Szacherski Zbigniew, pseud.: Roman, Gniew, Zbyszek (1901–1985), podpułkownik Armii Krajowej, pułkownik Wojska Polskiego, dyrektor Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Ur. 25 I w Pułtusku, był wnukiem Ludwika Szacherskiego, więzionego za udział w powstaniu styczniowym, synem Piotra, lekarza, ordynatora oddz. chirurgicznego szpitala miejskiego i działacza społecznego w Pułtusku, założyciela tamtejszej spółdzielczej kasy zapomogowo-pożyczkowej dla rolników, właściciela majątku Pianowo pod Pułtuskiem, oraz Haliny z Grabowskich.
S. uczył się w Gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie; działał wtedy w drużynie harcerskiej im. Hetmana Żółkiewskiego. Maturę zdał w r. szk. 1916/17. Uczestnicząc w listopadzie 1918 w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich w Warszawie, wstąpił 10 XI t.r. ochotniczo do formującego się Szwadronu Ziemi Mazowieckiej WP. Służył następnie w 4. p. ułanów w Ciechanowie, od 15 III 1919 w jego szwadronie zapasowym. Od 15 VI t.r. do 1 VIII 1920 był podoficerem do zleceń w Adiutanturze Ministra Spraw Wojskowych. Równocześnie podjął studia na Wydz. Prawa Uniw. Warsz., które przerwał w trakcie wojny polsko-sowieckiej. Skierowany 1 IX 1920 na trzymiesięczny kurs do Centralnej Szkoły Kawalerii w Grudziądzu, został po jego ukończeniu awansowany na podchorążego i przydzielony 1 XII t.r. jako plutonowy do 16. p. ułanów w Bydgoszczy. Tam uzyskał 16 VII 1921 awans na podporucznika (ze starszeństwem z 1 XII 1920). Po odbyciu (1 X 1921 – 31 VII 1922) następnego kursu w Centralnej Szkole Kawalerii w Grudziądzu został mianowany 15 II 1923 porucznikiem (ze starszeństwem z 1 XII 1922). Od 26 V 1923 prowadził jako instruktor szkolenie podoficerów zawodowych 17. p. ułanów w Lesznie, po czym 16 VIII t.r. objął dowództwo plutonu 4. szwadronu 16. p. ułanów. Dn. 1 II 1924 został zastępcą komendanta Szkoły Podoficerów w Pułtusku, a następnie 25 VII t.r. odkomenderowano go na krótko do 7. p. strzelców konnych w Poznaniu. Dn. 1 IX wrócił do 16. p. ułanów jako dowódca 4. szwadronu. Od 15 VI do 3 XII 1925 służył w sztabie 14. Brygady Kawalerii, po czym był adiutantem 16. p. ułanów, a od 15 XI 1928 także oficerem informacyjnym pułku. Z polecenia Oddz. II Sztabu Głównego był równocześnie (7–17 XI 1927) delegatem do 1. p. huzarów armii estońskiej, a 15–25 VI 1928 odbył kurs szyfrowy przy sztabie 15. DP w Bydgoszczy. Dn. 23 VI 1930 objął ponownie dowództwo plutonu 4. szwadronu 16. p. ułanów, a następnie 30 IX 1931 dowództwo 2. szwadronu 7. Pułku Strzelców Konnych Wielkopolskich (7. PSK) w Poznaniu. Awansował na rotmistrza ze starszeństwem z 1 I 1934. Odbył (6 III – 6 VII 1935) kolejny kurs dowódców szwadronów w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. W październiku 1938, wchodząc ze swoim szwadronem w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej «Śląsk», wziął udział w zajęciu Zaolzia. Dn. 1 I 1939 objął stanowisko pierwszego adiutanta 7. PSK, stacjonującego w Biedrusku.
