Stahl Zdzisław Henryk Ludwik, pseud. i krypt.: Andrzej Rusiłło, Władysław Kania, Z. Borynicz, Zastępca, Z. S. (1901–1987), ekonomista, docent Uniwersytetu Jana Kazimierza, działacz polityczny, publicysta, emigrant polityczny. Ur. 10 II we Lwowie, był synem Leonarda (zob.) i Zofii z Godlewskich.
Naukę gimnazjalną odebrał S. we Lwowie, kolejno: w IV Gimnazjum (od r. 1911) oraz w prywatnym Gimnazjum im. Adama Mickiewicza (od r. 1914), prowadzonym przez Karola Petelenza. Był wówczas jednym z najbliższych współpracowników Kazimierza Gluzińskiego, przywódcy Organizacji Młodzieży Narodowej (inaczej: Organizacji Młodych Narodowców) na terenie lwowskich szkół średnich. W listopadzie 1918 uczestniczył w polsko-ukraińskich walkach o Lwów, jako kurier w stopniu szeregowca w Komendzie Uzupełnień «Sokół Macierz». Następnie wstąpił ochotniczo do WP. W r. 1919 walczył na Wołyniu w potyczkach z wojskami ukraińskimi i sowieckimi. W maju t.r., podczas urlopu z wojska, zdał maturę i rozpoczął studia na Wydz. Prawa i Umiejętności Politycznych UJK; przyjęto go wówczas do Związku Młodzieży Polskiej «Zet». Brał udział w wyprawie na Kijów 1920 r. Podczas walk pod Lwowem 19 VIII t.r. został ranny. Po wyleczeniu, ukończył kurs oficerski; był odznaczony Krzyżem Walecznych. W służbie wojskowej pozostawał do grudnia t.r. Swój udział w wojnie opisał we wspomnieniach: Spod Kijowa – na pierwsze rozpoznanie Armii Konnej („Przegl. Kawalerii i Broni Pancernej” 1984 nr 113) i Walki z Budionnym u wrót Lwowa („Orzeł Biały” 1959 nr 33/4, przedruk.: „Wspomnienia ułańskie”, Londyn 1977).
Po powrocie na studia S. brał żywy udział w akademickim życiu organizacyjnym i politycznym. Dla „Słowa Polskiego”, narodowo-demokratycznego lwowskiego dziennika, przygotowywał przegląd prasy zagranicznej. Jesienią 1921, wraz ze Stanisławem Starzyńskim i Tadeuszem Strońskim, utworzył Organizację Polskiej Akademickiej Młodzieży Narodowej (OPAMN) Małopolski Wschodniej. Nawiązał kontakt z narodowo-demokratycznymi działaczami studenckimi w Warszawie, tam na początku 1922 poznał Romana Dmowskiego (później jeszcze kilkakrotnie odwiedzał go w Chludowie). Jako delegat OPAMN uczestniczył 25–26 III t.r. w I Zjeździe Narodowego Zjednoczenia Młodzieży Akademickiej, na którym utworzono organizację Młodzież Wszechpolska – Związek Akademicki; S. wszedł do jej Rady Naczelnej jako sekretarz, równocześnie pełnił funkcję prezesa koła lwowskiego. W r. 1923 był uczestnikiem II Zjazdu Młodzieży Wszechpolskiej w Poznaniu. Brał udział w akcji podporządkowywania organizacji studenckich (samopomocowych, sportowych, kół naukowych itp.) wpływom politycznym Narodowej Demokracji; w zrzeszającym je Związku Narodowym Polskiej Młodzieży Akademickiej, utworzonym na III Ogólnym Zjeździe Polskiej Młodzieży Akademickiej we Lwowie (31 V – 4 VI t.r.), został obrany jednym z trzech wiceprezesów. W l. 1924–5 prezesował Czytelni Akademickiej we Lwowie, mimo że w r. 1924 ukończył studia, uzyskując 13 X stopień doktora praw, i został asystentem kontraktowym przy katedrze ekonomii politycznej Stanisława Głąbińskiego. Utrzymanie statusu studenta zawdzięczał podjęciu dwuletnich studiów filozoficznych na seminarium Kazimierza Twardowskiego. W r. 1925 został członkiem lwowskiej grupy Ligi Narodowej.
