Medem Włodzimierz, właściwie Grinberg Władimir, pseud. i krypt. Goldblat, M., Mark., W. M-d-m, Winicki (1879–1923), przywódca i teoretyk «Bundu» w Rosji i w Polsce, działacz oświatowy i publicysta. Ur. 22 VII w Libawie, od wczesnego dzieciństwa mieszkał w Mińsku, gdzie ojciec jego Dawid był lekarzem wojskowym w stopniu generała. Wychowywał się w atmosferze asymilacyjnej. M. ochrzczony został w cerkwi, a pozostali członkowie rodziny przyjęli później protestantyzm. Najstarszy z braci M-a Paweł był pułkownikiem w armii carskiej, dwaj średni byli artystami, jeden wiolonczelistą, drugi znanym wirtuozem pianistą, profesorem konserwatorium w Petersburgu. Praktykujący gorliwie w wierze prawosławnej, M. pod wpływem kolegów z gimnazjum zaczął się skłaniać do judaizmu. W r. 1897 wstąpił na wydział medyczny uniwersytetu w Kijowie, ale po krótkim czasie przeniósł się na prawo i zaczął studiować ekonomię polityczną. Przystąpił do ruchu socjaldemokratycznego, w lutym 1899 wziął udział w strajku politycznym studentów rosyjskich. Został za to relegowany z uniwersytetu i po kilkutygodniowym areszcie odesłany pod nadzór policji do Mińska. Wiosną 1900 wstąpił do mińskiej organizacji Ogólnego Żydowskiego Związku Robotniczego na Litwie, w Polsce i Rosji «Bund». Pod pseud. Mark i Winicki prowadził propagandę, kierował kółkami partyjnymi i został członkiem lokalnego Komitetu; rozpoczął też działalność literacką: napisał proklamację na 1 maja 1900 oraz artykuł do organu «Bundu» „Der Weker”. Aresztowany w n. r., był skazany na 5 lat zesłania na Syberię. Po kilku miesiącach pobytu w więzieniu moskiewskim zwolniony z powodu choroby, zbiegł do Berna. Wstąpił tam na wydział filozoficzny uniwersytetu i rozpoczął działalność w tamtejszej organizacji «Bundu», nawiązał też współpracę z J. Plechanowem. Wkrótce został mianowany sekretarzem Biura Centralnego zagranicznych grup «Bundu», a na V Zjeździe partii (czerwiec 1903 w Zurychu) wybrano go na członka Komitetu Zagranicznego, odgrywającego rolę teoretycznego centrum «Bundu».
Stał się wówczas faktycznie jednym z przywódców i teoretyków «Bundu». Wraz z M. Liberem (Goldmanem) opracował rezolucję V Zjazdu, opublikował w „Vestnikie Banda” dwa obszerne artykuły (potem wydane w oddzielnej broszurze pt. Di socjaldemokracje un di nacjonale frage, S.-Pet. 1906), w których zostały sformułowane zasadnicze poglądy partii na kwestię narodową i stosunek partii do autonomii. M. pozostawał wyraźnie pod wpływem marksistów austriackich, a zwłaszcza K. Rennera, autora teorii narodowo-kulturalnej autonomii. Domagał się uwzględnienia bundowskiego programu narodowego na II Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji (SDPRR; 1903 Bruksela-Londyn), gdzie występował pod pseud. Goldblat. Równocześnie poparł wprowadzenie do programu SDPRR postulatu prawa narodów do samookreślenia i uznał, że «jeżeli Polska nie zechce zawrzeć legalnego małżeństwa z Rosją, to nie trzeba jej w tym przeszkadzać». Na zjeździe wraz z W. Kossowskim (Lewinsonem) wystąpił przeciwko leninowskim koncepcjom centralistycznej budowy partii, żądał ustanowienia zasady federacyjnej i uznania «Bundu» za jedynego przedstawiciela robotników żydowskich. Po oderwaniu się w związku z tym «Bundu» od SDPRR i zbliżeniu z «Poalej-Syjonem» M. w t. r. wziął udział w VI Kongresie Syjonistów w Bazylei. Jako członek samodzielnej delegacji «Bundu» uczestniczył w VI Kongresie II Międzynarodówki (1904 w Amsterdamie). W poważnej mierze pod wpływem M-a, który przewodniczył VI Zjazdowi «Bundu» (październik 1905 w Zurychu), partia ta wysunęła żądanie narodowo-kulturalnej autonomii dla Żydów w przyszłej federacyjnej Rosji i wystąpiła przeciw hasłu SDPRR o prawie narodów do samookreślenia, a równocześnie wysunęła koncepcję przekształcenia SDPRR w federacyjny związek narodowościowych organizacji socjaldemokratycznych działających w imperium carskim.