W kampanii wrześniowej 1939 r. S. wraz z 7. PSK w składzie Wpol. Brygady Kawalerii pod dowództwem gen. Romana Abrahama uczestniczył w walkach Armii «Poznań» nad Bzurą: 11 IX t.r. pod Zbrożkową Wolą, jako drugi zastępca dowódcy pułku płk. Stanisława Królickiego, a 14–15 IX pod Brochowem, jako pierwszy zastępca dowódcy. Po przejściu pułku do Puszczy Kampinoskiej walczył 16 IX pod Gajówką Dembowską i 17 IX pod Górkami i Zamościem Kampinoskim, gdzie po śmiertelnym zranieniu Królickiego, objął dowództwo 7. PSK. Dowodził pułkiem 18 IX w walkach pod Czeczotkami i leśniczówką Pociecha oraz 19 IX w bojach o Sieraków, pod Truskawem, Izabelinem i Laskami, gdzie został ciężko ranny. Przewieziony przez swych żołnierzy do Warszawy, leczył się w tamtejszych szpitalach; 8 III 1940 opuścił szpital Ujazdowski jako inwalida.
Dn. 28 III 1940 podjął S. działalność konspiracyjną w ZWZ-AK pod pseud.: Roman, Gniew i Zbyszek. Jako dowódca Zgrupowania Kawalerii Obszaru Zachód organizował jego kadry i służby pomocnicze oraz dążył do odtworzenia 7. PSK; był też czynny w akcji szkoleniowej. Na przełomie l. 1943 i 1944 awansował na majora (ze starszeństwem z 11 XI 1942, wg akt CAW awansował już we wrześniu 1939), a 22 VII 1944 na podpułkownika. W momencie wybuchu powstania warszawskiego 1944 r. przebywał na Pradze i nie mógł przybyć na miejsce zgrupowania wyznaczone na Woli. Po wkroczeniu oddziałów polskich i sowieckich na Pragę zgłosił się we wrześniu t.r. do stacjonującego w Wesołej pułku łączności WP, dowodzonego przez płk. Romualda Malinowskiego. Skierowany do Wydz. Personalnego w Lublinie, został w przeddzień wyjazdu aresztowany przez NKWD; zwolniony po dostarczeniu przez Malinowskiego zaświadczenia o wcieleniu do WP, zwrócił się w Lublinie z prośbą o wysłanie na front. Z uwagi na inwalidztwo, przydzielono go 26 X do Wojskowego Inst. Naukowo-Wydawniczego w Lublinie na stanowisko kierownika Sekcji Wydawnictw Książkowych. Przyczynił się wtedy do reaktywowania Związku Inwalidów Wojennych i pełnił funkcję jego wiceprezesa (do r. 1948).
Wkrótce po zajęciu Warszawy S. objął 6 II 1945 kierownictwo odtwarzanego tam Muz. Wojska. Zadbał o zabezpieczenie zniszczonego i zaminowanego budynku oraz nielicznych ocalałych eksponatów. Podjął starania o ustalenie losu zbiorów wywiezionych przez Niemców oraz o ich rewindykację. Rozpoczął akcję pozyskiwania zabytkowych militariów ze zbiorów państw. i prywatnych, apelując przez radio i prasę o ich ofiarowanie lub zdeponowanie w Muzeum; z Muz. Narodowego, kierowanego przez Stanisława Lorentza, otrzymał wtedy pamiątki po Józefie Piłsudskim. Odzyskał też w tym czasie zbiór zabytkowych militariów (ok. 3 tys. eksponatów), porzuconych przez Niemców w okolicy Gniezna. Dn. 22 VIII 1945 Naczelne Dowództwo powołało Muz. WP i upoważniło S-ego jako jego dyrektora do «przejrzenia i odbioru za pokwitowaniem wszystkich zabytków muzealnych o charakterze wojskowym, znalezionych lub zabezpieczonych w województwach poznańskim, pomorskim i śląskim», a także do «objęcia na oddziały Muzeum Wojska zamków w Malborku, Kórniku