Szpakowski Wacław Karol (1883–1973), architekt, rysownik, fotograf.
Ur. 9 X w Warszawie, był synem Sylwestra, topografa wojskowego, i Antoniny. Miał siostry: Lucynę, Wandę i Helenę oraz brata Mieczysława, inżyniera mechanika.
Naukę początkową pobierał S. w domu. W r. 1897 przeniósł się z rodziną do Rygi, gdzie uczył się w szkole realnej. Od r. 1900 zajmował się fotografią, a w swoim Notatniku 1900 transponował zjawiska przyrody na linie rytmiczne. W r. 1902 podjął studia na Wydz. Architektury Ryskiego Inst. Politechnicznego; w l. 1902–4 był członkiem Korporacji «Arkonia». Podróżując po Łotwie i Litwie, szkicował i fotografował architekturę drewnianą (Stacja kolejowa Dubbenaa koło Rygi, 1900, Kościół w Wodoktach i Cmentarz litewski, oba w r. 1905); uprawiał też fotografię preparowaną (Ryga ok. 1903). Podkreślał rolę czynnika psychicznego w tworzeniu obrazu i uważał, że człowiek wizualizuje otaczającą go rzeczywistość w sposób umowny; określił to w r. 1903 jako: Wzór (natura) ≠ obrazom umysłowym ≠ kształtom tworzonym. W tym okresie zaczął transponować rysunki na zapis nutowy ujmowany w partytury. Dyplom inżyniera architekta otrzymał w r. 1911, po czym przeniósł się do Warszawy, gdzie od t.r. pracował w biurze budowlanym Stefana Szyllera, a od r. 1912 w Warszawskim Tow. Budowlanym i Architektonicznym Izydora Pianko. Tworzył zdjęcia eksperymentalne; jego Autoportret wielokrotny z r. 1912 lub r. 1913, w którym wykorzystał swoje odbicie w taflach dwu luster, wyprzedził podobne dzieła M. Duchampa i Stanisława Ignacego Witkiewicza. W związku z zainteresowaniem liniami rytmicznymi zgromadził kolekcję pasów kontuszowych z XVIII i XIX w., zdobionych linearnymi rytmicznymi motywami.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej objął S. w r. 1915 stanowisko inżyniera okręgowego dla pow. garwolińskiego; jednak wkrótce potem wyjechał do Archangielska, gdzie zatrudnił się przy projektowaniu i budowie doków portowych. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wrócił w r. 1919 do Warszawy; w l. 1920–2 podejmował się różnych prac architektonicznych. Od r. 1923 pracował jako architekt w Min. Poczt i Telegrafów, a w l. 1924–7 w generalnej Dyrekcji Poczt i Telegrafów podległej Min. Przemysłu i Handlu. Rozwijając w tym okresie swoje studia nad układami linii rytmicznych i ich związkami z muzyką, tworzył szkice barwne, rysowane na papierze milimetrowym. W kompozycjach linearnych odwoływał się do zasad geometrii, wykorzystywał prawidła symetrii i współmierności. Przenosząc szkice na kalkę techniczną wykonał serie rysunków: A01, A, B, C, D, E i F oraz ich interpretacje dźwiękowe. W l. 1931–3 pracował w Bydgoszczy, po czym przeniesiony na emeryturę, wrócił w r. 1934 do Warszawy; ostatecznie (od r. 1935) osiadł w Otwocku, gdzie został architektem w Zarządzie Miejskim. Zaprojektował obelisk Józefa Piłsudskiego oraz gmach szkoły powszechnej dla dzieci żydowskich (1935, obecnie Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego).
We wrześniu 1939 zgłosił się S. do Straży Obywatelskiej; zajmował się identyfikacją i pogrzebami poległych. Pod okupacją niemiecką utworzył w Otwocku punkt wyrabiający fałszywe dokumenty. W r. 1941 podjął tam pracę jako kontroler budowlany w Powiatowym Wydz. Architektury. Od r. 1942 służył w AK. Przeniesiony w r. 1943 przez władze niemieckie do Lwowa, nawiązał kontakt ze strukturami AK w tym mieście. Po powrocie do Otwocka został uwięziony przez Gestapo i był przetrzymywany jako zakładnik. Następnie do stycznia 1945 był więziony przez NKWD.
Od r. 1945 mieszkał S. z rodziną we Wrocławiu, gdzie do r. 1948 pracował przy uruchomieniu Państw. Fabryki Wagonów «Pafawag», a następnie do r. 1952 kierował oddz. budowlanym Dyrekcji Okręgowej Poczt i Telekomunikacji. W związku z przechowywanym w jego domu w Otwocku archiwum AK był w r. 1952 przez krótki czas więziony. T.r. zaprojektował, dekorowany liniami rytmicznymi w jaskrawych kolorach, plafon kina Przodownik (w l. 1989–2011 kino Lwów) w Domu Kultury «Pafawag» we Wrocławiu. Od r. 1952 pracował tam jako kontroler techniczny, a następnie projektant w Centralnym Biurze Studiów i Projektów Transportu Drogowego i Lotniczego. W tym czasie, na podstawie szkiców S-ego z okresu pięćdziesięciu lat, powstał Album linii rytmicznych (1953–4), zawierający sto dwie karty z rysunkami powtarzających się motywów linearnych. S. rysował, rozpoczynając zwykle linię z lewego dolnego narożnika i wyprowadzając ją w prawym górnym narożniku. W r. 1954 zajął się liniami łamanymi, za ich pomocą zapisując kształty fal, drgań itp. Upatrywano w jego poszukiwaniach podobieństwa do wprowadzonej w l. siedemdziesiątych matematycznej teorii fraktali.