W listopadzie 1905 udał się M. do Kowna, a następnie do Wilna, gdzie został współredaktorem organu bundowskiego „Nasze Słowo” (w języku rosyjskim). Ogłosił w nim cykl artykułów w obronie programu narodowo-kulturalnej autonomii dla Żydów (również wydanych w oddzielnym zbiorze pt. Di nacjonale frage un die socjaldemokracje, Wil. 1906, w języku żydowskim i rosyjskim), przeciwko któremu pod wpływem SDPRR wystąpiła lewicowa opozycja i doszło do rozłamu w partii. Przedstawione przez M-a postulaty w szerokim zakresie zostały uwzględnione w sformułowanym ostatecznie na VII Zjeździe «Bundu» (28 VIII – 8 IX 1906 we Lwowie) programie. Powołany tam do Centralnego Komitetu (CK), pozostawał w jego składzie do wybuchu wojny w r. 1914. Po powrocie do Wilna nadal zajmował się redagowaniem organów partyjnych, ukazujących się z powodu represji z przerwami i pod zmieniającymi się tytułami: „Našaja Tribuna”, „Fołkscajtung”, „Naje Cajt”, „Cajt-Fragen” i „Morgensztern”. Brał udział w kampanii wyborczej do II Dumy. Zbliżył się w tym okresie do stanowiska bolszewickiego i występował przeciwko współpracy socjaldemokratów z konstytucyjnymi demokratami. Jako delegat wileńskiej organizacji «Bundu» wziął udział w V Zjeździe SDPRR (1907 w Londynie), z którą już rok wcześniej ponownie zjednoczył się «Bund»; opowiedział się tam po stronie mienszewików. Następnie przebywał krótko w Petersburgu.
W r. 1908 udał się ponownie do Szwajcarii, gdzie przede wszystkim rozwinął działalność pisarską. Jako członek komisji redakcyjnej «Bundu» publikował w prasie partyjnej wiele artykułów, głównie na temat kwestii narodowej w Rosji i kwestii żydowskiej, w których konsekwentnie domagał się autonomii narodowo-eksterytorialnej. Artykuły te, odznaczające się walorami literackimi (niektóre pisane w języku żydowskim, który M. z czasem zdołał opanować do perfekcji), zwróciły uwagę m. in. B. Grossera i wywarły wpływ na jego poglądy; M. później współpracował z nim i pozostawał w przyjaźni. Z poglądami M-a polemizował Lenin, zaliczając go do grupy liberalnych inteligentów, którzy deprawują żydowskich robotników burżuazyjnym nacjonalizmem (Lenin, „Dzieła”, W. 1950 XIX 63, 167–8). M. publikował w wielu europejskich pismach artystycznych rozprawy i artykuły krytyczne na temat literatury, teatru i muzyki, zwłaszcza angielskiej i rosyjskiej. Dokonał też przekładu na język żydowski wierszy A. Błoka. Był przedstawicielem «Bundu» na VIII Kongresie II Międzynarodówki (1910 w Kopenhadze). Wiosną 1912 na polecenie CK przeniósł się do Wiednia. Został tam korespondentem prasy rosyjskiej, a równocześnie współredagował wydawany od maja t. r. w Warszawie (okresowo w Petersburgu) legalny organ „Lebensfragen”. W związku z tym wiosną 1913 wrócił do Rosji. Już w kwietniu aresztowany w Kownie, więziony był m. in. od 