i Pszczynie oraz kontroli nad zabytkami wojskowymi». S. zorganizował transporty broni zabytkowej dla Muz. WP, dzieł sztuki sakralnej dla Muz. Narodowego, oraz książek dla bibliotek naukowych (organizującej się bibliotece Inst. Historii Uniw. Warsz. przekazał książki zgromadzone w zamku malborskim). Odzyskał też kilkadziesiąt skrzyń i rulonów, zawierających część dawnych eksponatów Muz. Wojska, przechowywanych po wojnie w Zamku Królewskim na Wawelu. Swoje poszukiwania prowadził także w Legnicy, Świdnicy i Bolesławcu. W rezultacie tych starań Muzeum wzbogaciło się o zbroje husarskie, militaria, obrazy historyczne, pamiątki, mundury, chorągwie i sztandary, broń palną i sieczną oraz sprzęt ciężki – samoloty, działa, czołgi i pontony. Z darowizn pochodziły m.in. rzędy i siodła polskie oraz wschodnie, czapraki, pasy przeworskie, wydobywane z ukrycia sztandary przedwojennych pułków, wyposażenia podziemnych zakładów produkujących uzbrojenie, a także broń powstańcza (m.in. opancerzony samochód powstańczy «Kubuś» i samobieżne działo pancerne «Chwat»). Nadzorował też S. prace na zamku w Malborku oraz urządzenie oddz. Muz. WP we Wrocławiu (otwartego 1 IX 1947). Przyczynił się do uratowania Grobu Nieznanego Żołnierza w formie zastanej w r. 1945, m.in. artykułem Grób Nieznanego Żołnierza („Życie Warszawy” 1945 nr 173). W uznaniu zasług został mianowany 5 IX 1945 podpułkownikiem (choć był nim już od 22 VII 1944). Dn. 20 I 1946 otworzył Muzeum dla zwiedzających, jako pierwszą tego rodzaju placówkę w zniszczonej Warszawie. Dn. 22 VII 1946 otrzymał awans do stopnia pułkownika.
S. publikował prace naukowe i artykuły o wojskowości oraz podległych mu placówkach muzealnych, m.in. Polskie pamiątki wojskowe w Szwecji („Żołnierz Pol.” 1947 nr 16), Chłop polski w obronie granic Rzeczypospolitej w średniowieczu („Nasza Myśl” 1947 nr 4–5), Zwycięstwo na Psim Polu („Polska Zbrojna” 1947 nr 340), Wyspa nie chroni przed podbojem (tamże nr 342), Józef Sułkowski („Nasza Myśl” 1948 nr 7–8). Organizował także wystawy, m.in. 130 rocznica śmierci Tadeusza Kościuszki i W stulecie Wiosny Ludów. Szczególną uwagę przywiązywał do inwentaryzacji zasobów Muz. WP; opatrzył Słowem wstępnym „Przewodnik po Muzeum Wojska Polskiego. Katalog nr 1” (W. 1948). W październiku 1948 reprezentował Muzeum na uroczystościach jubileuszowych 75-lecia PAU w Krakowie. Dn. 29 XII t.r. Rada Ministrów przyznała Muzeum status samodzielnej instytucji naukowo-badawczej, a S. został uznany przez ministra oświaty za pracownika nauki. Sprawujący nadzór nad Muz. WP Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP zaczął jednak od r. 1949 głębiej ingerować w jego działalność. Dawnych wykwalifikowanych pracowników zastępowano nowymi, często nieposiadającymi niezbędnej wiedzy fachowej, a S-ego poddano inwigilacji, ograniczając zarazem zakres jego działalności do spraw administracyjnych i porządkowych. Dn. 4 III 1950 odwołano go ze stanowiska dyrektora; odmówił wtedy podpisania protokołu zdawczo-odbiorczego, z którego miało wynikać, że działał na szkodę Muzeum.
