Roździeński Walenty (ok. 1570 – zm. między 1640 a 1642), kuźnik i poeta. Ur. we wsi Roździeń (obecnie Szopienice koło Katowic), był synem Jakuba zwanego Bruskiem, właściciela karczmy w Roździeniu i nie znanej nam z imienia córki Sycha (Zycha) Boguckiego, pochodzącej ze starego kuźniczego rodu o rozległych przywilejach i nadaniach. Jako właścicielka kuźnicy roździeńskiej posiadała prawo własności użytkowej oraz stosunkowo mniej znaczące nadania, uzyskane od Salamonów, panów na Mysłowicach. Z dokumentów procesowych wynika, iż ojciec R-ego «przystał» do majątku żony. R. miał brata Jana oraz siostry Dorotę i Annę.
W tradycji rodzinnej, o czym pisze R., w swoim poemacie Officina ferraria, panowało przekonanie, iż Bruśkowie pochodzą od Brutusa i wywodzą się ze starożytnego rodu Hercigów, hutników miśnieńskich, zwanych też Mysznarami. Rozważania genealogiczne uzupełnił R. podobizną Serdecznika, rzekomego herbu Hercigów. W oparciu o ten wywód w niemieckich opracowaniach encyklopedycznych pojawiło się hasło Herzig-Rosdzinski. Tymczasem w świetle najnowszych badań (S. Miczulski) okazuje się, że Serdecznik był herbem księstwa siewierskiego.
R. zapewne w pobliskich Mysłowicach ukończył szkołę parafialną. O poziomie kulturalnym i wykształceniu świadczą jego życiowe dokonania i kontakty towarzyskie z ludźmi z kręgu Andrzeja Kochcickiego. W rodzinnej kuźnicy nauczył się R. zawodu kuźniczego. Zgodnie ze zwyczajem synowie Bruska, Walenty i Jan, już po śmierci matki objęli w użytkowanie jej kuźnicę, układając się z ojcem o spłatę ciążących na niej długów. Skomplikowana sytuacja prawna kuźnicy oraz wzrastające świadczenia na rzecz panów zwierzchnich były przyczyną procesów sądowych, jakie R. wytaczał w l. 1591, 1594, 1596 przeciw panom mysłowickim. W r. 1594 pouczono R-ego w sądzie, że jako nieszlachcic nie ma prawa wpisu wiana żony do ksiąg ziemskich. W r. 1596 pozwał R. swą panią, Katarzynę Salamonową, przed sąd dominialny w Pszczynie. Wyrok miał znaczenie decydujące o dalszym życiu R-ego. Musiał spłacić długi solidarnie wraz ze spadkobiercami po nieżyjącym już bracie. Sąd zaakceptował wszystkie działania gospodarcze pozwanej, czyli oszacowanie i wykup kuźnicy roździeńskiej, oraz potwierdził zakaz oddania przez R-ego części kuźnicy w zastaw bez zgody Salamonowej. Proces zakończył się dla powoda klęską tym większą, że natychmiast został uwięziony (28 VI 1596).
Najprawdopodobniej w więzieniu nie przebywał zbyt długo. Mógł liczyć na pomoc wpływowej rodziny oraz na Andrzeja Kochcickiego i być może kaszt. oświęcimskiego Wojciecha Padniewskiego, u którego funkcję urzędnika zamkowego pełnił krewniak Jan Bogucki. Po wyjściu z więzienia przypuszczalnie już od r. 1598 kierował R. kuźnicami niweckimi, należącymi do Padniewskiego. W r. 1602 prowadził R. spór z Janem Dąbskim najpierw przed sądem star. siewierskiego, a później 6 VI 1602 toczyła się rozprawa apelacyjna przed sądem w Krakowie. W imieniu R-ego występował Walenty Skłotowski «Instygator officii księstwa Siewierskiego», u którego najczęściej przemieszkiwał R. Nie wiemy, do kiedy R. zarządzał kuźnicami niweckimi, być może do r. 1605 (nie później jednak jak do r. 1610), kiedy zmarł Padniewski. Ten okres życia był dla R-ego pomyślniejszy. Dokonała się stabilizacja jego pozycji zawodowej i społecznej (szlachectwo Księstwa Siewierskiego). Wtedy też sprowadził żonę ze Śląska. Można przypuszczać, że w l. 1602–10 intensywnie pracował R. nad wersją ostateczną swego wierszowanego poematu o hutnikach i przygotowywał rękopis do druku.