W r. akad. 1925/6 przebywał S. na urlopie naukowym w Paryżu, skąd przysyłał korespondencje do „Słowa Polskiego”. Tam zastał go przewrót majowy 1926 r.; za radą Dmowskiego, też wówczas przebywającego we Francji, dokończył planowany program naukowy; do Polski wrócił przez Włochy. Tadeusz Bielecki wymienia go wśród uczestników spotkania Dmowskiego z młodymi działaczami narodowo-demokratycznymi w Chludowie na przełomie czerwca i lipca t.r. S. był obserwatorem zjazdu założycielskiego Obozu Wielkiej Polski (OWP) w grudniu t.r. w Poznaniu. Jego spotkania z Dmowskim były coraz częstsze; próbował też zdobyć wpływ na przeobrażenia ideologiczne Narodowej Demokracji, publikując m.in. artykuły: Idea organizacyjna Obozu Wielkiej Polski („Trybuna Narodu” 1927 nr 3) i Trzy okresy w rozwoju polskiej idei narodowej („Słowo Pol.” 1927 nr 58). Wskazywał w nich na potrzebę «twardych rządów absolutnych» i «systemu surowych przymusów» dla zbudowania nowoczesnego państwa polskiego oraz czynił analogie między OWP a włoskim faszyzmem. Wiosną 1927 wystąpił z inicjatywą utworzenia nowej struktury organizacyjnej – Ruchu Młodych (RM) OWP. Na jej I zjeździe we Lwowie 3 IV wygłosił mowę programową, a po ukształtowaniu się pokrewnych ośrodków ruchu w Poznaniu i Warszawie, został na początku 1928 przewodniczącym Wydz. Wykonawczego Młodych OWP. Po rozwiązaniu przez władze państwowe RM OWP we Lwowie, uczestniczył w jego działaniach konspiracyjnych. Oparcie w nowej strukturze organizacyjnej, zaufanie Dmowskiego i koneksje środowiskowe ojca, pozwoliły S-owi zdobyć wpływ na politykę Narodowej Demokracji we Lwowie, ale też pchnęły do ryzykownej gry. Jak wynika z „Diariusza” Kazimierza Świtalskiego, przed planowanymi wyborami do sejmu był S. gotów współtworzyć we Lwowie wspólną listę z obozem rządzącym; z pomysłu tego nic wówczas nie wyszło. Ten kierunek myślenia zbliżył go do tzw. Zespołu Stu, krytycznego wobec linii politycznej Narodowej Demokracji, a kierowanego przez Aleksandra Domaszewicza i Wacława Mejbauma, lecz mało prawdopodobna wydaje się opinia Mariana Tyrowicza, że S. wyróżniał się w nim «wojującym temperamentem». Nie wiadomo też, czy S. był świadom faktu pozyskania przez tę grupę środków finansowych na przejęcie „Słowa Polskiego” od MSW za pośrednictwem woj. lwowskiego Piotra Dunina-Borkowskiego. W styczniu 1928 objął S. funkcję asystenta politycznego Związku Ludowo-Narodowego (ZLN) przy Mejbaumie, jako redaktorze „Słowa Polskiego”. Nie miał jednak wpływu na kierunek polityczny gazety. Zerwanie Mejbauma z ZLN po wyborach skompromitowało S-a w oczach stronnictwa i zmusiło go już w marcu do ustąpienia z redakcji. Równocześnie podjął S. współpracę z nowym organem młodych narodowych demokratów w Poznaniu – „Awangardą”. Publikował też w „Szczerbcu”. Po rozwiązaniu Ligi Narodowej wszedł do powołanej na jej miejsce tajnej Straży Narodowej. W tym okresie był we Lwowie jednym z lepszych graczy w tenisa; w r. 1927, wraz z Władysławem Kucharem, wydał podręcznik pt. Tennis (wyd. 2, Lw. 1931).
Na mocy uchwały Wydz. Prawa UJK z lipca 1929 uzyskał S. habilitację i docenturę; jej podstawą była rozprawa O źródłach wartości pieniądza (Lw.–P. 1927–9 I–III); w październiku t.r. uchwałę tę zatwierdziło Min. WRiOP. W r. 1930 wszedł do sejmu z listy państwowej Stronnictwa Narodowego (SN); był w nim członkiem odrębnej od Klubu Narodowego grupy poselskiej RM OWP uznającej zwierzchnictwo SN i zasiadał w Komisji Skarbowej. Wielokrotnie przemawiał na posiedzeniach plenarnych w dyskusji nad ustawami dotyczącymi finansów, spraw ekonomicznych, samorządowych i szkół wyższych. W tym czasie narastały różnice pomiędzy S-em i jego lwowską grupą a władzami OWP i SN, zarówno co do taktyki partyjnej, jak i ideologii. S. podejmował niezależne od władz partyjnych inicjatywy, np. współorganizował wiec przeciw sprawie brzeskiej we Lwowie (20 I 1931). Na konferencji działaczy OWP i SN w Poznaniu (1 VI t.r.), choć występował przeciw postulowanemu przez Dmowskiego scaleniu działań Ruchu Młodych i OWP, ostatecznie wszedł do wspólnego Wydz. Wykonawczego. Na łamach „Myśli Narodowej” wzywał do tworzenia «organizacji politycznej nowego typu», gotowej do przejęcia władzy, gdy «okres absolutyzmu dyktatury» minie (artykuły te wyszły też osobno pt. Uwagi o władzy państwowej, W. 1931). Przez działaczy z Poznania informowany był o rozmowach tamtejszego środowiska młodych z Walerym Sławkiem. Równolegle kontynuował działalność uniwersytecką. Od r. 1933 prowadził wykłady na temat prawa budżetowego na Studium Uzupełniającym Ekonomiczno-Administracyjnym Wydz. Prawa (co pozwoliło mu w grudniu 1935 uzyskać zgodę Rady Wydziału na rozszerzenie prawa wykładania na naukę skarbowości i polskiego prawa skarbowego). Z zakresu swych zainteresowań naukowych opublikował w tym czasie prace: Targi Wschodnie i polityka gospodarcza (Lw. 1930), Spór o przedmiot ekonomiki, jako krytyka stanowiska indywidualistycznego (Lw. 1932), Wobec zagadnień gospodarczych (Lw. 1932) oraz Istota budżetu na tle rozwoju historycznego i współczesnych tendencji konstytucyjnych (Arch. Tow. Nauk. we Lw., 1934 Dz. II t. 14 z. 4).
