Staruch Tymofij (Tymoteusz) (1860–1923), rolnik, ukraiński działacz niepodległościowy, poseł do Rady Państwa w Wiedniu i na Sejm Krajowy we Lwowie.
Ur. 27 II we wsi Bereźnica Wyższa (pow. liski), był najmłodszym synem spośród trzynaściorga dzieci Mychajła i Kateryny z Wojtanowskich. Ojciec, choć analfabeta, pełnił przez wiele lat funkcję wójta gminy Bereźnica Wyższa, należał do Rady Powiatowej w Lisku, a w l. 1861–7 posłował na galicyjski Sejm Krajowy. Starszy brat S-a, Anton (1856–1938), działacz ukraińskiej Partii Narodowo-Demokratycznej (PND), był także długoletnim wójtem Bereźnicy Wyższej, członkiem liskiej Rady Powiatowej i z okręgu wyborczego Lisko posłem (1901–13) na Sejm Krajowy; w l. 1918–19 był członkiem Ukraińskiej Rady Narodowej Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL).
Po śmierci matki wychowaniem S-a i jego rodzeństwa zajmowała się od ok. r. 1866 macocha, Teodozja Manzak. S. uczył się prywatnie, ukończył też szkołę powszechną w Lisku. Od r. 1880 służył w 2. p. ułanów armii austro-węgierskiej w Wiedniu. Po demobilizacji w r. 1883 ukończył we Lwowie kilkumiesięczne studia przygotowawcze do służby w żandarmerii, a od 1 VII 1886 uczęszczał przez pół roku do lwowskiej szkoły żandarmerii. Po zdaniu egzaminów z bardzo dobrym wynikiem, rozpoczął pracę, kierując posterunkami żandarmerii w różnych miejscowościach powiatów: brzeżańskiego, nadwórniańskiego, rohatyńskiego i starosamborskiego. W r. 1887 podjął działalność polityczną, uczestnicząc w pow. brzeżańskim w kampanii przywódcy ukraińskich narodowców Julijana Romanczuka podczas wyborów uzupełniających do Rady Państwa. Po utworzeniu w r. 1899 PND, której celem było niepodległe państwo ukraińskie, a w bliższej perspektywie ukonstytuowanie autonomicznej Ukrainy w ramach monarchii austro-węgierskiej, został jej członkiem. Popularny w pow. brzeżańskim, lecz zwalczany przez ukraińskie ugrupowania moskalofilskie, kandydował bez powodzenia w r. 1900 do Rady Państwa, a w r.n. do Sejmu Krajowego. W r. 1902 przeszedł w żandarmerii w stan spoczynku i osiadł z rodziną we wsi Słoboda Zołota (pow. brzeżański), gdzie gospodarował. Od t.r. był członkiem organu wykonawczego PND – Szerszego Komitetu Narodowego. Współorganizował w Galicji wschodniej wiece włościańskie, a w l. 1902–3 strajki rolne. Starając się o rozwój świadomości narodowej i politycznej oraz umiejętności samorządowych ukraińskich chłopów, kolportował czasopisma „Dilo” i „Svoboda”; przyczynił się do założenia w Słobodzie Zołotej czytelni Tow. Oświatowego «Proswita». Należał do Tow. Gospodarczego «Silskyj Hospodar». W r. 1907 był zapewne jednym z autorów „Memoriału w sprawie utworzenia gimnazjum z językiem wykładowym ruskim w Brzeżanach”, podpisanego przez «Rusinów okręgu brzeżańskiego».
