Szczeniowski (Sczeniowski) Tytus, pseud.: Autor Bigosu hultajskiego, Bazgracz, Blepoński, Izasław Blepoński, T.S., T.Scz., T.Scz..., Ziomek, a niedawno obywatel w Kijowskiem i na Podolu, N.S. (1808–1880), ziemianin, pisarz, uczestnik powstania listopadowego.
Ur. w rodzinnym majątku Siedliszcze (pow. winnicki) na Podolu, wywodził się z zamożnego rodu szlacheckiego h. Paprzyca; ochrzczony został 16 I w Winnicy. Był wnukiem Onufrego (zob.), synem Ignacego Józefa (1781–1820), marszałka szlachty pow. winnickiego, kuratora honorowego szkół winnickich, i Praksedy z Kaweckich (1787–1873). Miał braci Władysława Piotra (ur. 1812) i Stanisława (żonatego z Julią Jaroszyńską) oraz siostry Magdalenę (ur. 1814, zamężną Dobek) i Rozalię (zm. przed 1840). Przyrodnia siostra ojca, Franciszka Ksawera (1806–1855), była żoną gen. Aleksandra Chodkiewicza (zob.).
S. kształcił się w domu pod okiem cudzoziemskich guwernerów, a w r. szk. 1818/19 pod kierunkiem Józefa Żochowskiego. W l. 1819–22 uczęszczał do Liceum Wołyńskiego w Krzemieńcu, a następnie do Gimnazjum Podolskiego w Winnicy. Od maja 1831 uczestniczył w powstaniu listopadowym w randze podporucznika Legii Podolsko-Wołyńskiej. Odkomenderowany 5 IX t.r. do dyspozycji gen. Wacława Sierakowskiego, prawdopodobnie brał udział w walkach na rogatkach Warszawy. Po upadku powstania przeszedł do Galicji; we wrześniu 1832 przebywał w Młynowie (pow. dubieński) w majątku wujostwa Chodkiewiczów. Za udział w powstaniu S. i jego brat Stanisław zostali ukarani konfiskatą części majątku. W maju 1840 dokonany został podział majątku między rodzeństwem, w wyniku którego dobra siedliskie przypadły S-emu.
S. debiutował na początku l. czterdziestych artykułami dotyczącymi zagadnień filozoficznych, w szczególności najnowszych kierunków idealistycznej myśli niemieckiej. Na łamach wydawanego w Wilnie „Athenaeum” Józefa Ignacego Kraszewskiego opublikował szkice: O filozofii (1841 t. 4) i O prawach konieczności (1842 t. 6), a także Parafrazy Hegla z jego wstępu do „Historii filozofii” (1842 t. 1, 2, 5). Ogłosił też broszurę, popularyzującą heglowskie pojęcia ontologiczne pt. Przygotowania do nauki dziejów powszechnych i historii, rozwinięcia się umysłu i ducha ludzkiego (Wil. 1842). Wkrótce potem napisał powieść obyczajową utrzymaną w konwencji L. Sterne’a («nieporządna mieszanina wszystkiego») pt. Bigos hultajski. Bzdurstwa obyczajowe (fragmenty w „Athenaeum” 1843 t. 3, 1845 t. 1 i „Bibl. Warsz.” 1845 t. 2, całość Wil. 1844–9 I–IV). Przedstawił tu obraz obyczajów i mentalności szlachty na Rusi, wplatając w narrację liczne polemiki, zwłaszcza z „Mieszaninami obyczajowymi” Henryka Rzewuskiego, a także poglądami całej koterii petersburskiej. Dodatkami takimi był szczególnie nasycony tom trzeci, zawierający ostrą krytykę arystokracji. S. interesował się także zagadnieniami gospodarczymi. Opublikował w „Athenaeum” (1844 t. 4) projekt O urządzeniu banków gubernskich, a prawdopodobnie w 1. poł. l. czterdziestych napisał dysertację Vox clamantis in deserto czyli uwagi nad