Nie wiemy, kiedy R. wraz z rodziną przeniósł się do Kozichgłów. Przypuszcza się, iż stało się to ok. 1605–6 r. Posiadał od lat bliskie kontakty z kręgiem dworskim w Pilicy, skupionym wokół Padniewskiego. Był też urzędnikiem Padniewskiego. Z Kozichgłów stosunkowo blisko było do Koszęcina, posiadłości Andrzeja Kochcickiego. Wiele również łączyło R-ego z Krakowem i jego kulturą. Zgromadził, jak wynika ze spadkowych dokumentów procesowych, sporo ksiąg w swej bibliotece. Może też posiadał w swych zbiorach kazania J. Mathesiusa „Sarepta oder Bergpostill” (1562) i G. Schwenckfeldta „Stirpium et Fossillum Silesiae Catalogus” (1600), z których pochodzi znaczna część wiadomości ogólnych, historycznych oraz mineralogicznych i geograficznych zawartych w Officinie. Nie można wyłączyć znaczenia księgozbiorów Kochcickiego czy Padniewskiego w ukształtowaniu warstwy erudycyjnej dzieła. R. był człowiekiem o wielkim doświadczeniu praktycznym i dużej wiedzy historycznej, przekonanie o rozległości erudycji R-ego należy wydatnie ograniczyć (J. Łanowski, H. Myśliwiec). W r. 1612 w oficynie drukarskiej Szymona Kempiniego w Krakowie ukazał się poemat R-ego pt. Officina ferraria abo huta i warstat szlachetnego dzieła żelaznego. Autor przedstawia tu dzieje górnictwa i hutnictwa europejskiego, słowiańskiego i polskiego. Informuje ogólnie o technikach pracy hutniczej i o gatunkach rud, a także o folklorze górniczym i hutniczym (skarbnicy, uboża) oraz daje wyraz poczuciu godności rodowego zawodu, jego zasad prawnych i moralnych. Końcowy rozdział pt. Własny konterfekt abo wyobrażenie żywota kuźnicznego posiada walory literackie, wyrasta z polskiej i europejskiej literatury parenetycznej. Tekst właściwy poematu poprzedzony jest ciekawym zespołem wprowadzeń i dwoma łacińskimi epigramatami pochwalnymi autorstwa Daniela Muroviusa i Pawła Twardocusa (obaj z kręgu Andrzeja Kochcickiego), literacko-graficzną kompozycją «na herb Kochcickich» i wierszowanym listem dedykacyjnym, skierowanym do Kochcickiego podpisanym przez Roździeńskiego.
Dn. 27 VI 1617 ożenił się R. po raz drugi z Anną Woszczynianką. Ślub wzięli w Kościele Mariackim w Krakowie. W r. 1626 syn R-ego Władysław, nobilis, zapisał się do Akad. Krak. Po ukończeniu nauki mieszkał z ojcem i macochą w Kozichgłowach. R. zmarł między r. 1640 a 1642, zaś jego żona na przełomie 1643–1644.
Z pierwszego małżeństwa (o żonie brak wiadomości) miał R., oprócz wspomnianego syna Władysława (zm. ok. 1643), jeszcze córkę Zofię. Z powodu zapisu na rzecz kościoła w Kozichgłowach, jaki uczyniła Anna Roździeńska, powstał w l. 1644–5 spór i proces o spadek po ojcu i bracie Władysławie – co ustalił S. Miczulski – między córką Zofią Gargas a księdzem proboszczem koziegłowskim M. Wróblowiczem.
Unikatowy egzemplarz dzieła R-ego, znajdujący się obecnie w Bibliotece Narodowej, odkryty został przez ks. Leona Formanowicza w r. 1929 w zbiorach Biblioteki Kapituły Gnieźnieńskiej (w obrębie klocka PL 178); Officina była wydana w opracowaniu Romana Pollaka w l. 1933 (skrócone), 1936, 1948. W r. 1962 ukazało się wydanie jubileuszowe (reprint pierwodruku), a w r. 1976 edycja angielska (wyd. W. Różański, C. S. Smith, M. Radwan) w przekładzie prozą Stefana Płuszczewskiego ze wstępem Jerzego Piaskowskiego (Cambridge, Massachusetts and London). Zarówno tekst poematu, jak i zawarte w druku drzeworyty cieszą się dużą popularnością. Dzieło i postać autora były przedmiotem m. in. utworu dramatycznego (Jan Kazimierz Zaremba, Jak kuźnicy wieś katowicką budowali, „Trybuna Robotn. Magazyn Niedzielny” 1965 nr 216) i prozy (Jerzy Sikora, Między piórem a młotem, w: tegoż, Żelazem pisane, Kat. 1968) oraz utworów poetyckich (Krystian Prynda, Pamięci Roździeńskiego, „Poglądy” 1968 nr 4, Bolesław Lubosz, Apelacje Roździeńskiego, tamże 1967 nr 14 s. 8).