W r. 1907, mimo zakazu PND, która obawiała się zmniejszenia szans startującego w tym okręgu swego lidera Kostii Lewickiego, S. ponownie kandydował do Rady Państwa z okręgu wyborczego Brzeżany–Rohatyn. Pokonał przywódcę rusofilów Władymira Dudykewicza i 7 VI (podobnie jak Lewicki) został posłem. W r. 1908 obrany został posłem na Sejm Krajowy z IV kurii (gmin wiejskich) z okręgu wyborczego brzeżańskiego. Jako członek klubu ukraińskiego w Radzie Państwa brał udział w rozmowach z gabinetem austriackim M. V. Becka, w czasie których uzyskano obietnicę poprawy sytuacji narodowej Ukraińców w Galicji i na Bukowinie. W Sejmie Krajowym, będąc również członkiem klubu ukraińskiego, występował z wnioskami i interpelacjami w obronie ukraińskich praw narodowych oraz interesów chłopów. W r. 1910, po odrzuceniu przez posłów polskich wniosku Lewickiego (3 XI) o odroczenie posiedzeń Sejmu do czasu uchwalenia reformy wyborczej, był S. wśród posłów ukraińskich organizujących obstrukcję i zagłuszających przemówienia gwizdami, grą na trąbkach i waleniem w pulpity (swój pulpit połamał na drobne kawałki). Celem tego postępowania było uchwalenie reformy wyborczej zgodnej z ukraińskim interesem narodowym. S., który zdaniem Wincentego Witosa miał «gwałtowne i awanturnicze usposobienie», stawał się coraz bardziej znany w polskich kręgach (obok Lewickiego i Mykoły Siczynśkiego wymienił go t.r. Bolesław Prus w „Kronikach tygodniowych”). Wybrany ponownie do Sejmu Krajowego w r. 1913, był posłem do r.n. W czasie działalności parlamentarnej kupił w Brzeżanach dworek, gdzie zamieszkał z rodziną.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, w r. 1914, zajmował się S. rekrutacją do Legionu Ukrajins’kich Siczowych Strilców (Legion Ukraińskich Strzelców Siczowych). Od jesieni t.r., wobec zajęcia Galicji wschodniej przez wojsko rosyjskie, ukrywał się przez kilka miesięcy z rodziną u brata Antona w Bieszczadach. W czerwcu 1915, wraz ze starszym synem Mykołą, został aresztowany w Brzeżanach przez wycofujących się Rosjan i wywieziony do miasteczka Jadryn na Syberii. Po rewolucji lutowej 1917 r. przybył do Kijowa, gdzie wziął udział w pracach ukraińskiego zjazdu wojskowego i został wybrany na honorowego członka jego prezydium; wygłosił wówczas mowę, w której skrytykował ideę autonomii Ukrainy i domagał się, w imieniu Ukraińców galicyjskich, uchwalenia deklaracji o utworzeniu samodzielnego i zjednoczonego państwa ukraińskiego.
We wrześniu 1918 wrócił S. do rodziny w Brzeżanach. Po zajęciu na początku listopada t.r. Brzeżan przez wojska ZURL, zorganizował Powiatową Radę Narodową; w oparciu o nią miał decydujący wpływ na zarządzanie miastem. Z ramienia ZURL pełnił funkcję burmistrza (komisarza) Brzeżan do 31 V 1919, tj. do opuszczenia miasta przez Ukraińców; obarczano go w tym okresie współodpowiedzialnością za prześladowania i rewizje w domach miejscowych Polaków. Dn. 12 XII 1918 wygasł formalnie jego mandat poselski w Radzie Państwa w Wiedniu. W l. 1918–19 był, wraz z bratem Antonem, członkiem Ukraińskiej Rady Narodowej ZURL oraz członkiem dwóch jej komisji: ziemskiej i spraw zagranicznych. W styczniu 1919 znalazł się ponownie w Kijowie, gdzie uczestniczył w pracach Kongresu Pracy Ukrainy, m.in. jako członek jego prezydium; w przemówieniach domagał się samodzielności państwowej Ukrainy, zwalczał socjalistów i zwolenników autonomii. Dn. 22 I t.r. był sygnatariuszem Aktu Połączenia (Złuki) ziem ukraińskich. Po powrocie do Galicji, został 2 IV wybrany na zastępcę przewodniczącego Komitetu Narodowego PND; zaproponował zmianę nazwy ugrupowania na Ukraińską Narodową Partię Pracy. Równocześnie podjął starania o założenie Ukraińskiej Partii Chłopskiej, mającej ograniczać wśród włościan wpływy socjalistów. W lipcu t.r., po klęsce Ukrajins’kiej Hałyc’kiej Armii (Ukraińska Armia Halicka) i zajęciu Galicji wschodniej przez wojsko polskie, S. z bratem Antonem i innymi członkami administracji ZURL ewakuował się do Kamieńca Podolskiego. W listopadzie t.r., po zajęciu Kamieńca przez Polaków, został aresztowany w pobliskim Orynowie. Był więziony kolejno w Brzeżanach i we Lwowie; napisał wtedy wspomnienia Opys moho žytia (rkp.: Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.). W czerwcu 1920 stanął przed polskim sądem, jednak proces został wkrótce przerwany z powodu gwałtownego pogorszenia się stanu zdrowia S-a. Dn. 2 XII t.r. interweniował w jego sprawie przewodniczący Rady Narodowej Ukraińskiej Jewhen Petruszewycz, pisząc do Ligi Narodów, że został on uwięziony przez Polaków tylko za to, że był administratorem politycznym powiatu i m. Brzeżany «w epoce władzy ukraińskiej». Dn. 6 I 1921 został S. zwolniony za kaucją. Wrócił do Brzeżan, gdzie po długiej chorobie zmarł 21 IV 1923; tu też został pochowany. W nekrologu w dzienniku „Dilo” uznano go za «jednego z największych działaczy włościańskich Ukrainy Galicyjskiej».
