Steffen Wiktor (1903–1997), filolog klasyczny, leksykograf, pedagog.
Ur. 27 IX w Sząbruku (Schönbrück) koło Olsztyna w wielodzietnej rodzinie chłopskiej, był synem Jana (1858–1931) i Marty z Turowskich (zm. 1939), bratem m.in. Augustyna (zob.).
Od r. 1909 uczył się S. w trzyklasowej szkole ludowej w Sząbruku, potem opanował prywatnie trzy klasy gimnazjum klasycznego i od kwietnia 1919 kontynuował naukę w IV Gimnazjum Klasycznym w Ornecie. W obawie przed niemieckimi szykanami, ze względu na udział w przygotowaniu plebiscytu na Warmii i Mazurach w r. 1920, przeniósł się w poł. maja t.r. do Polski, do Państw. Progimnazjum Klasycznego w Lubawie. Od r. 1922 uczył się w Państw. Zreformowanym Gimnazjum Klasycznym w Brodnicy, gdzie 17 VI 1924 złożył egzamin dojrzałości. We wrześniu t.r. rozpoczął studia filologii klasycznej na Wydz. Humanistycznym Uniw. Pozn., pod kierunkiem Jana Sajdaka i Witolda Klingera; 27 XII 1927 uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie filologii klasycznej. Od 1 I 1928 był asystentem przy Katedrze Filologii Klasycznej Uniw. Pozn.
Pierwszą publikacją S-a były Uwagi klasyka na marginesie Powieści Wajdeloty („Księga pamiątkowa ku uczczeniu Stanisława Dobrzyckiego”, P. 1928), ukazujące liczne reminiscencje „Eneidy” Wergiliusza w „Konradzie Wallenrodzie” Adama Mickiewicza. Zależności łacińskich utworów Jana Kochanowskiego od twórczości Wergiliusza przedstawił w referacie wygłoszonym w r. 1929 na Zjeździe Filologów Klasycznych Krajów Słowiańskich w Poznaniu (Kilka uwag o wpływie Vergiliusza na łacińskie utwory Kochanowskiego, „Eus Suppl.” 1930 nr 16). W sierpniu 1929 został powołany do służby wojskowej w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Po powrocie do Poznania doktoryzował się 5 I 1931 na podstawie dysertacji De Vergilio in Ioannis Cochanovii carminibus Latinis expresso (niewyd.). W l. 1931–2, jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej, odbył uzupełniające studia specjalistyczne w Berlinie, uczęszczał na seminaria E. Nordena i W. Jägera. W trakcie pobytu w Berlinie powstały kolejne artykuły naukowe, opublikowane już po powrocie do Poznania, m.in. Studia Satyrica I („Prace Kom. Filol. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 5: 1933), Studia Satyrica II („Coniectanea Seminarii Philologici Posnaniensis” T. 1: 1934). Pracując nadal na Uniw. Pozn., uczył jednocześnie języka łacińskiego w poznańskim Gimnazjum i Liceum SS. Urszulanek; 13 V 1936 zdał egzamin na nauczyciela szkół średnich. Dn. 13 VI t.r. habilitował się na Uniw. Pozn. na podstawie rozprawy Satyrographorum Graecorum reliquiae (P. 1935, wyd. 2, pt. Satyrographorum Graecorum fragmenta, P. 1952), będącej pierwszym kompletnym wydaniem krytycznym twórczości satyrografów greckich. Praca ta przyniosła mu uznanie w kraju i za granicą, a dramat satyrowy stał się odtąd jednym z głównych tematów jego badań.
