Szafrański Włodzimierz Bernard (1920–1998), archeolog, religioznawca, profesor Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk.
Ur. 28 IV w Poznaniu, pochodził z rodziny robotniczej.
Po ukończeniu szkoły powszechnej w Poznaniu S. uczył się w tamtejszym gimnazjum humanistycznym. Wcześnie zainteresował się archeologią; jako piętnastoletni uczeń gimnazjalny odkrył w r. 1935 w Murowanej Goślinie (pow. poznański) grób kultury pomorskiej, o czym poinformował w notatce na łamach „Z otchłani wieków” (R. 11: 1936). W r. 1936 został członkiem Polskiego Tow. Prehistorycznego i w l. 1936–8 jako wolontariusz wchodził w skład Ekspedycji Wykopaliskowej Uniw. Pozn., działającej w Biskupinie (pow. żniński). W czasopiśmie dla młodzieży szkolnej „Stal” (1937 nr 4, 1938 nr 7) ogłosił dwa artykuły związane z archeologicznymi badaniami Biskupina i Gniezna. Po zdaniu matury w r. 1938 wstąpił do seminarium duchownego, ale naukę przerwał po wybuchu drugiej wojny światowej. Podczas okupacji niemieckiej mieszkał w Poznaniu i pracował kolejno jako terminator szewski, robotnik w przedsiębiorstwie remontowo-budowlanym, kreślarz w firmie budowlanej oraz technik budowlany ze specjalnością w zakresie obliczeń statycznych projektowanych obiektów.
Po wojnie pracował S. przez kilka miesięcy w r. 1945 jako nauczyciel w szkole powszechnej w Murowanej Goślinie, a następnie jeszcze t.r. podjął studia na Uniw. Pozn. w zakresie prehistorii, antropologii i etnografii u Józefa Kostrzewskiego, Jana Czekanowskiego, Eugeniusza Frankowskiego, Bożeny Stelmachowskiej i Mieczysławy Ruxerówny. Równocześnie pracował w r. 1946 jako asystent w Muz. Prehistorycznym w Poznaniu, a w l. 1947–9 kolejno jako starszy asystent i adiunkt w Inst. Badania Starożytności Słowiańskich Uniw. Pozn. Już na początku studiów opisał („Z otchłani wieków” R. 14: 1945) odkryty wcześniej przez siebie w Przebędowie (pow. obornicki) pochówek kobiecy z okresu wpływów rzymskich. Ponadto opublikował w tym okresie siedem artykułów w „Przeglądzie Archeologicznym”, „Sprawozdaniach P.M.A.”, „Przeglądzie Zachodnim” i „Wiadomościach Duszpasterskich” oraz siedem na łamach „Z otchłani wieków”, m.in. Mapkę grodów prasłowiańskich (R. 15: 1946) i Wierzenia mieszkańców grodu biskupińskiego (R. 17: 1948). W r. 1946 uczestniczył w Poznaniu w badaniach Ostrowa Tumskiego. Doprowadził do reaktywowania t.r. Koła Naukowego Studentów Prehistorii Uniw. Pozn. i objął w nim funkcję przewodniczącego. W r. 1949 ukończył studia i otrzymał dyplom magistra filozofii w zakresie archeologii na podstawie pracy o wielkopolskich skarbach i luźnych znaleziskach brązowych z IV–V okresu epoki brązu; stała się ona podstawą jego książki Skarby brązowe z epoki wspólnoty pierwotnej (IV–V okres epoki brązowej) w Wielkopolsce (W. 1955). W marcu 1951 doktoryzował się na podstawie rozprawy Nowe materiały do poznania stosunków społeczno-gospodarczych w młodszej i najmłodszej epoce brązowej na obszarze Wielkopolski, napisanej pod kierunkiem Witolda Hensla. T.r. został zatrudniony w Kierownictwie Badań nad Początkami Państwa Polskiego na stanowisku zastępcy kierownika Ekspedycji Wykopaliskowej w Biskupinie. Równocześnie w l. 1951–4 prowadził wykłady zlecone w ramach Katedry Zespołowej Historii Sztuki Uniw. Pozn. Od r. 1954 jako adiunkt pracował w nowo powstałym Inst. Historii Kultury Materialnej PAN; od r. 1956 był w nim zastępcą profesora.
