Krząszcz (Ksząszcz) Walenty, pseud. i krypt. Walenty z pod Witalusza, W. Krz., W. K., WzW. (1886–1959), nauczyciel, śląski pisarz ludowy. Ur. 13 II we wsi Górki Wielkie na Śląsku Cieszyńskim. Syn Jana i Marii z Jaworskich, średnio zamożnych rolników. Od r. 1894 uczył się w szkole miejskiej w Skoczowie i w szkole wydziałowej w Bielsku, w l. 1901–6 w niemieckim seminarium nauczycielskim w Cieszynie. W l. 1906–9 był nauczycielem w Rychwałdzie, w Piasecznej, w Błędowicach Dolnych, potem w Kisielowie (1909–14) jako kierownik szkoły.
Pierwszą próbą pisarską K-a był powstały na przełomie r. 1907/8 obrazek pt. Der verliebte Gorol Janek (niepublikowany). Na początku 1910 r. debiutował w niemieckiej prasie opowiadaniem pt. Der Waldbrand. W l. 1910–2 ogłosił liczne opowiadania pisane gwarą na łamach „Ślązaka”, pisma wychodzącego w Skoczowie pod redakcją Józefa Kożdonia, przywódcy separatystycznego ruchu «ślązakowców». W poł. marca 1912 r. wydał K. w Cieszynie własnym kosztem niewielki tomik złożony z czterech opowiadań, pt. Ostschlesische Dorfgeschichten. W r. 1914 opublikował w „Śląskim Kalendarzu Ludowym” opowiadanie pt. Miłość wśród mogił, które było ostatnim świadectwem powiązań z Kożdoniem i jego ruchem. W sierpniu 1914 r. został K. powołany do wojska. W październiku t. r. wyruszył na front rosyjski. Na ziemi kieleckiej zetknął się z Polakami z zaboru rosyjskiego, co wywarło wielki wpływ na jego świadomość narodową.
Po półrocznej służbie wojskowej został reklamowany z wojska z powodu choroby i powrócił do pracy nauczycielskiej na terenie Lesznej Górnej (1915–22). Potem krótko był kierownikiem szkoły w Łące koło Pszczyny, a od października 1922 r. także kierownikiem publicznej szkoły powszechnej w Międzyrzeczu Górnym. Stanowisko kierownika szkoły łączył, zgodnie z długoletnią tradycją nauczycieli wiejskich na Śląsku, z funkcją organisty w międzyrzeckim kościele. W r. 1940 był nauczycielem w niemieckiej szkole powszechnej w Lipowcu, skąd po kilku miesiącach został wydalony. Prowadził gospodarstwo rolne w Górkach Wielkich, pomagał w Urzędzie Gminnym i zajmował się pisaniem podań. Po wojnie podjął na nowo pracę w Międzyrzeczu; organizował wieczorowe kursy dla młodzieży, był prezesem międzyrzeckiego koła Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) i krótko kierownikiem Państwowego Kursu Ogólnokształcącego dla Dorosłych w Międzyrzeczu. Dn. 30 XI 1949 r. przeszedł na emeryturę.
K. podjął twórczość pisarską w języku literackim, w którym występuje jednak wiele elementów gwarowych, czechizmów i germanizmów, częste są również potknięcia gramatyczne i stylistyczne. W dialogach posługiwał się gwarą. Do tej grupy utworów należą: debiut powieściowy Z cieszyńsko-śląskiej wsi (1919), Szkoła na Pustkowiu (1920), Sfałszowany testament (1921) i Janek (1921). Wszystkie były drukowane najpierw na łamach „Gwiazdki Cieszyńskiej”. W l. 1923–4 ukazały się jeszcze dwie słabe powieści. Warto wspomnieć o tomiku prozy Z górnośląskiej wsi (1932) oraz o opowiadaniach i gawędach ze stron rodzinnych, pt. Ludek spod Witalusza (Cz. 1–2, Cieszyn 1932). Niewątpliwie ciekawszymi osiągnięciami pisarskimi są dwie powieści autobiograficzne: W złotym Cieszynie (1933) i Przed maturą (1935). Pisywał także K. teksty dla ludowych teatrów amatorskich. Jeden z nich został wydany w r. 1933, pt. Wesele cieszyńskie, a drugi w r. 1956, pt. Halapacz i Halapaczka. Dużo utworów dramatycznych K-a pozostaje w rękopiśmiennych odpisach, najciekawszy z nich to Raubczycy spod Czantorii. Utwory te znamionuje na ogół nie wyszukany dowcip, jaskrawe kontrastowanie postaci i natrętne moralizowanie. Twórczość K-a, przesycona folklorem beskidzko-cieszyńskim, jako świadectwo zanikającej już obyczajowości wiejskiej z przełomu XIX i XX w. ma obecnie charakter dokumentarny. W przeszłości był K. chętnie czytywany w swoim ludowo-regionalnym środowisku. Jego «powieści śląskie» ukazywały się w dużym, jak na owe czasy, nakładzie, bo od 2 000 do 4 500 egzemplarzy.