Pod koniec sierpnia 1939 powołany został S. do czynnej służby wojskowej jako podporucznik rezerwy. Walczył w kampanii wrześniowej t.r.; za bohaterstwo w obronie Warszawy otrzymał Krzyż Walecznych i awans do stopnia porucznika. Resztę wojny spędził w oficerskim obozie jenieckim, najpierw w oflagu XI B w Brunszwiku, a od r. 1940 w oflagu II C w Woldenbergu (Dobiegniew); wraz z innymi profesorami zorganizował tam studia uniwersyteckie, którymi kierował od r. 1943 do momentu likwidacji obozu w styczniu 1945. Z Kazimierzem Michałowskim i Karolem Górskim przygotował do stopnia magistra licznych współwięźniów, m.in. Eugeniusza Konika. Wspomnienia z tego okresu ogłosił wiele lat później pt. W oficerskich obozach jeńców wojennych XI/B i II/C („Uniwersytet Ziem Zachodnich i tajne nauczanie uniwersyteckie. 1939–1945. Pokłosie wspomnień”, P. 1972). Po powrocie z obozu, w r. 1945, zorganizował S. gimnazjum i liceum w Nowym Mieście na Pomorzu. Dn. 1 IV t.r. wrócił do pracy na Uniw. Pozn., gdzie otrzymał stanowisko docenta. W tym okresie publikował kolejne prace dotyczące dramatu satyrowego i tragedii greckiej, m.in. De auctore satyrorum Oenei filiam expetentium („Eos” R. 41: 1940–6) oraz Przyczynki do tragedii greckiej i dramatu satyrowego („Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 13: 1946). W r. 1946 został profesorem nadzwycz. na Uniw. Wrocł.; współtworzył tam Inst. Filologii Klasycznej. W okresie 1949–58 współredagował czasopismo „Eos”, prowadząc w nim dział „Pars Graeca”. Zajął się w tym czasie grecką liryką, zwłaszcza twórczością Safony, Alkajosa i Archilocha. Opublikował m.in.: De duobus Sapphus carminibus redivivis („Prace Wrocł. Tow. Nauk.”, S. A, 1948 nr 21), De Sapphus carmine Hauniensi-Mediolanensi („Eos” R. 43: 1948–9 z. 1), De duobus Alcaei carminibus novissimis („Prace Wrocł. Tow. Nauk.”, S. A, 1949 nr 37), De Archilocho quasi naturali Hesiodi aemulatore („Eos” R. 46: 1952–3 [1954] z. 1), Quaestiones lyricae I („Prace Kom. Filol. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 16: 1955 z. 3), Ad Archilochi fragmenta tetrametra observationes criticae (tamże R. 47: 1954 [1956] z. 1). Następnie wydał wysoko cenione przekłady: Antologię liryki aleksandryjskiej (Wr. 1951), „Prace i dni” Hezjoda (Wr. 1952) i Antologię liryki greckiej (Wr. 1955), opatrując je doskonale opracowanymi wstępami i komentarzami. Mimowi greckiemu poświęcił artykuł De Somnio Herondae („Prace Kom. Filol. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 11: 1948 z. 3), a tragedii greckiej prace: De tragoediae Graecae forma primigena („Eos” R. 52: 1947 z. 1), Miscellanea tragica („Prace Wrocł. Tow. Nauk.”, S. A, 1954 nr 54), Likurgia Aischylosa („Spraw. z Prac Nauk. Wydz. Nauk Społ. PAN” R. 1: 1958 nr 1) i Uwagi o kompozycji Sofoklesowego „Ajasa” (tamże). Pozycję świetnego znawcy tragedii greckiej potwierdził monografią Studia Aeschylea praecipue ad deperditarum fabularum fragmenta pertinentia („Arch. Filol. PAN” 1958 nr 1), traktującą o zaginionych oraz zachowanych fragmentarycznie dramatach Ajschylosa. Kontynuując badania nad dramatem satyrowym, opublikował m.in. artykuły: Dramaty satyrowe Ajschylosa („Eos” R. 42: 1947 z. 2), The Net-Haulers of Aeschylus („Journal of Juristic Papyrology” R. 3: 1949), Dramaty satyrowe Sofoklesa („Eos” R. 44: 1950 z. 2), Baśń ludowa w greckim dramacie satyrowym („Meander” R. 8: 1953), Grecki dramat satyrowy („Eos” R. 47: 1954–5 z. 2) oraz Der Satyrdrama Agen („Schriften der Sektion für Altertumswissenschaft der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin” Bd. 13: 1958). W r. 1954, w związku z obchodzoną 2400. rocznicą urodzin Arystofanesa, ogłosił studia De Aristophane a Cleone in ius vocato („Eos” R. 47: 1954 z. 1), Qua lege fretus Cleon Aristophanem in iudicium deduxerit? (tamże R. 48: 1956 z. 2), Rola karykatury w komediach Arystofanesa („Arystofanes. Materiały sesji naukowej Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN”, Wr. 1957). W r. 1956 został mianowany profesorem zwycz.