Naukowo był S. związany od r. 1947 z wykopaliskami w Biskupinie; prowadził prace zarówno na obiektach pochodzących z wczesnej epoki żelaza, jak i (w najszerszym zakresie) z wczesnego średniowiecza, zwłaszcza na stanowisku szóstym. O bieżących odkryciach informował w sprawozdaniach publikowanych w czasopismach archeologicznych oraz na spotkaniach organizowanych przez Inst. Badania Starożytności Słowiańskich, Polskie Tow. Prehistoryczne i Koło Naukowe Studentów Prehistorii Uniw. Pozn. Na podstawie eksperymentów zmierzających do objaśnienia funkcji oraz sposobów wytwarzania i użytkowania różnych przedmiotów udowodnił, że kilka wczesnośredniowiecznych obiektów w Biskupinie pełniło funkcje smolarni, natomiast inne służyły jako wędzarnie ryb i piec chlebowy („Spraw. P.M.A.” T. 2: 1949, „Slavia Antiqua” T. 2/2: 1952). Jako instruktor i kierownik grup studenckich międzyuczelnianych archeologicznych obozów szkoleniowych, organizowanych w l. 1951–6 w Biskupinie, nie tylko wdrażał umiejętności postępowania w trakcie wykopalisk, ale organizował pokazy technik garncarskich, wędzenia ryb, pędzenia dziegciu, zmiękczania rogu, a nawet dla celów eksperymentalnych palenia szałasu z jego zawartością. Badania w Biskupinie zakończył w r. 1957 i podsumował je w obszernej monografii, napisanej z żoną Zoją, pt. Z badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim w Biskupinie (Wr. 1961) oraz we własnym artykule Recherches sur l’habitat rural du Moyen Âge à Biskupin („Studia z Dziej. Gospodarstwa Wiejskiego” T. 6/2: 1963). W l. 1957–8 prowadził prace na grodziskach kultury łużyckiej w Ostrowitem Trzemeszeńskim w pow. mogileńskim („Wiad. Archeol.” T. 24: 1957) oraz Swobodnicy („Mater. Zachodniopomor.” T. 3: 1957) i Myśliborzu (tamże T. 5: 1959) na Pomorzu Zachodnim.
W r. 1958 został S. docentem Inst. Historii Kultury Materialnej PAN; pełnił w nim odtąd funkcję kierownika archiwum (do r. 1961), a następnie p.o. kierownika Zakł. Archeologii Polski (1961–2), kierownika Zakł. Epok Metali (1962–4) oraz kierownika Pracowni Archeologicznej w Płocku (1962–71) w Zakł. Archeologii Wczesnośredniowiecznej (funkcję tę łączył w l. 1968–71 z zastępstwem kierownika tego Zakładu). Dodatkowo prowadził w l. 1958–62 wykłady zlecone na Uniw. Warsz. W r. 1960 wstąpił do PZPR (był w niej do r. 1989). Od r. 1960 wchodził w skład Rady Naukowej Instytutu, a w l. 1968–71 był zastępcą jego dyrektora ds. ogólnych i w l. 1971–4 ds. naukowych. W r. 1971 został mianowany profesorem nadzwycz.
