Pawlak Władysław (1902–1958), robotnik-literat. Ur. w Łodzi 25 XII, był synem Władysława, robotnika budowlanego, i Katarzyny z Rembielińskich, tkaczki. Czytać nauczyła go matka, następnie ukończył cztery klasy szkoły powszechnej, a ponieważ w latach pierwszej wojny światowej w Łodzi panował głód, został pastuszkiem we wsi Wróblew w pow. sieradzkim. W r. 1918 wyjechał do Hajnówki, gdzie znalazł zatrudnienie w wytwórni domków drewnianych; w końcu t. r. wrócił do Łodzi i pracował jako pomocnik stolarski. Jednocześnie uczył się na kursach wieczorowych i czytał mnóstwo książek, w r. 1926 jako eksternista złożył egzamin maturalny, w r. n. odbył roczny kurs nauczycielski. Pracę fizyczną zamienił na stanowisko referenta w Komisariacie m. Łodzi, następnie prowadził kino w Białowieży. Wiosną 1929 wrócił do Łodzi, a nie mogąc otrzymać lepszej pracy był robotnikiem budowlanym, później domokrążcą sprzedającym krawaty, wreszcie szewcem-chałupnikiem.
Działalność pisarską opartą o własne przeżycia i obserwacje rozpoczął P. w r. 1923 utworem pt. Z powodu pola, którego podtytuł zapowiadał «pamiętnik w formie opowiadania». Ani ta, ani kilka następnych prac: Kto winien? (1930), Nauczycielka (1931), Wilczary (opowieść o harcerstwie, 1933), Nad Wartą rzeką nie zostały przyjęte do druku. Ukazały się natomiast broszury P-a o charakterze publicystycznym: Piekło chałupników (Ł. 1934), Kultury dla mas! (W. 1935), Wychowania dla mas! (W. 1935), w których ze stanowiska komunisty (do Komunistycznej Partii Polski wstąpił ok. r. 1930) oceniał niedostatki ówczesnej polityki społecznej i kulturalnej wobec proletariatu. Jednak prawdziwy sukces literacki przyniosła P-owi dopiero powieść z życia proletariatu łódzkiego Kamienica wielkiego miasta. Otrzymał za nią siódmą nagrodę na mocno obsadzonym konkursie „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” na powieść współczesną. Poprzedzona wstępem Stanisława W. Balickiego pod wymownym tytułem: „Dobra powieść o «złym mieście» Kamienica wielkiego miasta ukazywała się odcinkami w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” z r. 1937 (nr 58–176), a w r. n. ukazało się wydanie książkowe (Ł.). Autora uznano za samorodny talent, fragmenty swoich utworów czytał przed mikrofonem łódzkiej rozgłośni, występował na wieczorach autorskich, „Wymiary” z kwietnia 1938 drukowały fragment nowej powieści P-a «o życiu chałupników». Zachęcony powodzeniem P. napisał następną powieść pt. Odkupienie. Jej rękopis zaginął podczas wojny, którą autor – po sukcesie Kamienicy zatrudniony w biurze ewidencji ludności – przeżył jako robotnik w fabryce włókien sztucznych. W sierpniu 1944 wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej, a na pocz. 1945 r. za działalność konspiracyjną został aresztowany przez gestapo. Podczas ewakuacji więzienia udało mu się zbiec i wrócił do Łodzi, gdzie przez krótki czas był komendantem XI Komisariatu Milicji Obywatelskiej, kierownikiem sekcji w Wojewódzkim Urzędzie Informacji i Propagandy, potem pracował na kierowniczych stanowiskach w Zarządzie Miejskim i Wojewódzkiej Radzie Narodowej, a następnie był kolejno: wicedyrektorem Liceum Felczerskiego, Liceum Dentystycznego, inspektorem badania budżetów rodzinnych w Łodzi.
P. zajmował się organizacją amatorskiego ruchu teatralnego i opracował projekt statutu Związku Pisarzy Robotniczych. Jednakże związek taki nie powstał, a P. wstąpił do Związku Literatów Polskich (1945), gdzie w oddziale łódzkim był przewodniczącym sekcji prozy, członkiem zarządu, a potem komisji rewizyjnej. Wojenne losy bohaterów Kamienicy wielkiego miasta, domu przy ul. Złotej 3, opisał P. w powieści Łódź w latach grozy (druk. w „Głosie Robotn.” 1945 nr 152 i n. – 1946 nr 47); na tematyce wojennej został też oparty Dzień styczniowy (druk w „Łodzi Liter.” 1955) i Podwójnie wolni („Pobudka” 1946). Skonfiskowaną przed wojną powieść Na tej samej ziemi (o strajku szewców-chałupników) wydał P. pt. Strajk albo nie strajk w r. 1949 (W.). W r. n. ukazał się jego trzyaktowy dramat Nigdy więcej… Zmarł w Łodzi na zawał serca 3 VIII 1958; został pochowany na cmentarzu na Zarzewie.
Po śmierci P-a wyszedł zbiór Karuzela i inne opowiadania (Ł. 1959). Pozostało po nim wiele utworów nie wydanych: dramaty: Urok życia (o polskich komunistach), Krosna czekają, powieści: Ludzie bawełnianej fabryki, Jak kamień w wodę, Ulica Kresowa i in.
P. był żonaty z Marią Ciechowicz (rozwiódł się z nią po drugiej wojnie światowej), mieli troje dzieci: Włodzimierza, Zofię i Jadwigę.
Karykatura przez K. Ferstera (Charliego), „Kur. Liter.-Nauk.” 1938 nr 9; Fot. w Materiałach Red. PSB, na skrzydełku obwoluty Karuzeli, Ł. 1959 oraz w „Światowid” 1936 nr 22; – Frontczakowie W. i W., Łódzka bibliografia regionalna, Ł. 1976; Jarzyński E. A., Łódź w powieści i opisach 1853–1939. Próba bibliografii, Ł. 1967; Kaszubina W., Polska prasa komunistyczna oraz prasa „komunizująca” w latach trzydziestych, „Roczn. Łódz.” T. 13 (16): 1969 s. 178; Pol. Bibliogr. Liter., za l. 1944/5 i n.; Stolarzewicz L., Materiały do bibliografii literackiej Łodzi, „Prace Polon.” S. 2: 1938; tenże, Materiały do bibliografii literacko-kulturalnej Łodzi, „Prace Polon.” S. 1: 1973; – Dudziński B., O Łodzi sprzed lat, „Odgłosy” R. 2: 1959 nr 33 s. 7; Grzegorczyk P., Twórcy i badacze kultury zmarli w 1958 r., „Kult. i Społ.” T. 3: 1959 nr 3 s. 146; Hamerliński A., Niełatwe życie, „Orka” R. 3: 1959 nr 35 s. 10; J[agoszewski] M., Zmarł Władysław Pawlak, „Dzien. Łódz.” R. 14: 1958 nr 211; Koniński K. L., Pisarze ludowi, Lw. 1938 I–II; Koprowski J., Ludzie i książki, Ł. 1965 s. 153–7; tenże, Wspomnienia o W. P-u, tamże nr 212; tenże [Wstęp w:] Pawlak W., Karuzela, Ł. 1959 s. 5–9; – (or.), Chałupnik szewski z Łodzi powieściopisarz (wywiad z P-iem), „Ilustr. Kur. Łódz.” 1936 nr 163 s. 6 (fot.); – IBL PAN: Kartoteka bibliogr.
Rafał Leszczyński