W r. 1958 wrócił S. na UAM i 30 IX t.r. objął kierownictwo Katedry Filologii Klasycznej. W l. 1959–61 był dziekanem Wydz. Filologicznego. Powrót do Poznania wiązał się z restytucją studiów na kierunku filologii klasycznej, które w okresie stalinowskim zostały zamknięte na kilka lat. Dzięki pracy organizacyjnej, dydaktycznej i naukowej oraz zapobiegliwości S-a poznańska filologia klasyczna stała się jedną z najlepszych w Polsce. Z ramienia Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN sprawował S. opiekę nad wydawanym od r. 1958 czterotomowym „Słownikiem grecko-polskim” pod redakcją Zofii Abramowiczówny (W. 1958–65 I–IV). Ogłaszał dalsze prace o greckiej liryce: Nowe odkrycia w dziedzinie liryki greckiej („Meander” R. 12: 1958), Die neuen Papyruskommentare zu Alkaios („Philologische Vorträge”, Wr. 1959), Die neuen Jambengedichte des Archilochos (Zum Pap. Oxy. 2310, Fr. 1, Kol. 1) („Proceedings of the 9th International Congress of Papyrology”, Oslo 1961) oraz Bacchylides’ Fifth Ode („Eos” R. 51: 1961 z. 1). Zajął się też ponownie poezją aleksandryjską, m.in. w pracy Aleksandryjska poezja panegiryczna („Meander” R. 14: 1959). Przygotował edycję „Tropicieli” Sofoklesa (W. 1960), opatrzoną aparatem krytycznym i komentarzem. Stosunkowo późno włączył się do badań nad literaturą rzymską i opublikował z tej dziedziny niewiele, m.in. Kritische Bemerkungen zu Suetons „Vita Horati” („Schriften der Sektion für Altertumswissenschaft der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin” Bd. 22: 1960). Od r. 1960 redagował z Kazimierzem Kumanieckim serię Auctorum Graecorum et Latinorum opuscula selecta.