przyszłymi działaniami komitetów, mających w kilku guberniach zachodnich państwa ustanowić legalne stosunki między dziedzicami a poddanymi w ich dobrach osiadłymi (niewyd.). Latem 1844 przebywał w Warszawie, gdzie zawarł znajomość m.in. z Eleonorą Ziemiecką. Był pomysłodawcą wydawania herbarzy regionalnych i w r. 1845 przedstawił (odrzucony przez Kraszewskiego) projekt Herbarza obywateli Gubernii Podolskiej. Przy pomocy specjalistów sprowadzonych z Niemiec, założył pod koniec r. 1848 w Siedliszczach cukrownię, wyposażoną w nowoczesne maszyny parowe i ciśnieniowe; otworzył tam również zakład sprzętu specjalistycznego dla cukrownictwa, browarnictwa i gorzelnictwa. Zajmował się nadal twórczością literacką; wydał Powieści domowe (Wil. 1852–4 I–II), dedykowane pamięci zmarłego w r. 1852 Józefa Drzewieckiego, «jednego z filarów Gimnazjum Krzemienieckiego»; pomyślane jako ideowa kontynuacja Bigosu hultajskiego, nie zostały ukończone. Od ok. r. 1855 przebywał S. w Paryżu, gdzie prowadził życie towarzyskie w kręgu zbliżonym do ks. Adama Jerzego Czartoryskiego. W r. 1859 otrzymał od władz rosyjskich rangę kolegialnego rejestratora. Prawdopodobnie w r. 1861 wrócił na Podole.
Koszty pobytu za granicą, rozrzutny tryb życia i nieopatrznie zaciągane długi (po części lichwiarskie) doprowadziły S-ego w tym czasie do finansowych kłopotów. W lutym 1872 nawiązał on kontakt z bogatym ziemianinem Józefem Jaroszyńskim, szwagrem swego brata, Stanisława, cieszącym się sławą zdolnego przedsiębiorcy. W kwietniu t.r. uczynił go plenipotentem całego majątku, a w maju wyprowadził się wraz z rodziną z pałacu w Siedliszczach i zamieszkał w jednym ze swych folwarków w Gryzańcach (Gryzińcach). W październiku t.r. doszło do sądu polubownego pomiędzy S-m a Jaroszyńskim, który jednak nie zastosował się do wyroku. Jaroszyński po szeregu niefortunnych przedsięwzięć wymusił w styczniu 1874 zgodę S-ego na formalne «sprzedanie» mu większości jego dóbr (za wyjątkiem wyodrębnionego folwarku Siedliszcze z pałacem); do transakcji doszło w lipcu t.r. Czując się oszukanym, rozpoczął S. «podjazdową wojnę broszur i pamfletów». T.r. opublikował we Lwowie trzy broszury: List Tytusa Szczeniowskiego pisany do pana Józefa Jaroszyńskiego z powodu nabycia siedliskiego majątku przez ostatniego, Uwagi nad rachunkami, które Pan Józef Jaroszyński z administracji siedliskiego majątku p. Tytusa Szczeniowskiego podał oraz List Tytusa Szczeniowskiego do pana Tytusa Orlikowskiego z powodu interesów z panem Józefem Jaroszyńskim. Uznany został za oszczercę i w styczniu 1875, w opublikowanej w Odessie broszurze „Odezwa” grono urażonych arbitrów pozwało go przed sąd obywatelski. W lutym t.r. w czasie kontraktów kijowskich doszło jednak do ugody. Natomiast skłoniono S-ego, aby ponownie poddał swą sprawę z Jaroszyńskim pod sąd polubowny. Drugi sąd polubowny, po 23 posiedzeniach w Winnicy i Odessie, wydał w czerwcu wyrok, w efekcie którego S. miał przekazać swemu adwersarzowi resztę majątku. S., bojkotując ten wyrok, wydawał kolejne broszury: Bezstronny głos w sprawie między p. Tytusem Szczeniowskim a p. Józefem Jaroszyńskim (Lw. 1875), Kopia listu do hr. Władysława Branickiego od Tytusa Szczeniowskiego do Stawiszcz (Lw. 1875), List Tytusa Szczeniowskiego do jednego z swych kolegów (Odessa 1876), Do powszechnej wiadomości ([Odessa] 1876), Do powszechnej wiadomości. Wyjątek z listu p. Januarego Sulatyckiego (Odessa 1876), Dopełnienie „Sprawozdania” o sprawie siedliskiej w Krakowie 1875 r. wydanego przez p. Józefa Jaroszyńskiego (Odessa 1876), Ad aeternam rei memoriam. Przybliżony, szczegółowy wykaz mienia Tytusa Szczeniowskiego przez p. Józefa Jaroszyńskiego zabranego i temuż przez dwa sądy sumienne przyswojonego (Odessa 1877) oraz Do Pana Januarego Sulatyckiego, superarbitra w sprawie między p. Józefem Jaroszyńskim a niżej podpisanym ([Odessa] 1877). Również Odezwa Obywatela do Obywateli z powodu wyroku sądu polubownego między pp. Tytusem Szczeniowskim a Józefem Jaroszyńskim zapadłego (Lw. 1876), sygnowana pseud. Nałęcz, była prawdopodobnie jego autorstwa. Sprawa S. kontra Jaroszyński zdobyła ogromny rozgłos i była w l. 1875–6 szeroko komentowana w kręgach ziemiaństwa i na łamach prasy. Unaoczniła ona kryzys instytucji sądu polubownego, obsadzanego często przez dyletantów. Jeszcze w r. 1878 rozpowszechniał S. w odpisach wierszowaną satyrę, którą opublikował pt. Bracia Czerlenkowscy. Opowiadanie z bardzo dawnych czasów (Kr. 1880). S. zmarł 4 VI 1880 w Siedliszczach i tam został pochowany w rodzinnej krypcie.
Żoną S-ego była od r. 1841 Stanisława z Zapolskich (ok. 1820 – 1898); oprócz zmarłych wkrótce po porodzie dzieci, m.in. syna (ur. 1842) i córki (ur. 1843), miał z nią syna Adama Mikołaja Ignacego (1844–1898), żonatego z Karoliną von Ulrich.
S. pozostawił Pamiętniki z połowy XIX w. (niewyd.); ich los obecnie nie jest znany. Wg Piotra Chmielowskiego S. został sportretowany jako Tupajło w obrazku „Gbur” Henryka Rzewuskiego, zamieszczonym w drugim tomie „Teofrasta polskiego” (Pet. 1851).
Bieliński, Uniw. Wil., III; Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski, W. 2003 IV; Enc. Org., XXIV; Enc. Org. (1898–1904), XIV; Estreicher w. XIX, IV 435–6, VII 125–6; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil., s. 428; Kolesnik V., Vidomy pol’aky v istorii Vinničiny. Biografičeskij slovnik, Vinnica 2007; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Nowy Korbut, IX; Pułaski, Kronika, I; Słown. Geogr. (Siedliszcze, Winnica); Słown. pseudonimów, I–IV; Słownik krzemieńczan (1805–1832), Piotrków Trybunalski 2005; Suligowski, Bibliogr. prawnicza; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, X; Bachórz J., W cieniu wieszczów, w: Zapomniane wielkości romantyzmu, Red. Z. Trojanowiczowa, Z. Przychodniak, P. 1995; Beauvois D., Polacy na Ukrainie 1831–1863. Szlachta polska na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie, Paryż 1987; Chmielowski P., Historia literatury polskiej, W. 1900 V; tenże, Nasi powieściopisarze. Zarysy literackie, Kr. 1887 s. 199, 239; tenże, Pisma krytycznoliterackie, W. 