18 XI w X pawilonie cytadeli warszawskiej, a w grudniu 1914 został ewakuowany do więzienia katorżniczego w Orle. Z chwilą przejściowej stabilizacji frontu przewieziono go z powrotem do Warszawy i 3 V 1915 skazano wyrokiem Warszawskiej Izby Sądowej na 4 lata katorgi. Z powodu choroby przeniesiony do szpitala więziennego na Pawiaku, uniknął M. ponownej ewakuacji do Rosji i został na wniosek Komitetu Obywatelskiego zwolniony 5 VIII t. r. przez okupacyjne władze niemieckie. Niebawem wznowił działalność jako lider i redaktor centralnych organów «Bundu» w Królestwie Polskim, a później w Polsce, oraz jeden z przywódców żydowskiego ruchu szkolnego. Reprezentował w partii kierunek prawicowy, był rzecznikiem ugodowej współpracy z okupantem: wziął aktywny udział w przeprowadzeniu kampanii petycyjnej do władz niemieckich w sprawie wprowadzenia w żydowskich szkołach ludowych wykładowego języka żydowskiego. Agitował za utworzeniem Rady Szkolnej dla zarządzania szkolnictwem żydowskim. Podczas wyborów do Rady Miejskiej w Warszawie w lipcu 1916 stał w «Bundzie» na czele skrzydła przeciwnego współpracy z PPS-Lewicą z powodu nieuwzględnienia hasła Rady Szkolnej w platformie wyborczej Bloku Socjalistycznego. Aresztowany przez niemieckie władze okupacyjne w listopadzie t. r., został po kilku dniach zwolniony.
Po rewolucji lutowej 1917 r. nawiązał kontakt z ośrodkiem bundowskim w Piotrogrodzie. We wrześniu wyjechał do Berlina, skąd miał udać się do Rosji. Zwycięstwo bolszewików w rewolucji październikowej przekreśliło jego plany. Niebawem wrócił do Warszawy. Chociaż na I Ogólnokrajowej Konferencji organizacji bundowskich w Polsce (grudzień 1917 w Lublinie) wybrany został do CK, stopniowo zaczął odsuwać się od kierowania partią, w której wzmagały się nastroje lewicowe. Jedną z jego ostatnich wypowiedzi politycznych był wstęp do broszury A. Merezyna „Bund und Zjonismus” (W. 1918), w którym krytycznie ustosunkował się do doktryny politycznej syjonizmu. Był jednym z inicjatorów i organizatorów żydowskiego szkolnictwa oraz organizacji oświatowych. Jeszcze w czasie wojny współdziałał w powołaniu tzw. Komitetu Dinezona, Medema i Rajchmana, zaczątku późniejszej Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej. W niepodległej Polsce działalność M-a miała na celu głównie rozszerzenie sieci żydowskich szkół i domów dziecka. Pracował w różnych komisjach, przewodził działaniom organizacyjnym projektowanego Stowarzyszenia «Szul-Buch» oraz założył stowarzyszenie oświatowe «Idiszer Szul un Fołksbildung Farajn». W r. 1919 był współorganizatorem pierwszych żydowskich kursów nauczycielskich i działaczem towarzystwa «Unzere Kinder». Nadal redagował przekształcony w r. 1918 na dziennik organ „Lebensfragen”, ale sam wypowiadał się wyłącznie w sprawach kulturalnych i szkolnych.