Od października 1961 do lutego 1963 kierował S. filologią klasyczną na uniw. w Lipsku. Powstała wówczas jego krytyczna edycja Chamaileonta Herakleoty, autora «fragmentów» traktujących o lirykach i tragikach greckich: „Chamaeleontis fragmenta. Editio adnotationibus criticis et commentario instructa” (W. 1964). Podjął badania nad nowo poznaną twórczością Menandra publikując w kolejnych latach artykuły: De Dyscoli Menandreae traditione litteraria („Eos” R. 52: 1962 z. 1), Kritisches und Unkritisches in der Textgestaltung des Dyskolos („Menanders Dyskolos als Zeugnis seiner Epoche”, Berlin 1965), Quaestiones ad dialogum pertinentes quae in Menandri Dyscolo offeruntur („Arch. Filol. PAN” 1965, Studia Menandrea ad Dyscolum pertinentia, nr 11), De quibusdam locis difficilioribus in Menandri Dyscolo occurrentibus („Eos” R. 66: 1966 [1969] z. 1), Tarcza Menandra („Meander” R. 25: 1970), De Callipidis et Cnemonis litterarum commercio („Studi Classici in honore di Quinctino Cataudella” T. 2: 1972, wersja polska pt. Dialog Kallipidesa z Knemonem, „Eos” R. 60: 1972). Kontynuując studia nad literaturą polską i łacińską w Polsce, podjął kwestię polskiego nazwiska Klemensa Janiciusa w artykule Janicki czy Januszkowski („Munera Litteraria. Księga ku czci profesora Romana Pollaka”, P. 1962) oraz opisał wpływy starożytne w „Officina ferraria” Walentego Roździeńskiego (Antike Quellen der „Officina ferraria” von Walenty Roździeński, „Eos” R. 62: 1962 z. 2). Nawiązując do „Rycerzy” Arystofanesa, interpretował Widzenie księdza Piotra w „Dziadach” Adama Mickiewicza („Prace o literaturze i teatrze ofiarowane Zygmuntowi Szweykowskiemu”, Wr. 1966). Rzadko, ale z doskonałym znawstwem tematu, wkraczał w badania nad epiką. Interpretował dzieła Hezjoda, Homera i Apolloniosa Rodyjskiego, m.in. w artykułach Hezjod, poeta ludu pracującego („Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 19–20: 1952–4 [1962]), A Zeusa stawała się wola („Meander” R. 19: 1964), Stare i nowe elementy w „Wyprawie Argonautów” Apolloniusza z Rodos (tamże). Zajmował się nadal tragedią, zarówno w pracach syntetycznych (Pojęcie szlachetności w tragedii greckiej, tamże R. 18: 1963), jak i szczegółowych (Remarks on Aeschylus’ Fr. 292 M., „Eos” R. 53: 1963). Twórczość elegijną Teognisa z Megary omówił w drobnych opracowaniach, m.in. Elegie Teognisa dla Kyrnosa („Spraw. z Prac Nauk. Wydz. Nauk Społ. PAN” R. 7: 1964), Die Elegien des Theognis („Acta Philologica Aenipontana” Bd. 2: 1967) oraz Theognis über die Mischehen („Eos” R. 57: 1967–8 [1969] z. 1). Prace te zostały zwieńczone monografią pt. Die Kyrnos-Gedichte des Theognis („Arch. Filol. PAN” 1968 nr 16). Kolejny powrót do dramatu satyrowego nastąpił w publikacjach: Der Hilferuf in den Netzfischern des Aeschylus und sein Fortleben im griechischen Drama („Eos” R. 55: 1965 z. 1), Probleme der Papirologie: Aischylus, Dictyulci („Acta Philologica Aenipontana” T. 2: 1967), a także w pracach z l. siedemdziesiątych: The Satyr-drama of Eurypides („Eos” R. 59: 1971 z. 2, przedr. w: „Satyrspiel”, Darmstadt 1989), Quaestiunculae satyricae („Eos” R. 63: 1975 z. 1), Tragedia grecka i dramat satyrowy w świetle dokumentów papirusowych (tamże) i De fabularum satyricarum generibus (tamże R. 65: 1977). Problematyce tej poświęcił S. także monografię De Graecorum fabulis satyricis (Wr. 1979). Zyskał opinię «najwybitniejszego znawcy greckiego dramatu satyrowego w skali światowej» (M. Plezia, „Meander” 1984 nr 1). W ostatnich latach swej aktywności zawodowej napisał obszerny wstęp monograficzny do niemieckiego wydania dzieł Ajschylosa („Aischylos, Werke in einem Band”, Weimar 1968).
