Szandrowski Wiktor, pseud. Adam Szpak (1892–1948), pułkownik pilot-obserwator Wojska Polskiego.
Ur. 25 XI w Horodni w gub. czernihowskiej, był wnukiem Kajetana, zesłanego do Rosji za udział w powstaniu listopadowym, synem Sergiusza (zm. 1914), emerytowanego oficera armii rosyjskiej, oraz Elżbiety Della Vos (zm. podczas rewolucji bolszewickiej), pochodzącej z osiadłej w Rosji rodziny hiszpańskiej.
W r. 1910 ukończył S. ze złotym medalem Gimnazjum Klasyczne w Homlu, po czym podjął studia na Wydz. Matematyczno-Fizycznym uniw. w Petersburgu. Ukończywszy studia z pierwszą lokatą w r. 1914, uczył się tamże do r. 1915 w Konstantynowskiej Szkole Artylerii, a następnie został skierowany do służby frontowej. W l. 1917–18 szkolił się na Krymie w Wojskowej Szkole Lotników Obserwatorów w Eupatorii.
W grudniu 1918 przybył S. do Polski i w lutym 1919 wstąpił do WP. Otrzymał przydział do 8. eskadry wywiadowczej (powstałej 8 III t.r. z przemianowanej 1. eskadry łącznikowej), dowodzonej przez ppor. pilota Zygmunta Hergeta. Dn. 7 IV eskadra opuściła Warszawę, przenosząc się do Brześcia nad Bugiem, gdzie weszła w skład działającej na Polesiu grupy gen. Antoniego Listowskiego. W maju S. wraz z ppor. pilotem Kazimierzem Jesionowskim wykonał pierwsze zadanie bojowe eskadry, bombardując statki Armii Czerwonej na rzece Pinie. Jako porucznik-obserwator został w sierpniu komendantem Oficerskiej Szkoły Obserwatorów Lotniczych, utworzonej 1 VIII na lotnisku mokotowskim w Warszawie. Podczas dwóch kursów (1 VIII – 9 IX 1919 i 27 X 1919 – 9 II 1920) wyszkolono pod jego kierownictwem 35 obserwatorów. W lutym 1920 Szkołę przeniesiono do Torunia, do pomieszczeń byłej Szkoły Obserwatorów lotnictwa niemieckiego. Przy pomocy instruktorów francuskich i polskich (m.in. kpt. pilot Julian Słoniewski, porucznicy Mieczysław Przybyłowicz, Jan Żardecki i Jerzy Roszkowski oraz plutonowy Janusz Meissner) S. przeprowadził w dn. 14 IV – 6 VI 1920 trzeci kurs, na którym wyszkolono 26 obserwatorów. Następnie, w obliczu ofensywy Armii Czerwonej, Szkołę zamknięto. Na wniosek S-ego Inspektor Lotnictwa gen. pilot Gustaw Macewicz wyraził zgodę na sformowanie z personelu szkoły eskadry wywiadowczej, o nazwie Eskadra Toruńska; pod dowództwem kpt. pilota Stanisława Rybki współdziałała ona z grupą operacyjną jazdy gen. Jana Sawickiego (stacjonując na lotnisku w Hrubieszowie).