Od r. 1958 kierował S. badaniami wczesnośredniowiecznego Płocka. Odkrył tam ślady domniemanego ośrodka kultu pogańskiego oraz zapomnianej stolicy państwa polskiego z XI w. z rezydencją Piastów, których szczątki poddano badaniom specjalistycznym. Wyniki badań relacjonował w licznych pracach, m.in. Die frühmittelalterliche Hauptburg Płock in Masovien („Frühe polnische Burgen”, Weimar 1960), Początki Płocka w świetle wykopalisk archeologicznych (Płock 1964), Płock – the 11th century capital of Poland in the light of excavations („Archaeologia Polona” T. 9: 1966) oraz Castrum i castellum płockie w świetle wykopalisk („Roczn. Muz. Maz. w Płocku” T. 2: 1972). Poza problemami ściśle archeologicznymi interesował się od czasów studiów kwestiami religioznawczymi, dotyczącym okresu od pradziejów po wczesne średniowiecze w Europie, m.in. uczestniczył w międzynarodowej dyskusji na temat rzekomego grobu św. Piotra (Podziemia Watykanu, W. 1965). Religie w Europie pradziejowej u Słowian i Bałtów omówił w kilkakrotnie wznawianej monografii zbiorowej „Zarys dziejów religii” (W. 1964, 1968, 1976, 1986, 1988), a także w pracy Ze studiów nad wierzeniami Bałtów („Acta Baltico-Slavica” T. 6: 1969). Osobno opublikował Pradzieje religii w Polsce (W. 1979). Na tematy religioznawcze zabierał głos w czasopismach, m.in. w „Argumentach” i „Euhemerze”. W l. 1978–9 prowadził wykłady zlecone z wybranych zagadnień z zakresu sztuki pradziejowej w Wyższej Szkole Rolniczo-Pedagogicznej w Siedlcach, a w l. 1981–2 wykładał wybrane zagadnienia religioznawstwa pradziejowego w Wyższej Szkole Nauk Społecznych przy KC PZPR w Warszawie. Opublikował skrypt pt. Religioznawstwo (W. 1983, 1986), składający się z pięciu odrębnych broszur o odmiennych tytułach i osobnej paginacji.
S. utrzymywał liczne zagraniczne kontakty naukowe. Jako stypendysta w École des Hautes Études w Paryżu słuchał w r. 1961 wykładów A. Dupont-Sommera, poświęconych manuskryptom esseńskim znad Morza Martwego, a podczas wyprawy na Pustynię Judzką w Izraelu wziął udział w autopsji wykopalisk qumrańskich. Na międzynarodowym kolokwium archeologii lotniczej w Paryżu w r. 1963 wygłosił referat La photographie aérienne archéologique en Pologne („Colloque international d’archéologie aérienne”, Paris 1964). W r. 1965, również jako stypendysta, odbył studium etruskologii w Perugii. Wygłaszał komunikaty naukowe na międzynarodowych kongresach archeologii słowiańskiej w Bratysławie (1975) i Sofii (1980) oraz na międzynarodowych kongresach archeologii chrześcijańskiej w Rzymie (1975) i Salonikach (1980). W celach naukowych wyjeżdżał do NRD, Jugosławii, Grecji, Rumunii, Czechosłowacji i Bułgarii oraz kilkakrotnie do Francji i wielokrotnie do Włoch; poza Europą był w Iraku, Jordanii, Egipcie, Tunezji i Wietnamie.
W r. 1983 otrzymał S. tytuł profesora zwycz. W l. osiemdziesiątych publikował przede wszystkim artykuły i syntezy dotyczące wcześniejszych badań, m.in. opisał prowadzone w r. 1973 prace na wczesnośredniowiecznym grodzisku na Górze Zamkowej w Sobieńczycach koło Żarnowca na Pomorzu („Pomorania Antiqua” T. 11: 1983). Ogłosił obszerne prace: Płock we wczesnym średniowieczu (Wr. 1983) i Prahistoria religii na ziemiach polskich (W. 1987) oraz artykuły: Esclavage patriarcal dans l’antiquité sur le territoire de la Pologne en Europe centrale („Forms of Control and Subordination in Antiquity”, Tokyo 1988), podejmujący problem niewolnictwa w pradziejach ziem polskich i Kwestia pobytu Etrusków nad Bałtykiem („Problemy kultury łużyckiej na