Był też S. świetnym dydaktykiem. Wraz z Janem Horowskim opracował ośmioczęściowy podręcznik Vox Latina (W. 1967, kilkanaście wyd.), przeznaczony dla kl. I–IV liceów ogólnokształcących i obowiązujący w l. 1967–87, za który w r. 1967 został laureatem zespołowej nagrody Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Wychował grono uczniów, m.in. Jerzego Łanowskiego i Sylwestra Dworackiego. Zajmował się również dziejami filologii w Polsce; w serii sześciu artykułów drukowanych w „Meandrze” (R. 24: 1969) przedstawił sylwetki wybitnych filologów wielkopolskich XIX w., m.in. Jana Samuela Kaulfussa, Jana Kajetana Trojańskiego, Józefa Muczkowskiego, Antoniego Poplińskiego, Antoniego Małeckiego, Marcelego Mottego oraz Augusta Wannowskiego, któremu poświęcił też esej August Wannowski, filolog i pedagog poznański XIX w. („Eos” R. 58: 1969–70 z. 2).
W r. 1973 przeszedł S. na emeryturę; zbiegło się to z edycją Scripta minora selecta (Wr. 1973 I–II), gdzie przedrukowano jego najważniejsze prace. W większym niż dotąd stopniu zajął się dziejami nauki; opublikował z tego zakresu artykuły: Filologia klasyczna („Nauka w Wielkopolsce. Przeszłość i teraźniejszość”, Red. G. Labuda, P. 1973), Jan Samuel Kaulfuss – filolog i pedagog poznański („Symbolae Philologorum Posnaniesium” T. 2: 1975), Rzeczywiste przyczyny zamknięcia polskiego gimnazjum klasycznego w Trzemesznie w r. 1863 („Prace Polon.” R. 32: 1976), Luźne kartki z historii gimnazjum klasycznego w Trzemesznie („Meander” R. 40: 1985 nr 7). W nurcie związanym z dziejami nauki znalazł się też pamiętnik S-a Moja droga przez życie (Olsztyn 1976, wyd. 2, tamże 1987). Kontynuując badania nad tragedią grecką, zwłaszcza nad twórczością Ajschylosa, opublikował m.in. Der Prolog des Wächters im „Agamemnon” des Aischylos („Eos” R. 66: 1978) i Refleksje nad „Prometeją” Ajschylosa („Meander” R. 38: 1978). Do literatury rzymskiej wracał artykułami: Annotationes ad Taciti „Dialogum de oratoribus” („Eos” R. 64: 1976), De duobus desperatis fere locis Lucretianis („Symbolae Philologorum Posnaniesium” T. 6: 1983) oraz Ad Ciceronis „De oratore” librum I 27–28 et 54 observationes criticae („W hołdzie Zofii Abramowiczównie. Księga pamiątkowa”, Tor. 1987). Studia nad epiką grecką dopełnił w r. 1980 przekładem fragmentu epopei „Argonautika” (ks. I) Apolloniosa Rodyjskiego („Przed wyprawą Argonautów”, „Meander” R. 35). Do twórczości Ajschylosa powrócił raz jeszcze publikując De Agamemnonis fabulae Aeschyleae parodo („Eos” R. 78: 1990). Wspólnie z zięciem, Tadeuszem Batogiem napisał monografię Ajschylos, twórca tragedii greckiej (wyd., W.–P. 2000).
Odrębną dziedziną aktywności twórczej S-a były, publikowane od r. 1979, prace warmioznawcze o profilu leksykalno-językowym, ukazujące zarówno znajomość dialektu warmińskiego, jak i znakomite przygotowanie językoznawcze, m.in.: Rozwój p’ b’ i v’ f’ w dialekcie warmińskim („Jęz. Pol.” R. 62: 1982), Uwagi o metatezie i haplologii w dialekcie warmińskim (tamże R. 63: 1983), Zagadnienie dysymilacji w dialekcie warmińskim (tamże R. 64: 1984). Zwieńczeniem tych zainteresowań był monumentalny Słownik warmiński (Wr. 1984), do którego materiały zbierał S. od r. 1920. Wśród publikacji związanych z Warmią znalazła się też Tradycja „Rewii cnót Stanisława Hozjusza” przedstawionej przez Tomasza Tretera („Munera philologica et historica Mariano Plezia oblata”, Kr. 1988), w której, wbrew dotychczasowym opiniom, wykazał S., że rękopis krakowski tego utworu jest czystopisem wykonanym przez samego autora. Problematyce warmioznawczej poświęcił S. ok. 20 prac; zajmował się nią do końca życia.
