (pod Stanczel); – Szelest D., Lwowska Galeria Obrazów, malarstwo polskie, W. 1990; – Ábel J., Mütörténeti adatok a XV és XVII szàzadból, „Tortémelmi Tár”, Budapest 1884 s. 532–45; Bujak F., Materiały do historii miasta Biecza, cz. 1, w: „Spraw. Kom. Hist. Sztuki” T. 7: 1902 szp. 329; Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka ziemi krakowskiej, Kr. 1982; Divald K., Magyarország csůcsíveskori szárnyasoltárai, Budapest 1911 s. 21–2; tenże, Old Hungarian Art., London 1931 s. 140; tenże, Szepesvarmegye müvészeti emlékei, Budapest 1906 II 95–7; Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1500–1540, W.–Kr. 1995; Güntherová-Mayerová A., Renesančné umenie na Slovensku, „Pamiatky a Muzeá” T. 4: 1955 s. 114; Iványi B., A löcsei „Krisztus Teste” testverület jegyzökönyve 1431–1584, „Közleményck Szepesvármegye Múltjából”, Löcse 1911 III 140–1; Kotrba V. i F., Levočský oltár majstra Pavla, Bratislava 1955 s. 68, 84–5; Pašteka J., Meister Paul von Leutschau, Praha 1961 s. 19; Polák J., Výtvarné uměni na Slovensku, „Slovenska citanka” (Praha) 1925 s. 492; Polak-Trajdos E., Więzi artystyczne Polski ze Spiszem i Słowacją od połowy XV do początków XVI w. Rzeźba i malarstwo, Wr. 1970; Ross J., Wędrówki malarza Teofila Stancla, „Studia Hist.” T. 2: 1959 z. 2/3 s. 98–105; tenże, Więzi artystyczne zachodniej Słowiańszczyzny w l. 1500–1650, „Studia Renesansowe” T. 3: 1963 s. 538; tenże, Zabytki sztuki Jasła i okolicy, w: Studia z dziejów Jasła i powiatu jasielskiego, Kr. 1964; tenże, Ze studiów nad twórczością malarza Teofila Stancla, „Biul. Hist. Sztuki” R. 27: 1965 s. 319–32; Sławski T., Biecz – przewodnik, Biecz 1995 s. 34; Wagner V., Umenie neskorej gotiky a ranej renesancie na Slovensku, „Pamiatky a Muzeá” T. 3: 1954 s. 157–9; Wolff-Łozińska B., Libusza i Krużlowa. Ze studiów nad genezą form malowanych dekoracji stropowych, „Biul. Hist. Sztuki” T. 29: 1967 nr 2 s. 115; Žebrácky G., Sprievodca sbierkami Župného Muzea v Bardiove, Bardejov 1926 s. 59.
Rafał Róg