1961 II; Epsztein T., Z piórem i paletą. Zainteresowania intelektualne i artystyczne ziemiaństwa polskiego na Ukrainie w II połowie XIX w., W. 2005; Filozofia i myśl społeczna w latach 1831–1864, Red. J. Garewicz i in., W. 1977; Hoffman J., Legia litewsko-wołyńska 1831 r., „Roczn. Wołyński” T. 2: 1931 s. 239; Inglot M., Nieznana relacja współczesna z lektury Mickiewiczowskich „Poezji”, „Roczn. Tow. Liter. im. A. Mickiewicza” T. 7: 1972; tenże, Polskie czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832–1851, W. 1966; tenże, Wieszcz i pomniki. W kręgu XIX i XX-wiecznej recepcji dzieł Adama Mickiewicza, Wr. 1999; Kawyn S., Literatura polska w kraju w latach 1831–1863. Wykłady, Ł. 1972; Książka jubileuszowa dla uczczenia pięćdziesięcioletniej działalności literackiej J. I. Kraszewskiego, W. 1880; Owczarz E., Między retoryką a dowolnością. Wśród romantycznych struktur powieściowych w okresie międzypowstaniowym, Tor. 1993; Roszkowska-Sykałowa W., „Athenaeum” Józefa Ignacego Kraszewskiego 1841–1851, Wr. 1974; Spasowicz W., Nasze dzisiejsze sądy szlacheckie polubowne, „Ateneum” 1887 nr 1; tenże, Pisma, Pet. 1892 I; Starża J., W Siedliszczach, „Kłosy Ukraińskie” 1916 nr 5 s. 10; Stolzman M., „Nigdy od ciebie miasto…” Dzieje kultury wileńskiej lat międzypowstaniowych (1832–1863), Olsztyn 1987; Ślisz A., Henryk Rzewuski. Życie i poglądy, W. 1986; Wierzbicki A., Historiografia polska doby romantyzmu, Wr. 1999; tenże, Wschód–zachód w koncepcjach dziejów Polski. Z dziejów polskiej myśli historycznej w dobie porozbiorowej, W. 1984; Zaval’niuk K. V., Izaslav Blepons’kyj ostannij iz velykych Ščen’ovskych, „Velika Volyn’” (Žytomyr) T. 30: 2003 s. 191–99; Złota przędza poetów i prozaików polskich, Red. P. Chmielowski, W. 1886 III; – Chołoniewski S., Opis podróży kijowskiej odbytej w 1840 roku, Lw. 1886 s. 40–2; [Giżycki J. M.], Spis ważniejszych miejscowości w powiecie starokonstantynowskim na Wołyniu, Stary Konstantynów 1910; Hertz, Zbiór poetów pol., ks. 6; Jełowicki A., Listy do Ksaweryny. Listy do Ksaweryny Chodkiewiczowej z lat 1832–1839, Oprac. F. German, W. 1964; Kowalski F., Wspomnienia (1819–1823), Kijów W. 1916 s. 13, 119; Szczeniowski T., Uwiadomienie, „Tyg. Pet.” 1849 nr 2; – „Bibl. Warsz.” 1844 t. 4; „Kur. Lit.” 1832 nr 34; „Tyg. Ilustr.” T. 10: 1887 nr 245 (Dr Antoni J. [Rolle A. J.]); – Nekrologi: „Bibl. Warsz.” 1880 t. 3, „Dzien. Pozn.” 1880 nr 161, „Przegl. Tyg.” 1880 nr 30, „Tyg. Ilustr.” T. 12: 1881 nr 300, „Tyg. Powsz.” 1880 nr 34, 35; – B. Jag.: sygn. 6458IV k. 98–121, sygn. 6480IV k. 303–23 (koresp. S-ego z J. I. Kraszewskim z l. 1841–51), sygn. 7815 (listy do A. Weryhy Darowskiego), sygn. 7829 (list do A. J. Rollego), sygn. 7861 (list do K. Weryhy Darowskiego); B. Narod.: sygn. II 7861 t. 11 k. 88–91 (Janowski L., Notatki bio-bibliograficzne dot. osób z kresów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej); Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 1135 op. 7 t. 390 k. 91–2 (list S-ego do A. Zawadzkiego z r. 1842).
Dariusz Kukuć