W r. 1981 otrzymał S. tytuł doktora honoris causa Uniw. Wrocł. W r. 1983 UAM uroczyście odnowił mu doktorat. Zmarł 29 IV 1997 w Poznaniu, został pochowany 7 V na tamtejszym cmentarzu Miłostowo. S. należał do Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk (od r. 1945, od r. 1994 jako członek honorowy), Wrocławskiego Tow. Naukowego (od r. 1947) i Międzynarodowego Stow. Papirologów (od r. 1949), był członkiem Zarządu Głównego (od r. 1949) oraz przewodniczącym Koła Poznańskiego Polskiego Tow. Filologicznego (od r. 1960 – członek honorowy), członkiem korespondentem PAN (od r. 1967), członkiem Tow. Naukowego KUL (od r. 1975) oraz członkiem rzeczywistym PAN (od r. 1976). Wyróżniony został nagrodą Ministra Oświaty (1956) oraz nagrodą I st. Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (1973). Był odznaczony Krzyżami Oficerskim (1957) i Komandorskim (1973) Orderu Odrodzenia Polski.
W małżeństwie (ślub 30 VIII 1932) z Jadwigą Licznerską (1907–1990), nauczycielką, miał S. czworo dzieci: Marię Zofię (ur. 30 X 1933), profesora językoznawstwa na UAM, żonę Batoga (ur. 1934), profesora nauk humanistycznych tamże, Izabelę (ur. 1 V 1935), chemika, Jana (ur. 17 VII 1936), profesora nauk medycznych w Centrum Onkologii w Warszawie, członka PAN oraz Krystynę (ur. 2 II 1946), zamężną Grudka, lekarza chorób wewnętrznych.
Dn. 21 X 1997 Wydz. Filologiczno-Filozoficzny Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk zorganizował sesję naukową poświęconą pamięci S-a; z tej okazji wydano okolicznościową publikację „Victori Steffen in memoriam” (P. 1998). W r. 1998 ukazał się trzeci tom wyboru prac S-a Scripta minora selecta (P.).
Kto jest kim w Polsce, W. 1984; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Oracki, Słown. Warmii; Poczet wielkopolskich członków Polskiej Akademii Nauk, P. 2000; Słownik badaczy literatury polskiej, Ł. 2002 V (K. T. Witczak); Szews J., Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej 1244–2000, Lubawa 2000; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Zawadzka I., Wykaz opublikowanych prac naukowych prof. dra Wiktora Steffena [za l. 1928–1964], „Eos” R. 54: 1964 z. 1; – Dworacki S., Profesor Wiktor Steffen, w: Antiquorum non immemores [...] Polskie Towarzystwo Filologiczne (1893–1993), Red. J. Łanowski, A. Szastyńska-Siemion, W. 1999; Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 1919–1969, Red. Z. Grot, P. 1972; Hammer S., Historia filologii klasycznej w Polsce, Kr. 1948; Łanowski J., Na jubileusz prof. Wiktora Steffena, „Eos” R. 54: 1964 z. 1; Nauczyciele w hitlerowskich obozach jeńców podczas II wojny światowej, Red. M. Piątkowski, W. 1967; Plezia M., Osiemdziesięciolecie prof. Wiktora Steffena, „Meander” 1984 nr 1; Victori Steffen in memoriam, Red. J. Danielewicz, Z. Zagórski, P. 1998; – „Kron. M. Poznania” 1998 z. 2 (B. Walczak); – Nekrologi z r. 1997: „Głos Wpol.” nr 103–6, „Meander” nr 5; – Arch. PAN w P.: Autobiografia S-a.
Krzysztof T. Witczak