Przybylski Wacław (1828–1872), przyrodnik, literat, agent Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym. Ur. w Wilnie 28 IX, był synem Macieja (zob.) i Anny z Malinowskich.
W r. 1845 ukończył P. ze srebrnym medalem Instytut Szlachecki w Wilnie; należał tu do tajnego kółka patriotycznego Jakuba Gieysztora. Razem udali się na uniwersytet do Petersburga, gdzie wspólnie też należeli do kółka Zygmunta Sierakowskiego. W r. 1849 P. ukończył wydział filozoficzny i wracając do Wilna podjął się wobec kolegów założenia tamże periodyku o tendencji demokratycznej. Współpracował istotnie z „Pamiętnikiem Naukowo-Literackim” Romualda Podbereskiego. W końcu r. 1851 Podbereski został aresztowany, zaś P. znalazł się pod nadzorem policji, co zniechęciło go na czas dłuższy do czynności nielegalnych.
W r. 1852 został nauczycielem przyrody w Instytucie Szlacheckim (podobno uczył i w szkole rabinów). Przetłumaczył dzieło J. J. Vireya „Fizjologia i jej stosunek do psychologii” (Wil. 1852). Tłumaczył też utwory literackie: G. Sand „Klaudia” (Wil. 1857) i komedię A. Musseta: „Kaprys” (Wil. 1857), wydane także wraz z innymi w tomiku pt. „Przekłady i studia” (Wil. 1857), zawierającym również parę jego rozprawek przyrodniczych. Osobno ukazały się w jego przekładzie: „Ptak” J. Micheleta (Wil. 1857) oraz (we wspólnym z Ignacym Iwickim przekładzie) głośna „Chatka Ojca Toma” H. Beecher-Stowe (Wil. 1860 I–II). Od r. 1855 P. zasilał korespondencjami z Wilna „Gazetę Warszawską”, pisząc głównie o życiu umysłowym i towarzyskim, ale też o sprawach gospodarczych, w duchu konserwatywnym, m. in. wypowiadając się przeciw uprzemysławianiu kraju. Skądinąd uchodził za «egzaltowanego», zbierał u siebie młodzież na «porankach niedzielnych». W r. 1858 jeździł do Paryża, kontaktował się z emigrantami, ale zgorszył ich doradzaniem przyjęcia carskiej amnestii. Trzymał z grupą ugodowców wileńskich, którzy oburzyli opinię serwilizmem okazywanym w czasie pobytu Aleksandra II w Wilnie (1858). Od r. 1860 prowadził kronikę miejską w urzędowym „Kurierze Wileńskim”; zaczął też posyłać Listy z Wilna do „Tygodnika Ilustrowanego”. Miewał prelekcje w Muzeum Archeologicznym, m. in. O Białowieżskiej puszczy i o żubrze. Na jego pogadanki ornitologiczne uczęszczała zarówno młodzież szkolna, jak i eleganckie damy. W zimie 1860 została wystawiona w teatrze w Wilnie opera z librettem P-ego Noc na cmentarzu, wg powieści Józefa I. Kraszewskiego pt. „Budnik”, skomponowana przez Ludwika Nowickiego. Manifestacje 1861 r. nastroiły P-ego patriotycznie, czemu dawał wyraz w swych muzealnych prelekcjach, a także w korespondencjach do Warszawy. We wrześniu t. r. władze szkolne przeniosły go karnie na stanowisko nauczyciela gimnazjum w Wołogdzie – podobno za złożenie w redakcji „Kuriera” jakiegoś «zażartego artykułu» («jaroj stat’ii» – N. Gogel). Umknął z Wołogdy po roku i zamieszkał w Petersburgu u dawnego kolegi Józafata Ohryzki, któremu pomagał w zarządzie drukarni. Uzyskał zresztą legalizację swej «fugi» u ministra A. Gołownina.
