Pełczyński Wincenty (zm. 1855/6), ekonomista, pisarz polityczny. Ur. między r. 1795 a r. 1800 na Ukrainie. Był synem Stanisława. Studiował na Uniw. Wil. i uzyskał tam zapewne w pocz. 1819 r. stopień magistra filozofii. W okresie tym zaprzyjaźnił się z członkami tajnych stowarzyszeń filomatów i filaretów, m. in. z Adamem Mickiewiczem, jednakże dopiero w lutym 1820 zgłosił listownie swój akces do związku filomatów. W lipcu 1819 P. wyjechał do Warszawy, a w poł. września t. r. przybył do Petersburga. Do jesieni 1821 utrzymywał kontakt listowny z przyjaciółmi w Wilnie i Warszawie, informując ich o życiu naukowym i kulturalnym w Petersburgu, a zarazem prosząc o wiadomości oraz wydawnictwa polskie. Przygotowywał się do egzaminu, który miał mu zapewnić tytuł inżyniera i stopień oficerski. Sprawa uległa zwłoce i nie została zrealizowana. W r. 1820 nie przyjął propozycji Zoriana Dołęgi Chodakowskiego (Adama Czarnockiego) towarzyszenia mu w podróży archeologicznej po Rosji. Żyjąc w trudnych warunkach finansowych, dla zarobku m. in. pośredniczył w sprzedaży wydawnictwa Józefa Jeżowskiego (który był kuzynem P-ego) „Horacjusza ody celniejsze…” (Wil. 1821–4 I–II), a następnie współpracował z Tadeuszem Bułharynem, przygotowując rosyjską wersję tej publikacji – jego udział nie został jednak odnotowany w pozycji „Izbrannyja ody Goracija s kommentarijami…” (Pet. 1821). W poł. 1821 r. P. miał uzyskać tytuł urzędnika «do szczególnych poruczeń» ministra oświaty A. Golicyna, jednakże bez ustalonej pensji (wg B. L’vova P. został formalnie zaliczony do pracowników państwowych dopiero w marcu 1827). W czerwcu 1822 P. został obrany członkiem-korespondentem petersburskiego tow. miłośników literatury rosyjskiej (Vol’noe Obščestvo Ljubitelej Rossijskoj Slovesnosti), które pozostawało pod silnymi wpływami przyszłych dekabrystów. W działalności zgromadzenia nie brał jednakże czynniejszego udziału – wiadomo, jedynie, że uczestniczył w dwóch posiedzeniach w r. 1822.
Podjęta w r. 1827 praca związała P-ego z problematyką ekonomiczną. Wydał wtedy w języku rosyjskim rozprawki o stanie przemysłu w Rosji, o petersburskich fabrykach, oraz artykuł, który ukazał się też po polsku: O działaniu przyczyn, które miały wpływ nieprzyjazny na pomyślność przemysłu krajowego w Rosji („Dzien. Wil.” T. 6: 1828 s. 3–19). W r. 1828 odbywał też jakieś podróże, o których wspominał Mickiewicz. Za swe osiągnięcia P. otrzymał nagrodę w postaci brylantowego pierścienia, a w r. 1831 tytuł szambelana i Order Św. Anny 3 stopnia. W r. 1834 P. występował już jako radca dworu i urzędnik do osobnych poleceń ministra finansów, którą to funkcję sprawował do r. 1844. Był zarazem (do r. 1853) członkiem Rady Manufaktur przy Departamencie Manufaktur i Handlu Zagranicznego. W lipcu 1840 P. uzyskał rangę radcy stanu. W tym czasie P. podtrzymywał przyjaźnie, zawarte w Wilnie – w r. 1829 uczestniczył w rozpowszechnianiu petersburskiej edycji „Poezji” Mickiewicza, w r. 1831 pozostawał w bliskich stosunkach z Franciszkiem Malewskim, a w r. 1833 pomagał Jeżowskiemu w jego kłopotach z posadą na uniwersytecie moskiewskim. W r. 1833 opublikował opracowanie O sostojanii promyšlennych sil Rossii do 1832 g., recenzowane przychylnie, m. in. na łamach „Tygodnika Petersburskiego” (1833 nr 42); dziełko to w r. 1834 zostało wydane w przekładzie francuskim. Później, bez roku i miejsca wydania, opublikował P. po rosyjsku rozprawę o cenach chleba, finansach i handlu zagranicznym Anglii w l. 1790–1841.