Po przejściu na emeryturę (30 XI 1949) K. ukończył powieść o podłożu autobiograficznym, pt. Nauczyciel Lebiedzik (1950 rkp.), przerabiał dawne sztuki teatralne, poprawiał pierwodruki swych powieści, żywiąc wciąż złudną nadzieję na ich wznowienie. Współpracował także z regionalnymi pismami i kalendarzami. W r. 1956 rozpoczął pisać wspomnienia pt. Pamiętniki (1886–1914). Zmarł 5 IV 1959 r. w Międzyrzeczu, a pochowany został w rodzinnej wsi Górki Wielkie. Żonaty (od 12 X 1912 r.) z Emilią Gawłowską, miał córkę Anastazję.
Fot. w posiadaniu rodziny; – Nowy Korbut (Słow. Pisarzy), II 255–6; Brożek L., Bibliografia prac W. K-ego, „Zaranie Śląskie” 1959 z. 4; W. Enc. Powsz., (PWN); – Broda J., Z Krząszczowych pierwocin, „Kalendarz Śląski”, Ostrawa 1963; Fazan M., Nawrocki W., Katowickie środowisko literackie w l. 1945–1947, Kat. 1969 s. 192–5 (bibliogr. przedm. i podm., fot.); Hierowski Z., Regionalne nieporozumienia na temat literatury ludowej, „Zaranie Śląskie” 1959 z. 3 s. 121–5; tenże, W. K., w: 25 lat literatury na Śląsku 1920–1945, Kat. 1947 (tamże: Dod. bibliogr. s. 186–7); Jubileusz W. K-a, „Głos Ludu” (Ostrawa) 1956 nr 24; Kocych-Imielska M., Pisarz w służbie etnografii, „Głos Ziemi Cieszyńskiej” 1966 nr 11; Londzin J., Piśmiennictwo polskie na Śląsku Cieszyńskim, „Zaranie Śląskie” 1930 z. 3 s. 116–21; Obrzud Z., Gawędziarz wsi cieszyńskiej (rzecz o W. K-u), Kat. 1959; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Do druku przygot. L. Brożek, Z. Hierowski, Kat. 1965; Wardasówna M., U W. K-a, „Przemiany” 1957 nr 17 (28); Wichura E., W. K., „Gość Niedzielny” (Kat.) 1956 nr 2; Wichura-Zajdel E., Zapomniany pisarz ludowy spod Witalusza, „Słowo Powsz.” 1958 nr 125; Wilczek S., Literackie tradycje Podbeskidzia, „Kalendarz Beskidzki” (Bielsko-Biała) 1966 s. 38–43; – Nekrologi: „Dzien. Zach.” 1959 nr 86; „Głos Ziemi Cieszyńskiej” 1959 nr 15, 45; „Kronika Beskidzka” 1959 nr 15; „Przemiany” 1957 nr 17; „Trybuna Robotn.” 1959 nr 92, 102; – Arch. Kuratorium Okręgu Szk. w Kat.: Akta osobowe; B. Śląska w Kat.: R. 685 III nr 8 (Zbiory po E. Farniku); Wyższa Szkoła Pedagog. w Kat.: Medwid J., rozprawa magisterska (1957), poświęcona niepublikowanym materiałom literackim W. K-a; Rękopisy autorskie, kopie utworów, niepublikowane materiały literackie i listy w posiadaniu: Jana Brody (Górki Wielkie), Emilii Krząszczowej (tamże), Zuzanny Szarowiczej (Bielsko-Biała), Urszuli Gumuły (Katowice), Józefa Medwida (Radomsko).
Adam Jarosz