Po wybuchu powstania 1863 r. P. stawił się w Wilnie do dyspozycji Wydziału Prowincjonalnego Litwy, który w końcu lutego wyprawił go do Warszawy na pertraktacje z Rządem Narodowym (RN). W marcu P. jeździł do Petersburga dla ustanowienia kontaktu między RN a Ohryzką. Następnie został w Warszawie delegatem dla Litwy, wzywany na posiedzenia RN w sprawach tyczących się tej dzielnicy. W czasie kryzysu rządowego w czerwcu Karol Majewski posługiwał się P-m w rokowaniach z czerwoną opozycją, dla odzyskania pieczęci rządowych. Nowy rząd mianował P-ego naczelnikiem m. Warszawy (pseud. Maciek, Grzymała), jego też dziełem była znaczna rozbudowa organizacji miejskiej, w tym i policji narodowej. Pobierał wówczas P. z funduszów narodowych bodajże 100 rb. miesięcznie. Niektóre źródła (K. Majewski, J. K. Janowski) czynią go także dyrektorem wydziału prasy, czemu przeczy Oskar Awejde. Zeznaniom śledczym trudno w tym wypadku wierzyć, gdyż podsądni składali niejedno na karb P-ego, już nieobecnego w kraju. Gdy czerwoni doszli do władzy we wrześniu, P. usunął się na bok; miał udział w wyniesieniu do władzy Romualda Traugutta i zorganizował dla niego kwaterę przy ul. Smolnej. Nieopatrznie opowiadał o Traugucie podrzędnym członkom organizacji, którzy go później wydali. Traugutt powierzył P-emu wydział spraw zagranicznych, a także przejściowo nadzór warszawskich tajnych drukarni. Już po kilku tygodniach, zagrożony aresztowaniem, P. musiał ukryć się i opuścić kraj. Traugutt mianował go komisarzem nadzwyczajnym poza granicami zaboru moskiewskiego, z odpowiedzialną misją skontrolowania zakordonowych i zagranicznych placówek RN, ich obsady personalnej, stylu i kierunku pracy oraz gospodarki finansowej.
P. opuścił Warszawę przebrany za księdza, 6 XII 1863. Zlustrował w Krakowie powstańcze agendy galicyjskie, tamże ściągnął na rozmowę Jana Sawickiego (płka Strusia) ze Lwowa. Dzięki poparciu P-ego powstało w Krakowie pismo „Przyjdź Królestwo Twoje!”, redagowane przez Władysława L. Anczyca i Michała Bałuckiego. Via Wiedeń dotarł P. w końcu grudnia do Paryża. Od połowy stycznia do końca lutego bawił we Włoszech, m. in. w Turynie i Florencji, rozmawiał z przedstawicielami «Partii Czynu». Pod datą 12 II 1864 uzyskał od RN dodatkowe pełnomocnictwo dla rokowań z Węgrami; uczestniczył też przy zawarciu układu o sojuszu, podpisanego przez Józefa Ordęgę i gen. G. Klapkę (Paryż 7 III 1864). Rozmawiał także z chorwackim emigrantem E. Kwaternikiem, nakłaniając go do współdziałania z irredentą węgierską. Usiłował rozwikłać w Hotelu Lambert okoliczności nieudanej wyprawy morskiej statku «Kiliński». Wraz z usunięciem się Władysława Czartoryskiego 8 IV wspólnie z Karolem Ruprechtem mianował Adama Sapiehę komisarzem na Francję i Anglię. W końcu marca zorganizował w Paryżu Izbę Obrachunkową. Pod koniec kwietnia bawił w Poznaniu, gdzie rozsądzał spory komisarza Juliana Łukaszewskiego z Wydziałem Wykonawczym zaboru pruskiego. W maju uczestniczył w naradach dygnitarzy powstańczych w Dreźnie i podpisał tzw. memorial «7 obywateli», który zalecał Rządowi Narodowemu oparcie powstania na rewolucyjnych zasadach. Myślał wówczas o powierzeniu dyplomacji powstańczej «triumwiratowi», w którym rezerwował dla siebie nadzór ogólny, jak również sprawy włoskie, węgierskie i tureckie. Z tego pomysłu zrezygnował już po miesiącu. W końcu maja zlustrował w Szwajcarii czynności tamtejszego agenta Władysława Platera. Nie wiedział, że już 10 V RN Bronisława Brzezińskiego udzielił mu dymisji, która go doszła z kilkutygodniowym opóźnieniem. Oddał bez sprzeciwu dokumenty swe i pieczęcie Aleksandrowi Guttremu. Pobrał w Paryżu jako komisarz 18 000 fr.; wyrachował się z wydatków na sumę 24 000 fr., za czas od lutego do czerwca 1864. Nie dochowały się wcześniejsze jego rachunki, przesłane do Warszawy. Półroczna misja P-ego w schyłkowym okresie powstania nie na wiele się zdała, gdy dokoła załamywało się wszystko. P. okazał sporo ruchliwości i inicjatywy, ale nie zadowolił wymagającego Traugutta, a spotykał się też za granicą z przeciwdziałaniem opozycji lewicowej.