Po zakończeniu działań wojennych S. pracował prawdopodobnie do r. 1924 w Dep. IV MSWojsk. Stamtąd skierowany został do 1.p. lotn., stacjonującego w Warszawie, a następnie do Wojskowej Centrali Badań Lotniczych. Po jej przemianowaniu 1 VIII 1926 na Inst. Badań Technicznych Lotnictwa kierował Laboratorium Foto-Optycznym z działem aerofotografii, wykonującym m.in. pomiary prędkości lotu metodą chronofotograficzną. W sierpniu 1928, na samolocie «Lublin R-VIII», reprezentował S. wraz z Wacławem Makowskim Polskę na Międzynarodowych Zawodach Lotniczych – II Locie Małej Entanty i Polski; polski zespół, uważany za faworyta, musiał przerwać lot z powodu awarii systemu chłodzenia. W czerwcu 1929 objął S. stanowisko dyrektora Działu Nauk w nowo powstałym Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa nr 1 w Dęblinie. Dn. 15 VIII 1934 został kierownikiem nowo utworzonego Wydz. Obrony Przeciwlotniczej w Biurze Ogólnoorganizacyjnym MSWojsk., z podstawowym zadaniem opracowania i uaktualnienia instrukcji obrony przeciwlotniczej wojskowej z r. 1930. Jako przewodniczący Komisji Doświadczalnej nr 48 opracował w r. 1935 Zasady organizacji OPL na obszarze Armii, na podstawie materiału uzyskanego z ćwiczeń międzydywizyjnych (7–12 IX t.r.). Od 12 VII 1937 do 28 VIII 1939 był dowódcą obrony przeciwlotniczej w Dowództwie Okręgu Korpusu nr VII w Toruniu.
W pierwszych dniach kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził S. obroną przeciwlotniczą Armii «Pomorze», a następnie w Grupie Operacyjnej gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza objął stanowisko dowódcy lotnictwa i obrony przeciwlotniczej. Od 21 IX t.r. walczył w obronie Modlina. Po kapitulacji Warszawy dostał się do niewoli niemieckiej i przebywał w obozie w Działdowie, skąd zbiegł 15 XI. Podjął działalność w konspiracji pod pseud. Adam Szpak. Od września 1940 do r. 1942 pełnił funkcję zastępcy Komendanta Głównego Organizacji Wojskowej. Od r. 1942 do 31 VII 1944 prawdopodobnie kierował Referatem Lotniczym w Okręgu Łódzkim AK. Wybuch powstania warszawskiego 1944 r. zastał go w Warszawie; przydzielony do dowództwa Obwodu I Śródmieście, działał na Powiślu, gdzie w Zgrupowaniu AK «Krybar» zorganizował drużynę obrony przeciwlotniczej złożoną z pilotów, obsługującą ciężki karabin maszynowy (ckm), wypożyczony z Elektrowni Warszawskiej. Po upadku Powiśla pozostawał w dyspozycji Dowództwa Obwodu Śródmieście, gdzie m.in. tłumaczył instrukcje obsługi broni pochodzącej ze zrzutów. Po kapitulacji powstania dostał się do niewoli niemieckiej i przebywał kolejno w oflagach: II-D Gross-Born i X-C Lubeka oraz stalagach: II-A Neubrandenburg, XI-B Fallingbostel i X-B Sandbostel. W niewoli nabawił się gruźlicy płuc. Po wyzwoleniu 2 V 1945 przez wojska brytyjskie leczył się w sanatorium brytyjskiej bazy lotniczej w Bad Rheburg koło Hanoweru. Zmarł tam 28 XII 1948, został pochowany na lokalnym cmentarzu. Był odznaczony m.in. polową odznaką pilota.
W małżeństwie z Janiną z Chrostowskich 1.v. Chełmińską (1888–1970), miał S. czworo dzieci: Jana Stanisława (1921–1971), elektronika, Elizę (ur. 1923), bibliotekarkę, sanitariuszkę (pseud. Mysikrólik) w powstaniu warszawskim, Teresę (ur. 1926), urzędniczkę, i Marka (ur. 1930), chemika, łącznika w zgrupowaniu «Krybar» w powstaniu warszawskim (pseud. Majster). Wychowywał też córkę żony z pierwszego małżeństwa Krystynę (1920–1949), zamężną Szydłak. Żona oraz córka Eliza zostały odznaczone Medalem «Sprawiedliwy wśród narodów świata» za ratowanie w czasie niemieckiej okupacji osób pochodzenia żydowskiego.
Pamięć S-ego uczczono inskrypcją na płycie grobowca rodzinnego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 32 rząd 2 grób 17).
