Smagłowski Wincenty, pseud.: Jacenty Toporek, C. de Nowina, Liwoczanin, M.C. Nowina, Podgórzanin lacki, Podhalanin z Chochołowa, krypt. W.S. (1806–1883), nauczyciel, bibliotekarz, spiskowiec. Ur. 26 VII (wg R. Gerbera w r. 1808) w Brodach w Galicji, był synem Ignacego h. Nowina, pełnomocnika dóbr Wincentego Potockiego, następnie komornika granicznego w Wieliczce.
S. uczył się w Tarnowie i Wieliczce. Po śmierci ojca wraz z matką zamieszkał w Warszawie, gdzie ukończył z odznaczeniem liceum pijarów, po czym wstąpił do tego zgromadzenia. Po odbyciu nowicjatu w r. 1826 został nauczycielem języków starożytnych w konwikcie pijarów w Radomiu. W październiku 1828 zapisał się na Wydz. Nauk i Sztuk Pięknych Uniw. Warsz. W kwietniu 1829, na miesiąc przed koronacją Mikołaja I na króla polskiego, powziął myśl utworzenia spisku celem wymuszenia na carze zobowiązania, że połączy z Król. Pol. ziemie zaboru rosyjskiego i będzie przestrzegał konstytucji; w wypadku odmowy – korona miała być oddana Napoleonowi, ks. Reichstadtu. W czasie spotkania 5 IV t.r. S. dał do podpisu sześciu kolegom dokument zobowiązujący ich do tajnego działania. Następnego dnia wycofali oni swe podpisy i zniszczyli dokument, jednak jeden z nich – Feliks Krótki, nie wiedząc o decyzji kolegów, doniósł o zawiązaniu tajnego porozumienia Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi, a ten powiadomił rektora Wojciecha Szweykowskiego. W rezultacie sześciu akademików zostało skazanych na sześć dni aresztu, a S-ego relegowano z Uniwersytetu. Równocześnie został on wydalony ze zgromadzenia pijarów, a środowisko akademickie oskarżyło go o prowokację. Aby oczyścić się z podejrzeń, S. nie opuścił Warszawy, został zatrzymany przez policję i wytoczono mu sprawę przed komisją śledczą pod przewodnictwem M.N. Nowosilcowa. Przedstawił bardzo szczegółowe sprawozdanie ze swojej działalności podpisane 28 XI 1829, po czym wrócił na studia. Wydaje się, że Nowosilcow, widząc w S-m niezrównoważonego młodzieńca, nie traktował go poważnie.
W lipcu 1830 S. objął posadę nauczyciela w domu Łabędzkich w Trębkach koło Kutna. We wrześniu t.r. przyjechał do Warszawy, pod pozorem zakupu podręczników dla swych uczniów; faktycznie planował zorganizowanie nowego spisku w celu porwania króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III w czasie jego pobytu w Kaliszu. Zamiary S-ego zostały ujawnione, aresztowano go 21 VII 1831 i wydano władzom galicyjskim. Skazany za udział w konspiracji, przesiedział w więzieniu we Lwowie do lipca 1832. Zwolniony został po wiadomości o śmierci ks. Reichstadtu, gdy uznano, że jego plany są nieaktualne i nie zagrażają Mikołajowi I. S. utrzymywał się z pracy nauczycielskiej. W r. 1836 (lub w r. 1840) ożenił się z baronówną Józefą Lasallaye, córką właściciela Frysztaka (w pobliżu Jasła), i objął w dzierżawę Wolę Grządzką koło Tarnowa. W r. 1846 w czasie rabacji został ciężko pobity, a jego majątek rozgrabiono i zniszczono bibliotekę. Po wyleczeniu trafił znowu do więzienia. Zwolniony, osiadł z rodziną we Lwowie. Ogłosił broszurę Prawda rdzenna w dzień wyjścia z więzienia tarnowskiego w r. 1846, 21 lipca (Lw. 1848).
W okresie Wiosny Ludów S. wszedł w kwietniu 1848 w skład I Wydz. Spraw Krajowych Rady Narodowej (RN) we Lwowie. Był członkiem delegacji galicyjskiej do Wiednia wraz z Jerzym Lubomirskim, Florianem Ziemiałkowskim i Janem Dobrzańskim. Po powrocie z Wiednia złożył RN obszerne sprawozdanie. Dn. 11 V wybrany został do komisji mającej zredagować petycję do rządu w sprawie zastrzeżeń RN przeciwko tzw. Beiratowi (radzie przybocznej powołanej przez gubernatora F. Stadiona). Radykalnym poglądom dawał wyraz w wystąpieniach przeciw arystokracji i ziemiaństwu. M.in. złożył na posiedzeniu RN wniosek (11 VIII), aby podziękować «ludowi lwowskiemu» za wzorowe zachowanie się; wniosek ten upadł.
S. publikował broszurki i wiersze polityczne, m.in.: Hymn do Boga (Lw. 1848), Kobieta, wiersz poświęcony zacnym Polkom naszym (Lw. 1848), Krakowiaki porabacyjne (Lw. 1848), Ludowi wiejskiemu całej ziemi polskiej… (Wr. 1848). Wydał też kalendarz rolniczo-gospodarski pt. Liwoczanin (Lw. 1851 i 1860).