[ch], Jak wyglądał Walenty Roździeński? (Domniemany portret – Marii Bujakowej), reprod. w: „Dzien. Zach.” 1987 nr 220 (13183), wyd. 1, 2 s. 1; – Nowy Korbut, III; Bibliografia piśmiennictwa polskiego na Śląsku XVII i XVIII w., Red. J. Zaremba, Wr. 1979 s. 168–77; Nowe Roździeńsciana. Studia o Walentym Roździeńskim i jego dziele „Officina ferraria”, Red. A. Jarosz, Wr. 1985 (tu m.in. bibliogr. oraz artykuł T. Miczulskiego, Nowe dane o Walentym Roździeńskim); Roździeńsciana. Studia o Walentym Roździeńskim autorze „Officina ferraria” z 1612 r., Red. S. Rospond, Wr. 1965 (bibliogr. dotycząca R-ego i jego dzieła); Enc. gosp.; Enc. Powsz. (PWN); Literatura Pol. Enc., II 313; Słownik biograficzny techników polskich, W. 1989 z. 1 s. 132–3 (J. Piaskowski); Słown. pionierów techn., s. 180 (H. i J. Piaskowscy); – Haertel E., Walenty Roździeński polnische Bergmannsgedichte vom Jahre 1612 und ihre Beziehungen zur deutschen Kultur, Leipzig 1940; Hernas C., Barok, W. 1973 s. 92–4; Jarosz A., Lubas W., Historia i znaczenie nazwy osobowej „Roździeński”, „Zesz. Nauk. WSP w Kat.” nr 24, Prace historycznoliterackie Katedry Hist. Liter. Pol., Kat. 1965 nr 3 s. 115–25; Kudera J., Walenty Roździeński, sławny mistrz i autor książki o hutnictwie śląskim w XVII w., „Wiad. Mysłowickie” 1938 nr 3–7 (i odb.); Kuraś S., Materiały do górnictwa i hutnictwa z Archiwum Metropolitalnego i Kapitulnego w Krakowie 1479–1640, w: Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa, W. 1959 III; Miczulski S., Walenty i jego „Officina ferraria” w świetle nowych badań, „Wiad. Hutnicze” 1982 nr 5 s. 174–6; Miłosz Cz., The History of Polish Literature, New York, London 1973 s. 88–9; Musioł L., Materiały do biografii Walentego Roździeńskiego i jego środowiska, Opole 1962; Ocieczek R., Społeczna i historyczna funkcja „Officina ferraria” Walentego Roździeńskiego w świetle recepcji utworu, Kat. 1975 s. 136; Piaskowski J., Walenty Roździeński i jego hutniczy poemat „Officina ferraria” (Kraków 1612), „Kwart. Opolski” 1980 nr 1 s. 21–4, nr 2 s. 72–96; tenże, Walenty Roździeński i jego poemat hutniczy z r. 1612, Kat. 1985; Pollak R., Staropolski poemat o górnikach i hutnikach, „Przegl. Współcz.” T. 47: 1933 nr 138 s. 112–24; Radwan M., Rudy kuźnice i huty żelaza w Polsce, W. 1963; Zaremba J., Poemat Roździeńskiego o hutnikach śląskich, Kr. 1968; – Album stud. Univ. Crac., IV 104; Liber chamorum, s. 457; Sygański J., Z dawnych metryk Kościoła Mariackiego, „Mies. Herald.” 1910 III 116; – Arch. Kapituły Metropolitalnej w Kr.: Inwentarz dóbr biskupstwa krakowskiego 1645, k. 123, Libri privilegiorum, t. 9 k. 143v.; Arch. Kościoła Mariackiego w Kr.: sygn. 498, Libri copulatorum (1586–1618) s. 232; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Acta Episcopalia, t. XXXVII k. 123–126, 128, 415, t. LII k. 429–430, 454v.–455v., 460v.–461v., t. LIII k. 70v.–71v., 128v.–129, 143–143v., 166v.–167, 185–185v.; – Informacje i uwagi S. Miczulskiego.
Adam Jarosz