W połowie 1864 r. P. wycofał się z życia publicznego. Utrzymywał się z dorywczych lekcji dawanych w Paryżu dzieciom w zamożnych domach polskich. Wypadło mu się bronić w emigracyjnej prasie przed zarzutami, jakoby zaniedbał sprawę rehabilitacji Zygmunta Kaczkowskiego, słusznie (jak dzisiaj wiemy) skazanego za współpracę z wywiadem austriackim. Wstąpił do «Koła Słowiańskiego», które propagowało współpracę Polaków z bratnimi narodami; z tego tytułu zabierał głos 4 VI 1865 na obchodzie pięćdziesięciolecia wyzwolenia Serbii w Montmorency. W r. 1866 udał się do Stambułu, jakoby w nadziei, że będzie tam zakładał ogród botaniczny. Zatrudnił go natomiast Tadeusz Orzechowski w swym «Biurze korespondencyjnym», subsydiowanym przez Alego paszę. P. – «Wacław bej» jako sekretarz Biura koordynował pracę agentów polskich, rozmieszczonych głównie na Bałkanach, zajmował się też propagandą filoturecką w Europie (m. in. proponował Zygmuntowi Miłkowskiemu redagowanie „Revue d’Orient” w Brukseli). W czasie wizyty Abdul-Azisa w Paryżu (1867) utrzymywał kontakt między świtą sułtańską a francuską prasą i prefekturą policji – wykorzystał w tym celu stosunki osławionego «Ibusia» (Józefata Bolesława Ostrowskiego). Pośredniczył też pono w nadawaniu Francuzom tureckich orderów. Służba przy Ali paszy urwała się po r. 1870. P. już wtedy był ciężko chory (paraliż postępowy?). Przewieziony do szpitala w Bukareszcie, zmarł tamże 25 XII 1872.
Rodziny nie założył.