S. był dwukrotnie żonaty. W małżeństwie (od r. 1889) z Hałyną z Topolnyckich (zm. 1901), miał syna Mykołę, księdza greckokatolickiego, i córkę Iwannę, w r. 1923 studentkę medycyny w Pradze. Drugą żoną S-a była Anna z Petryckich (ślub w r. 1905), siostra Mychajła Petryckiego, działacza PND, w l. 1907–18 posła do Rady Państwa, redaktora czasopisma „Hajdamaki”. Miał z nią czworo dzieci: Olhę, Sofiję, Bohdana, autora pracy pt. „Der Kampf der Galizischen Ukrainer um ihr Selbstbestimmungsrecht im alten Österreich. 1772–1918” (Innsbruck 1948, mszp.), oraz Jarosława.
Jarosław (1910–1947), był działaczem (od r. 1929) Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN); usunięty został za to z Wydz. Prawa UJK, a po zamordowaniu w r. 1934 ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego osadzony w obozie w Berezie Kartuskiej. Niebawem uwolniony, był od r. 1935 zastępcą krajowego prowidnyka OUN na obszar Wołynia, a w l. 1936–8 redagował „Nove Selo”. Ponownie aresztowany w maju 1939, został uwolniony po wybuchu drugiej wojny światowej. Przebywał odtąd w Krakowie, gdzie pełnił funkcję sekretarza Centralnego Komitetu Ukraińskiego; należał w OUN do frakcji «banderowców» i był jednym z najbliższych współpracowników Stepana Bandery. Z chwilą rozpoczęcia wojny niemiecko-radzieckiej 22 VI 1941, wkroczył 29 VI do Lwowa wraz z ukraińskim batalionem «Nachtigal», działającym u boku Wehrmachtu. Po ogłoszeniu 30 VI t.r. Aktu niepodległości Państwa Ukraińskiego został sekretarzem Min. Informacji i Propagandy w rządzie ukraińskim Jarosława Stećki (rozwiązanym przez Niemców w lipcu t.r.). Jako kierownik wydz. propagandy «głównego centrum grupy Bandery» został przez Niemców aresztowany we Lwowie w grudniu 1942, a w r.n. odbity przez specjalny oddział OUN. Od jesieni 1943 do lata r.n. kierował w Karpatach zakonspirowaną rozgłośnią «Samostijna Ukraina». Na przełomie r. 1944/5 ukazała się jego broszura w języku polskim pt. Upiór faszyzmu [b.r.m.w.], w której porównał faszyzm do bolszewizmu. Kiedy na początku r. 1945 OUN – Ukraińska Powstańcza Armia skoncentrowała swoją działalność na terenach południowo-wschodniej Polski i utworzyła na zachód od linii Curzona (tj. linii Bugu i Sanu) nową, samodzielną strukturę – «Zakierzoński Kraj», objął w niej funkcję krajowego prowidnyka OUN (pseud. Stiah). Stojąc na czele ukraińskiego podziemia w Polsce, kierował cywilną siatką OUN. W czasie akcji «Wisła» 1947 r. wydał rozkaz zorganizowania władz OUN na Ziemiach Odzyskanych. Zginął 17 IX 1947, wraz z czterema członkami swego sztabu, podczas oblężenia przez żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego leśnego bunkra niedaleko wsi Monastyr (pow. lubaczowski).