Pomorzu”, Słupsk 1989), dotyczący problematyki epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. W r. 1990 przeszedł na emeryturę, ale nadal publikował, tym razem głównie prace dotyczące Biskupina, m.in. Biskupińskie refleksje religioznawcze („Prahistoryczny gród w Biskupinie”, W. 1991) i Die frühmittelalterliche Teerschwelle in Biskupin („Proceedings of the First International Symposium on Wood Tar and Pitch”, W. 1997). Ogółem ogłosił ponad 200 rozpraw naukowych, w tym ponad 70 dotyczących zagadnień religioznawczych. Należał do wielu stowarzyszeń, m.in. w l. 1962–80 był sekretarzem Komisji Archeologicznej Komitetu Nauk Historycznych PAN. Wchodził w skład rad naukowych Okręgowego Muz. Mazowieckiego i Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych przy Mazowieckim Tow. Kultury w Warszawie oraz pełnił funkcję sekretarza naukowego ogólnopolskiego Komitetu Archeologicznego Komitetu Naukowego Obchodów Tysiąclecia (1959–66). Był członkiem Polskiego Tow. Archeologicznego, powstałego w r. 1957 z Polskiego Tow. Prehistorycznego (od r. 1971 Polskie Tow. Archeologiczne i Numizmatyczne), Polskiego Tow. Religioznawczego, Tow. Naukowego Płockiego (także przewodniczącym jego Komisji Opieki nad Zabytkami), Polskiej Akademii Wiedzy Seksuologicznej, Polskiej Akademii Medycyny oraz Current Anthropology w Chicago. W uznaniu osiągnięć naukowych dedykowano S-emu 37 tom „Archeologii Polski” (1993). Zmarł 15 IV 1998 w Warszawie; po uroczystościach pogrzebowych odbytych 28 IV tamże, ciało spopielono, a prochy, zgodnie z wolą S-ego, wsypano do Jeziora Biskupińskiego. Był odznaczony m.in. Krzyżami Kawalerskim (1969) i Oficerskim (1984) Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotą Odznaką «Za zasługi dla województwa warszawskiego», a także wyróżniony nagrodami: woj. warszawskiego (1966), dwukrotnie m. Płocka (1967, 1979) i zespołową II st. ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki.
W małżeństwie z Zoją z domu Kołos miał S. dwoje dzieci: Przemysława (ur. 1954) i Małgorzatę (ur. 1956).
Filip J., Enzyklopädisches Handbuch zur Ur- und Frühgeschichte Europas, Prag 1969 II; toż, Praha 1998 III; Gajewski L., Bibliografia prac drukowanych prof. dra Włodzimierza Szafrańskiego za lata 1936–1992, „Archeologia Polski” T. 37: 1993 s. 9–19; Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, W. 1984, 1989, 1993; Malinowska M., Malinowski T., Skorowidze zawartości 25 roczników czasopisma „Z otchłani wieków” 1926–1959, L. 2001; Piotrowska D., Prolegomena do archeologii Biskupina. T. 1. Bibliografia archeologiczna Biskupina 1933–1983, W. 2008; Współcześni uczeni polscy. Słownik biograficzny, W. 2002 IV; – Jasienica P., Słowiański rodowód, W. 1961; tenże, Świt słowiańskiego jutra, [b.m.w.] 1952; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata akademickie 1945–1954/55, P. 1958; Malinowski T., Eksperymenty archeologiczne w Polsce, „Archeologia Polski” T. 35: 1991 s. 215–39; tenże, Włodzimierza Szafrańskiego związki z Biskupinem, w: Badacze Biskupina, Biskupin 2005 s. 85–99; Rajewski Z., Metoda doświadczalna w badaniach archeologicznych, „Z otchłani wieków” R. 23: 1957 s. 5–13; Roszko J., Kolebka Siemowita, W. 1974; Żak J., Prahistoria, w: Nauka w Wielkopolsce, P. 1973; – Kostrzewski J., Z mego życia. Pamiętnik, Wr. 1970; – „Archeologia Polski” T. 44: 1999 s. 205–12 (wspomnienie pośmiertne W. Szymańskiego); „Głos Wpol.” 1998 nr 111 (nekrolog); – Mater. w posiadaniu autora: Życiorys S-ego i wykaz jego osiągnięć w pracy naukowo-badawczej.
Tadeusz Malinowski