Od r. 1958 nie pracował S. zawodowo, natomiast porządkował swe szkice i notatki dotyczące badań nad liniami rytmicznymi. Podjął studia nad geometrycznym podziałem (trysekcją) kąta i jego teoretycznym uzasadnieniem. Podsumowaniem jego pojmowania sztuki był artykuł Linie rytmiczne („Odra” 1969 nr 5), w którym podkreślał swe dążenie «do uzyskania wizualnej harmonii jedynie przy pomocy najprostszych czynników, jakim jest element prostej linii».
S. był prekursorem sztuki geometrycznej o cechach konstruktywistycznych i abstrakcyjnych, wyprzedził kierunki minimal-art i op-art. Holenderski pisarz W. F. Hermans dostrzegł w jego twórczości «pierwotną pasję badaczy nieskończoności, eksploratorów budowy świata». S. zmarł 7 II 1973 we Wrocławiu, został pochowany na cmentarzu komunalnym przy ul. Grabiszyńskiej.
W zawartym w r. 1918 małżeństwie z Aleksandrą z Siemiczajewskich (1899–1981), która w l. trzydziestych działała w «Caritas» i PCK, w czasie okupacji niemieckiej należała do AK i udzielała pomocy Żydom, w r. 2004 została odznaczona Medalem «Sprawiedliwy wśród Narodów Świata», miał S. córki: Antoninę, zamężną Osnowską, pielęgniarkę, Marię (zm. 2004), zamężną za Igorem Tawryczewskim, architektkę, i Annę (ur. 1931), żonę Macieja Kujawskiego, malarkę, oraz syna Wojciecha (1921–1945), żołnierza AK, a następnie podziemia antykomunistycznego na Lubelszczyźnie, czynnego do lipca 1945 w ugrupowaniu mjr. Hieronima Dekutowskiego (pseud. Zapora), zastrzelonego w październiku 1945 przy próbie przekroczenia granicy czechosłowackiej. Bratanicą S-ego była Aldona Szpakowska (zob.).
Wystawy indywidualne S-ego odbyły się dopiero po jego śmierci: w r. 1978 w Muz. Sztuki w Łodzi, w r. 1979 we Wrocławiu, w r. 1992 w Brukseli i Warszawie, w r. 1994 w Słupsku i ponownie we Wrocławiu, w r. 1997 w Poznaniu i w r. 1998 w Lublinie. Rysunki eksponowano głównie na ekspozycjach zagranicznych: „Présences Polonaises” w Paryżu (1983), „Konstruktivizmus Lengyoeloszágban” w Budapeszcie (1989), „Muzeum Sztuki w Łodzi 1931–1992” w Lyonie (1992). Prace S-ego znajdują się w muzeach: Narodowym w Warszawie, Sztuki w Łodzi, Architektury we Wrocławiu, kolekcji Dariusza i Krzysztofa Bieńkowskich w Łodzi oraz w zbiorach rodziny.
W r. 1992 powstał o S-m film telewizyjny Józefa Robakowskiego i Janusza Zagrodzkiego, a w r. 2011 film animowany Andrzeja Burmecha; Zygmunt Bargielski zinterpretował do niego dźwiękowe partytury ośmiu rysunków S-ego. We wrocławskiej Galerii «2 piętro» odbyła się w r. 2006 wystawa Michała Jakubowicza „Między liniami – dialog z Wacławem Szpakowskim”.
Autoportret wielokrotny i portret z r. 1992 (na podstawie fot.) przez Łukasza Kujawskiego oraz fot. w posiadaniu rodziny; – Kolekcja sztuki XX w. w Muzeum Sztuki w Łodzi, W. 1991; Konstruktivizmus Lengyoeloszágban, Budapest 1989; Présences Polonaises, Paris 1983; Wacław Szpakowski (1883–1973), W. 1992 (fot.); Zagrodzki J., Linie rytmiczne, Wacław Szpakowski 1883–1973, Ł. 1978; tenże, Ritmo e simetria, w: L’ultima avanguardia, arte programmata e cinetica 1953–1963, Milano 1983; tenże, Wacław Szpakowski, w: Sztuka osobna, W. 1991; – Internet: www. archiwumkorporacyjne.pl/; – Dudkiewicz B., Rodzina Szpakowskich, cz. I, „Gaz. Otwocka” 2007 nr 11 (182), cz. II, 2008 nr 1 (183) (dot. także żony); Hermansdorfer M., Zanim powstał op-art, „Odra” 1969 nr 5 s. 122; Zagrodzki J., Linie Rytmiczne, „Projekt” 1979 nr 2; – Perechodnik C., Czy ja jestem mordercą?, W. 1995 s. 171, 175; tenże, Spowiedź, W. 2011 s. 175, 183; – „Gaz. Otwocka” 2012 nr z lipca (wyd. specjalne) (dot. żony); „Rzeczpospolita” 2004 nr 194 (dot. żony).
Joanna Daranowska-Łukaszewska