Po wykryciu spisku Juliana Goslara, w którym uczestniczył, S. został aresztowany i skazany w r. 1852 na dwanaście lat twierdzy. Karę tę odbywał przez dwa lata w Josefstadt, potem przeniesiono go do Ołomuńca. Po pięciu latach więzienia został zwolniony na podstawie amnestii. Był następnie guwernerem u hr. Skórzewskiego w Poznańskiem, gdzie z powodu radykalnych przekonań popadł w konflikt z właścicielami, zrezygnował z posady i wyemigrował z rodziną do Francji.
S. pracował w Paryżu jako nauczyciel, m.in. w szkole polskiej na Montparnasse, gdzie założył bibliotekę. Otrzymał od J. Lelewela pochlebną opinię jako bardzo dobry pedagog. W okresie powstania styczniowego uczestniczył w różnych organizacjach współdziałających z powstańcami; wysłał też do Polski syna, Karola. S. należał do Alliance Polonaise de toutes les croyances religieuses założonego przez Jana Czyńskiego i Ludwika Królikowskiego i do Zjednoczenia Emigracji Polskiej, wybrany na członka Sądu Bratniego. Po upadku Komuny Paryskiej, namówiony przez burmistrza Stanisławowa Ignacego Kamińskiego, wrócił do kraju i osiadł w r. 1872 w Stanisławowie. W darze dla miasta przywiózł księgozbiór zgromadzony we Francji przez siebie i kilku innych emigrantów. Zbiory te liczące blisko 2 tys. tomów obejmowały prace historyczne, archeologiczne, pisma emigracyjne, starodruki polskie, polonica zagraniczne oraz mapy. Księgozbiór ten stał się zaczątkiem biblioteki miejskiej, S. został jej kierownikiem i archiwistą. Od miasta otrzymał wówczas mieszkanie. Wydał katalog pt. Światowid. Spis dzieł Zakładu Miejskiej Biblioteki Stanisławowskiej w pamięć wróconych krajowi wygnańców założonej w roku 1872. Cz. 1: Ofiarność Wincentego Nowiny Smagłowskiego i Rady miejskiej Stanisławowskiej (Lw. 1875). Zmarł 10 I 1883 w Stanisławowie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu, zniszczonym po r. 1945 (na jego miejscu znajduje się obecnie park miejski).
W małżeństwie z J. Lasallaye S. miał troje dzieci, m.in.: syna Karola (o pozostałych brak informacji).
Po śmierci S-ego bibliotekę miejską w Stanisławowie nazwano jego imieniem.
Być może Juliusz Słowacki wiedział o sprawie S-ego, nieuzasadnione jest jednak traktowanie go jako prototypu Kordiana, pojawiające się w niektórych publikacjach.
Estreicher w. XIX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 3 vol. 2, 3; Kozłowski, Bibliogr. powstania; ,,Przew. Bibliogr.” 1883 s. 36; Gerber, Studenci Uniw. Warsz. (bibliogr.); Słown. Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1996 IV; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., V; Spoczną i wstaną. Mogiły uczestników walk o niepodległość narodową na cmentarzu stanisławowskim, Zebrali J. Sokulski, L. Krzemieniecki, Stanisławów 1906 z. 11–12; – Bieliński, Uniw. Warsz., I 280–2, III 459–60; Bizan M., Hertz P., Glosy do Kordiana, W. 1972; Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Gniewosz J. N., Wincenty Nowina Smagłowski, „Sztandar Pol.” 1883 nr 20–1; Gocel L., Burzliwy żywot Kordiana (W 80 rocznicę śmierci Wincentego Smagłowskiego), „Stolica” 1963 nr 14/15; Kosiński J. A., Monumenta Zygmunta Augusta w zbiorach Ossolineum, „Roczn. Bibliot.” 1967 s. 410–14; Kraushar A., Spisek koronacyjny z 1829 r., „Przegl. Pol.” R. 43: 1909 s. 40–67, 253–83; Łuniński E., Wśród burz spiskowych, „Świat” 1909 nr 3 s. 7–9, nr 4 s. 11–12; Smoleński W., Dzieje narodu polskiego, Kr. 1898 Cz. 2 s. 241; Sokulski J., Twórca tzw. spisku koronacyjnego w r. 1829, „Legion” R. 2: 1930 nr 6 s. 21–2 nr 7–8 s. 21–2; Szarłowski A., Stanisławów i powiat stanisławowski, Stanisławów 1887 s. 230–1; Tyrowicz M., Prawda i mit w biografii Juliana Macieja Goslara (1820–1852), W. 1972; – [Bałaszewicz J. A.] Potocki A., Raporty szpiega, W. 1973 I; Batowski A., Diariusz wypadków 1848 roku, Wr. 1974; Bogdański H., Pamiętnik 1832–1848, Kr. 1971; Jabłonowski L., Pamiętniki, Kr. 1963; Łuniński E., Spisek Smagłowskiego a książę Reichstadtu, w: tenże, Wspominki. Z dni historycznych kart kilka, W. 1910 s. 189–237; Protokoły posiedzeń Rady Narodowej Centralnej we Lwowie (14 IV – 29 X 1848), W. 1996; Rok 1846 w Galicji. Materiały źródłowe, W. 1958; Sokulski J., Nieznany list W. Pola, „Słowo Pol.” 1907 nr 460; – B. PAN w Kr.: sygn. 2028 t. 8 k. 106–107 (list S-ego do Teofila Lenartowicza z r. 1858).
Barbara Konarska