Opozycja M-a przeciwko postępującej radykalizacji «Bundu» w Polsce spowodowała usunięcie go z CK na I Zjeździe (20–22 IV 1920 w Krakowie). Gdy w dodatku latem 1920 został aresztowany, a potem otoczony ścisłą obserwacją defensywy, zdecydował się opuścić Polskę. Zaproszony przez Żydowską Federację Socjalistyczną w Stanach Zjednoczonych, wyjechał w grudniu 1920 do Nowego Jorku. Tam działał nadal na rzecz «Bundu»: m. in. zebrał fundusze na wznowienie, po zamknięciu „Lebensfragen”, organu „Fołkscajtung”, z którym następnie nawiązał współpracę. Zdecydowany przeciwnik bolszewizmu, na łamach prawicowych pism żydowskich: „Forwerts”, „Cukunft”, „Naje Wełt” i „Frajnd”, prowadził kampanię przeciw Rosji Radzieckiej. Nękająca M-a od dzieciństwa choroba nerek spowodowała jego śmierć 9 I 1923 w Nowym Jorku. Wielu robotników żydowskich Warszawy, dla których M. ze względu na swą rozległą działalność kulturalno-oświatowa stał się postacią niemal legendarną, uczciło jego śmierć kilkunastominutowym strajkiem. Imieniem M-a nazwano Seminarium Nauczycielskie w Wilnie oraz otwarte w r. 1926 sanatorium dla dzieci w Miedzeszynie pod Warszawą. Za życia M-a ukazały się w formie książkowej jego szkice Zychrones un artiklen (W. 1917) z biografią autora, opracowaną przez Dawida Kasela, oraz Majn notic-buch (W. 1920). Wydana w r. 1923 w Nowym Jorku jego wielka 2-tomowa autobiografia Fun majn lebn obok wartości literackiej stanowi cenne źródło do dziejów «Bundu».
W r. 1908 M. zawarł w Genewie małżeństwo z Giną Birencwajg, pochodzącą z zamożnej rodziny spod Tomaszowa Mazowieckiego, wówczas również działaczką «Bundu». Z zawodu dziennikarka, po śmierci M-a jako korespondentka postępowego nowojorskiego dziennika „Morning Freiheit” podróżowała po różnych krajach, m. in. w l. 1937–9 przebywała w Hiszpanii, gdzie śledziła szczególnie walkę kompanii im. N. Botwina. Część jej reportaży stamtąd zawiera II tom autobiografii zatytułowanej „Lender, felker, kamfn” (New York 1963). W wieku niemowlęcym zmarła w Warszawie w r. 1917 jedyna córka Medemów Natalia. Z nieślubnego związku miał M. syna (ur. w r. 1905 w Genewie).
Liczne fot. w: M. W., Fun majn lebn, New York 1923 I–II oraz w: W. Medem., Cum zwoncig jor cajt, New York 1943 (z różnych okresów życia); – Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; Enc. Judaica; Sovetskaja istoričeskaja Encyklopedia; The Uniwersal Jewish Encyklopedia; W. Enc. Powsz., (PWN); Jüd. Lexikon; Rajzen Z., Leksykon fun der jidiszer literatur, presse un filologie, II (tu mylna data śmierci 13 I); Wininger S., Grosse Jidische National Biographie, IV; – Di geszichte fun Bund, New York 1960–6 I–III; Wulf Sz. Z., W. Medem der firer fun „Bund”, W. 1935; Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. 1932 I 534 (fot.), 536; – Dworak S., Wspomnienia o żydowskich działaczach robotniczych. W. M., „Biul. Żyd. Inst. Hist.” 1963 nr 47–8 s. 93–102; Lenin W. I., Dzieła, W. 1950–4, VII, XI, XIII, XIX, XX; tenże, Sočinenija, Moskva-Leningrad 1931–5 VI, X, XVI, XVII; Materialy po istorii obščestvennego i revoljucionnogo dviženija v Rossii, Moskva 1918; Medem G., Lebensweg, New York 1950 s. 174–205; – „Nasza Trybuna” 1916 nr 42 s. 2–3; „Przegl. Komunistyczny” 1921 nr 1 s. 96, 99; „Z Pola Walki” 1958 nr 2 s. 125; – Nekrologi: „Fołkscajtung” 1923 nr 10, Kalendarz Robotniczy PPS na r. 1924, W. 1924 s. 156, „Robotnik” 1923 nr 92, „Walka Robotn.” 1923 nr 4 (nekrologi i wspomnienia pośmiertne zamieściła cała prasa żydowska na świecie oraz liczne pisma socjalistyczne); – AGAD: PWIS 7746 k. 8–11, 27, 8026 k. 1–115, 8093 k. 1; – Informacje Adama Kwaterki.
Alicja Pacholczykowa