Przeniesiony 15 V 1950 w stan spoczynku, podjął S. pracę jako inspektor zatrudnienia w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym i Centralnym Zarządzie Budownictwa Miejskiego Zachód w Warszawie. Dn. 31 XII 1958 przeszedł na emeryturę. Zajął się wówczas dziejami 7. PSK; wielokrotnie przemierzał szlak bojowy Armii «Poznań», poszukując śladów stoczonych bitew, grobów żołnierskich oraz informacji o zaginionych. Uzupełniał prowadzony wykaz poległych, ustalając nazwiska żołnierzy z cmentarzy m.in. w Granicy, Bielawie, Głownie, Sochaczewie, Starych Budach i Laskach (ogłaszał je w l. 1961–5 na łamach „Wrocł. Tyg. Katolików”); zabezpieczał też przedmioty odnalezione podczas ekshumacji oraz przyczynił się do uporządkowania cmentarzy wojennych, m.in. w Laskach. Dzięki jego staraniom odsłonięto 30 X 1961 na stokach Cytadeli poznańskiej pomnik poległych żołnierzy 7. PSK, a na polach walk nad Bzurą i w Puszczy Kampinoskiej (Głownie i Brochowie, na cmentarzach w Giżycach, Bełchowie, Trojanowie, Młodzieszynie, Granicy, w kaplicy w Laskach) umieszczono tablice pamiątkowe; wmurowano także tablicę w kościele św. Michała w Poznaniu. S. napisał historię 7. PSK, której fragmenty opublikował w: „Za i przeciw” (1959 nr 36–38), „Wrocławskim Tygodniku Katolików” (1959 nr 40, 1960 nr 42, 51, 1961 nr 44, 45, 1962 nr 37, 38, 1963 nr 37, 1964 nr 35, 39) i „Słowie na Warmii i Mazurach” (1966 nr 36); całość wraz z wspomnieniami pt. Wierni Przysiędze ukazała się w r. 1966 (W., wyd. 2, W. 1968). W r. 1966 ogłosił artykuł Z ruin i zgliszcz. XX-lecie odrodzenia Muzeum WP („Wrocł. Tyg. Katolików” nr 4). Odniósł się do wspomnień gen. Abrahama o bitwie nad Bzurą na łamach „Najnowszych Dziejów Polski. Studia i Materiały z Okresu 1914–1939” (T. 13: 1968) i „Dziejów Najnowszych” (1969 nr 4). We „Wrocławskim Tygodniku Katolików” zamieścił także cykl pt. Żołnierze września (Piotr Warawa, 1969 nr 37, Ks. Marian Konopiński, 1969 nr 39, Pamięci Mariana Schlegela, 1970 nr 43, Puszcza Kampinoska w 1939 r., 1975 nr 20), a w „Kronice M. Poznania” (1974 nr 3) ogłosił Zarys historii 7 Pułku Strzelców Konnych Wielkopolskich. Działając w Klubie Dyskusyjnym przy „Wrocławskim Tygodniku Katolików”, bronił w licznych wykładach i prelekcjach dobrego imienia żołnierzy kampanii wrześniowej. Prowadził rozległą korespondencję, dotyczącą poległych i zaginionych żołnierzy. Starał się o polepszenie bytu kombatantów, zwłaszcza inwalidów i ludzi niezaradnych życiowo. Z jego inicjatywy nadano szkole w Izabelinie imię płk. Królickiego. S. zmarł 28 IX 1985 w Warszawie, został pochowany 3 X w grobie rodzinnym na cmentarzu paraf. w Starych Proboszczewicach koło Płocka. Był odznaczony Krzyżami Orderu Virtuti Militari IV i V kl., pięciokrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi (1928), Krzyżem Grunwaldu III kl. (1945), Krzyżem Armii Krajowej i Medalem Wojska.
W małżeństwie zawartym w lutym 1931 ze Stellą Marią Rolbieską (zob. Szacherska Stella Maria) miał S. córkę Marię Krystynę (1937–2003), profesora geoinformatyki na Uniw. Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie.