W r. 1841 P. wyjechał do Francji, gdzie spotkał się m. in. z Mickiewiczem, który w liście do Ignacego Domejki odnotował 12 X 1841: «Pełczyński, jeśli go przypominasz, kamerher i rzeczywisty sowietnik, zjawił się tu i ma ochotę zbuntować się przeciwko Mikołajowi». O trafności tych przewidywań zdawała się świadczyć opublikowana anonimowo w r. 1845 w Paryżu i Lipsku rozprawka P-ego Système de législation, d’administration et de politique de la Russie en 1844, par un homme d’état russe (Paris 1845). Oprócz dwóch wydań w języku francuskim (o nieco różniących się tytułach) ukazało się też tłumaczenie niemieckie. Krytykując praktykę sądową i administracyjną caratu, ujarzmianie Polski i absurdalny system policyjny, P. wychwalał zabiegi niektórych polityków i funkcjonariuszy rosyjskich. Dzieło to poświęcił Mikołajowi I, wyjaśniając, że zwraca władcy uwagę na potrzebę reform (m. in. zniesienia pańszczyzny i poddaństwa chłopów). W l. 1846 i 1847 P. miał (wedle B. L’vova) pisywać jakieś artykuły do paryskiego „Journal des débats”. W r. 1852 wydał już pod swym nazwiskiem (V. de Peltschinski) pamflet, zatytułowany L’Angleterre et la France en 1851 (Paris 1852). Przeciwstawiał w nim spokojny, stopniowy rozwój Anglii paroksyzmom rewolucji francuskich. Potępiał zwłaszcza socjalizm i inne demokratyczne nurty w myśli i praktyce politycznej Francji, wskazując na ich szkodliwe oddziaływanie m. in. na Polskę. Podkreślał, że w owych latach Rosja, nie dopuszczając do swych granic zgubnych idei, rozwijała się i krzepła.
W historiografii przyjęła się opinia, że P. znajdował się równocześnie na służbie III oddziału kancelarii cesarskiej oraz że wykonywał – bez specjalnych zresztą umiejętności – rozmaite polecenia rządu. O słuszności tych zarzutów mógłby świadczyć fakt, że P. zwolniony został ze swych funkcji urzędowych dopiero w r. 1853 i wkrótce potem (na przełomie lat 1855/6) zmarł w nędzy we Frankfurcie nad Menem. Być może osobiste zapatrywania i podtrzymywane związki polskie skłaniały P-ego do sabotowania otrzymywanych poleceń. Sprawa jest nadal otwarta, jak również brak ustalenia początków wywiadowczej działalności P-ego.
Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Russ. biogr. slovar’ (artykuł B. L’vova); – Bazanov V., Učenaja respublika, Moskva–Leningrad 1964; Bazylow L., Społeczeństwo rosyjskie w pierwszej połowie XIX w., Wr. 1973; Mickiewicz W., Żywot Adama Mickiewicza, P. 1890 I; Śliwowska W., W kręgu poprzedników Hercena, Wr. 1971; Wołoszyński R. W., Polsko-rosyjskie związki w naukach społecznych 1801–1830, W. 1974; – Arch. Filomatów. Cz. 1: Korespondencja; Archiwum Filomatów, T. 1: Na zesłaniu, Wr. 1973 s. 95, 248, 249; Mickiewicz A., Dzieła, W. 1954 XIV (Listy cz. 1 s. 333), XV (Listy cz. 2 s. 385–6); – Arch. PAN: III–82 j. 14 (Odpisy korespondencji J. Jeżowskiego z różnych archiwów i bibliotek w papierach W. Hahna).
Ryszard W. Wołoszyński