Almanach. Polskie lotnictwo sportowe, Kr. 1987 s. 75; Cmentarz Powązkowski, III 176; Enc. powstania warsz., VI 525; – Bartel R. in., Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939, W. 1978 s. 35, 588, 595; Bromke A., Polak w świecie, W. 1995 s. 25; Bulzacki Z., Narodziny polskiego lotnictwa wojskowego, „Przegl. Wojsk Lotn. i Obrony Powietrznej Kraju” 1988 nr 10; tenże, Pod biało-czerwoną szachownicą, P. 1983 s. 39; Celek J., Wyższa Oficerska Szkoła Lotnicza im. Janka Krasickiego, W. 1979 s. 25, 30, 49; Ciechanowski K., Armia „Pomorze” 1939, W. 1983 s. 41; Głowacki L., Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939, W. 1985 s. 347; Grzegorzewski J., Królikiewicz T., 80 lat Instytutu Lotnictwa, W. 2006 s. 18; Haniszewski E., Aeroklub Łódzki im. kpt. pil. F. Żwirki 1929–1969, Ł. 1970 s. 61; Kopański T., Samoloty Hannover CL II w Polsce, „Lotnictwo Wojsk.” 1998 nr 1 s. 76; Kopczewski M., Moszumański Z., Polska obrona przeciwlotnicza w latach 1920–1939, Pruszków 1996 s. 48, 65, 93, 156; Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa, Red. M. Romeyko, W. 1933 s. 100 (fot.); Krząstek T., Związki lotnictwa wojskowego Francji i Polski w latach 1918–1940, w: Lotnictwo polskie w okresie międzywojennym, Red. W. Wróblewski, W.–Suwałki 1993 s. 156 (S. jako Sznadrowski); Kurowski A., Wojskowe szkoły lotnicze 1918–1939, W. 1963; Majewski M. W., Samoloty i zakłady lotnicze II Rzeczypospolitej, W. 2006 s. 34; Malinowski T., Oficerska Szkoła Obserwatorów Lotniczych 1919–1920, „Skrzydlata Polska” 1992 nr 9 s. 8; Mordawski H., Polskie lotnictwo wojskowe 1918–1920. Narodziny i walka, Wr. 2009 s. 106; Morgała A., Samoloty wojskowe w Polsce 1924–1939, W. 2003 s. 124; Moszumański Z., Polska artyleria przeciwlotnicza w wojnie obronnej, „Przegl. Hist.-Wojsk.” 2004 nr 4 (204) s. 159; Pawlak J., Absolwenci Szkoły Orląt 1925–1939, W. 2002 s. 28; tenże, Pamięci lotników polskich 1918–1945, W. 1998 s. 47; tenże, Polskie eskadry w latach 1918–1939, W. 1989 s. 43, 179, 404; Polska technika lotnicza do końca 1939. Źródła osiągnięć, Red. A. Glass, W. 1992 I 143; Przedpełski A., Lotnictwo Wojska Polskiego 1918–1996, W. 1997 s. 21; Sławiński K., Lotnisko mokotowskie w Warszawie, W. 1981 s. 47; tenże, Lotnisko toruńskie 1920–1945, W. 1983 s. 19, 22 (fot.), s. 24; Szołdrska H., Lotnictwo Armii Krajowej, P. 1998; Tarkowski K. A., Lotnictwo w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920, W. 1991 s. 28, 89, 96; Wójcik W., Wojskowe szkolnictwo lotnicze 1919–1920, w: Lotnictwo polskie w okresie międzywojennym..., s. 58; Z dziejów ITWL, W. 1998 s. 41; – Bitwa Warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne, Cz. II (17–28 VIII), Red. M. Tarczyński, W. 1996 s. 451; Dzien. MSWojsk za r. 1928 nr 15, W.; Meissner J., Jak dziś pamiętam, Kr. 1985 s. 253, 257, 259; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Rybka R., Stepan K., Rocznik oficerski 1939, Kr. 2006; – CAW: Akta odznaczeniowe, sygn. OOP–2/1028, GISZ–302.4.1976; – Mater. rodzinne oraz fot. w posiadaniu dzieci S-ego: Elizy i Teresy z W. oraz Marka z Gd.
Zygmunt Kozak