P. występuje w powieści J. Dobraczyńskiego „Piąty akt” (W. 1962).
Fot. w Muz. WP (reprod. w: Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972); – Estreicher, V; Estreicher, w. XIX; Bibliogr. dramatu pol., II 738; Michałowski, Opery pol., s. 88; Ilustr. Enc. Trzaski; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog.; – Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Djakov V., Zametki o nekotorych istočnikach dla biografii Z. Serakovskogo, w: K stoletiju geroičeskoj bor’by za našu i vašu svobodu, Moskva 1904; Fajnhauz D., Ruch konspiracyjny na Litwie i Białorusi 1840–1848, W. 1965; Falkovič S. M., Pol’skaja emigracija v period upadka vosstanija 1863–1864 gg., w: Revoljucionnaja Rossija i revoljucionnaja Pol’ša, Moskva 1967; Felczak W., Ugoda węgiersko-chorwacka 1868 r., Wr. 1969; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1972; Kołodziejczyk R., Warszawska żandarmeria narodowa w powstaniu styczniowym, „Roczn. Warsz.” 1960; Kozłowski E., Generał Józef Hauke-Bosak, W. 1973; Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji, W. 1935; tenże, Gottfried Keller und der polnische Freiheitskampf, Zürich 1927; Michałowska B., Pierwsze dziesięciolecie „Tygodnika Ilustrowanego”, w: Pozytywizm, Wr. 1951 II; Prasa polska w l. 1661–1864, W. 1976; Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, W. 1902 III 2, W. 1919 V 47, 59, 239, 243–5, 261–3; tenże, Ostatnie chwile powstania styczniowego, P., Kr. 1887–8 III 31, 43, 55, 79, 98; Ramotowska F., Rząd Narodowy Polski w latach 1863–1864, W. 1978; Ratč V., Svedenija o pol’skom mjateže v Severo-Zapadnoj Rossii, Pet. 1883 I 126–8, 181; Smirnov A. F., Vosstanie 1863 g. v Litve i Belorussii, Moskva 1963; tenże, Więzi rewolucyjne narodów Rosji i Polski w latach trzydziestych–sześćdziesiątych XIX wieku, W. 1972; Stolzman M., O wileńskiej inteligencji międzypowstaniowej, w: Inteligencja polska XIX i XX w., W. 1983 III; Talvirska Z., Nekotorye voprosy obščestvennogo dviženija v Litve i Belorussii, w: Revoljucionnaja Rossija i revoljucionnaja Pol’ša, Moskva 1967; Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Awejde O., Zeznania śledcze i zapiski, Moskwa 1961; Batowski H., Dyplomatyczna misja Miłkowskiego w r. 1864, Zesz. Nauk. UJ, Historia, 1956 nr 2; Dok. Rządu Narod.; Dubiecki M., Romuald Traugutt i jego dyktatura podczas powstania styczniowego 1863–1864, P. 1924 s. 32, 76–9, 102, 106–113, 137–8; Galicja w powstaniu styczniowym, Wr. 1980; Gieysztor J., Pamiętniki, Wil. 1921; Gogel N., Iosafat Ogryzko i petersburgskij revoljucionnyj ržond, Wil. 1865 s. 46–7; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Lw. 1923 – W. 1925 I–II; Jarzębowski J., Mówią ludzie roku 1863, Londyn 1963; Kaczkowski Z., Rewolucyjne sądy i wyroki, Paryż 1866 s. 74–80; Kraszewski J. I., Kronenberg L., Korespondencja, Kr. 1929; Łukaszewski J., Pamiętnik z lat 1862–1864, W. 1973; Mierosławski L., Pamiętnik, W. 1924; Miłkowski Z., Od kolebki przez życie, Kr. 1937 III; Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, W. 1937–63 I–II; Proces Romualda Traugutta i członków Rządu Narodowego, W. 1960; Ruch rewol. na Litwie 1861–2; Wilkońska P., Moje wspomnienia, W. 1959; Współpraca rewol. pol.-ros., I; Zabór pruski w powstaniu; Zbiór zeznań; Zeznania śledcze o powstaniu; – „Gaz. Warsz.” 1858–61 (korespondencje z Wilna, sygn. „Wacław P.”); „Głos Wolny” 1865 nr z 10 XI; „Ojczyzna” 1865 nr z 8 I, 25 VI, 17 IX; „Roczn. Tow. Hist.-Liter.” 1873–8 t. 2 s. 381–5; „Wytrwałość” 1864 nr z 11, 18 XII, 1865 nr z 12 I; –Arch. PAN: rkp. 37; B. Czart.: rkp. 5745; B. Jag.: rkp. 6870 II; B. Kórn.: rkp. 7395; B. Narod.: rkp. 6000 V, 7296, 7861 VII, 8328; B. PAN: rkp. 7737; B. Pol. w Paryżu: rkp. 471–472, 480 III; – Godlewska J., Wileński Instytut Szlachecki (mszp. w posiadaniu autorki).
Stefan Kieniewicz