Binder H., Polen, Ruthenen, Juden. Politik und Politiker in Galizien 1897–1918, Wien 1997 II 213–14; Enc. of Ukraine, V; Freund F., Das österreichische Abgeordnetenhaus. Ein biographisch-statistisches Handbuch. 1907–1914, XI Legislatur-periode, Wien–Leipzig [b.r.w.] s. 601; – Buszko J., Sejmowa reforma wyborcza w Galicji 1905–1914, W. 1956; Grodziski S., Sejm Krajowy Galicyjski. 1861–1914, W. 1993 I–II; Kokovskyj F., Posol T. Staruch na travnevym Ukraïns’kim Vijs’kovym Zïzdi u Kyjevi 1917 r., „Litopys Červonoï Kalyny” (L’viv) 1937 cz. 5 s. 16–17; Kozik J., Między reakcją a rewolucją. Studia z dziejów ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji w latach 1848–1849, Zesz. Nauk. UJ 1975 nr 381, Prace Hist., z. 52 (tu informacja o pracy Bohdana Starucha); Levyc’kyj K., Istorija Polytičnoï dumky halic’kych ukraïnciv 1848–1919 na pidstavi spomyniv, L’viv 1926 s. 472, 533, 535, 687; tenże, Tymotej Staruch, w: Ukraïns’ki polityky Halyčyny, Ternopil 1996 s. 161–2; tenże, Ukraïns’ki polityky, Cz. 2: Syl’vety našych davnych posliv i polityčnych dijačiv 1907–1914 rr., L’viv 1937 s. 86–8; Torzecki R., Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, W. 1993; Pavlyšyn O., Socialno-polityčnyj portret ukraïns’koho provodu Halyčyny ta Bukovyny v revoluciji 1918–1919 rokiv, „Ukraïna moderna” (L’viv) 2000 cz. 4–5 s. 187–245; tenże, Staruch Tymotej, w: Dovidnyk z istorii Ukraïny, Kyïv 1999 III 261; Putek J., Miłościwe pany i krnąbrne chłopy włościany, W. 1969 (dot. ojca S-a, Mychajła); Tymotej Staruch. Selanyn providnykom selianstva, „Samoosvitnyk” 1937 cz. 5 s. 124–6; Wątor A., Ziemianin-polityk. Tadeusz Cieński 1856–1925. Z dziejów konserwatyzmu wschodniogalicyjskiego, Rozpr. i Studia. Uniw. Szczeciński, T. 258: 1997; – Spraw. stenogr. Sejmu Krajowego, 1910–14; Szematyzmy Król. Galicji, 1908–14; – Jaworski W. L., Listy z Sejmu r. 1910, Kr. 1911 s. 92–3; Prus B., Kroniki, W. 1970 XX; Wiszniewski S., Brzeżany i kresy w wojnie ukraińsko-polskiej 1918–1919, Lw. 1935 s. 42, 49, 55, 61, 63–5, 70–1, 74, 126, 128; Witos W., Moje wspomnienia, Oprac. E. Karczewski, J. R. Szaflik, W. 1988; – „Dilo” (Lw.) 1923 nr. z: 25 IV, 27 IV, 29 IV (nekrologi); – Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: f. 309 op. 1 spr. 2227 (wspomnienia S-a, fot.).
Bibliogr. dot. Jarosława Starucha: Biografičnyj slovnyk členiv ukraïns’koho pidpilja, w: Zakerzonnja. Spohady vojakiv Ukraïns’koï Povstans’koï Armii, Oprac. B. Huk, W. 1994 I 395–6; – Mazur G., Niemcy i Sowieci a antypolska akcja OUN-UPA 1943–1944. Fakty i interpretacje, Red. G. Motyka, D. Libionka, W. 2002; Motyka G., Tak było w Bieszczadach.Walki polsko-ukraińskie 1943–1948, W. 1999; Serczyk W., Historia Ukrainy, Wr. 1979; Tłomacki A., Akcja «Wisła» w powiecie bialskim na tle walki politycznej i zbrojnej w latach 1944–1947, Biała Podlaska–W. 2003; – Akcja «Wisła». Dokumenty, Oprac. E. Misiło, W. 1993; Poliszczuk W., Gorzka prawda. Zbrodniczość OUN-UPA (spowiedź Ukraińca), Toronto–W.–Kijów 1995–7; Ukraine and Poland in Documents 1918–1922, New York 1983 cz. 2.
Ołena Arkusza i Elżbieta Orman-Michta