Imię S-ego otrzymały ulice w Proboszczewicach i Drawsku. Gmina Izabelin nadała mu w r. 1996 pośmiertnie obywatelstwo honorowe.
Drozdowicz A., Biblioteka Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego (1945–1970), w: Tradycje i współczesność. Księga pamiątkowa Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1930–2005, W. 2005; Głowacki L., 17. Wielkopolska Dywizja Piechoty w kampanii 1939 roku, L. 1969; Gondek L., Działalność Abwehry na terenie Polski 1933–1939, W. 1971; Gozdawa-Gołębiowski J., Obszar Warszawski Armii Krajowej, L. 1992; Jurga T., Obrona Polski 1939, W. 1990; Korczak J., Cóżeś Ty za pani. O walkach armii „Poznań” 1–12 września 1939 r., P. 1979; Krasucki S., LXX lat 1918–1988 [b.m.r.w.]; Lance do boju. Szkice historyczne z dziejów jazdy wielkopolskiej X wiek – 1945 r., Red. B. Polak, P. 1986 s. 245, 307, 309–10; Lorentz S., Odbudowa muzealnictwa warszawskiego w latach 1945–1949, w: Warszawa stolica Polski Ludowej „Studia Warsz.” T. 5: 1970 z. 1; Mazur A., Order Krzyża Grunwaldu. Monografia historyczna, W. 2005 s. 332; Mitkiewicz L., Kawaleria Samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie 1939 roku, Londyn 1964; Porwit M., Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 r., W. 1978 III; Rezmer W., Armia „Poznań” 1939, W. 1992; Sanojca A. „Kortum”, Zarys struktury organizacyjnej okręgu Warszawa ZWZ-AK. Wrzesień 1939 lipiec 1944, w: Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944, „Studia Warsz.” T. 17: 1973 z. 3; Szacherska M. K., 7. Pułk Strzelców Konnych Wielkopolskich we wrześniu 1939 roku. Komentarze, „Przegl. Hist.-Wojsk.” 2001 nr 2 s. 116–28; Szacherska S. M., Pułkownik Zbigniew Szacherski dyrektor Muzeum Wojska Polskiego w latach odbudowy, W. 2000; Tym J. S., 7. Pułk Strzelców Konnych Wielkopolskich, Pruszków 1999; W 70. rocznicę powstania 16. Pułku Ułanów Wielkopolskich im. Gen. Dyw. Gustawa Orlicz-Dreszera, Bydgoszcz 1988 s. 39–42; Walter-Janke Z., Płk. Zbigniew Szacherski, „Kierunki” 1985 nr 43 s. 8 (fot.); Wojciech Górski i jego szkoła, Red. J. Lasocki, J. Majdecki, W. 1982; Zawilski A., Bitwy polskiego września, W. 1972 II; – Abraham R., Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, W. 1969; Czerwiński A., Muzeum Wojska Polskiego 1945–1946. Ze wspomnień weterana muzealnego, „Muzealnictwo Wojsk.” T. 6: 1995; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Roman W., Oficer do zleceń, W. 1989; Rómmel J., Za Honor i Ojczyznę, W. 1958; Rybka R., Stepan K., Rocznik oficerski 1939 r., Kr. 2006; – Nekrologi z r. 1985: „Życie Warszawy” nr 230, 231, „Słowo Powsz.” nr 193; – CAW: sygn. AP 32061, 179/89/ 5018 (arkusz ewidencyjno-kwalifikacyjny z r. 1929), Zbiór Brygady Kawalerii, sygn. L. dz /I28/2/0/2 z 26 IX 1939 (odznaczenie S-ego Krzyżem Orderu Virtuti Militari V kl.), sygn. TAP 34/54/191, TAP 264/55/1084.
Stefan K. Kuczyński i Jerzy Adam Radomski