W r. 1934, wraz z trzema innymi posłami, zdecydował się S. opuścić SN, gdy jego Prezydium zażądało od nich zrzeczenia się mandatów poselskich (9 VI), utworzyli oni odrębny Klub Posłów Ruchu Narodowego. Ten krok S. uzasadnił w przemówieniu podczas dyskusji nad budżetem 6 XI. Poza sejmem współdziałał wówczas z innymi grupami secesjonistów z SN: środowiskiem poznańskiej „Awangardy Państwa Narodowego” (dawnej „Awangardy”) oraz z Klaudiuszem Hrabykiem ze Lwowa, które uzyskały od rządu legalizację Związku Młodych Narodowców (od r. 1937 Ruch Narodowo-Państwowy, RNP); S. formalnie do niego nie należał, dążąc do uzyskania samodzielnej pozycji w oparciu o własnych stronników we Lwowie (przede wszystkim: Starzewski i Mieczysław Piszczkowski). W październiku 1934, wnosząc swój wkład finansowy, wszedł do redakcji tygodnika wydawanego przez Hrabyka – „Akcja Narodowa” (ukazywał się do lipca r.n.). Nawiązał kontakt ze Stanisławem Grabskim, pozyskując jego poparcie dla swych inicjatyw. W ogłoszonym t.r. Wstępie do polityki (Lw.–W.) kładł nacisk na znaczenie państwa i silnej władzy. W kwietniu 1935, wraz ze swymi kolegami klubowymi, głosował za nową konstytucją. W maju t.r., przy poparciu lwowskiego star. grodzkiego Romualda Klimowa (Klimowieckiego), przejął wraz z Hrabykiem narodowo-demokratyczny „Kurier Lwowski”, znajdujący się pod zarządem przymusowym z powodu niewypłacalności wydawców. Gdy próby uzdrowienia finansów dziennika nie powiodły się i nastąpiła jego likwidacja, pozyskał środki finansowe od grupy ziemian i mieszczaństwa z Janem Kantym Pfauem na czele, oraz stałą dotację rządową (poprzez Bogusława Miedzińskiego), i przystąpił do wydawania we Lwowie (i tym razem wspólnie z Hrabykiem) nowej gazety – „Dziennik Polski” (nr 1 ukazał się 21 XII 1935, ostatni – 22 IX 1939).
Odtąd S. skoncentrował się na publicystyce politycznej, tym bardziej, że do nowego sejmu nie wszedł. Był inicjatorem utworzenia we Lwowie Organizacji Myśli Politycznej, której nakładem ukazało się kilka broszur, w tym również jego autorstwa. Pisywał artykuły wstępne w „Dzienniku Polskim”, współpracował z „Kurierem Porannym” i „ABC”. Toczył ostre polemiki, m.in. ze Stanisławem Catem-Mackiewiczem, Jędrzejem Giertychem, Adamem Doboszyńskim, a także Julianem Tuwimem. W swych publikacjach podjął krytykę Narodowej Demokracji oraz Dmowskiego, starając się udowodnić, że stronnictwo i jego przywódca nie prowadzili polityki sprzyjającej tworzeniu silnego ustroju państwowego oraz przełamywaniu anachronicznych podziałów na scenie politycznej. Potępił tę część młodzieży narodowo-demokratycznej, która «dała sobie zaszczepić tradycje powstańcze i rewolucyjne myślenie w stosunku do własnego państwa». W Listach politycznych (Lw.–W. 1935) uzasadniał swe decyzje z r. 1934 i opowiedział się przeciw postawie negacji, uznając za nowoczesną i zgodną z polską racją stanu politykę «narodowo-państwowego współdziałania». W zbiorze artykułów ogłoszonych razem z Hrabykiem i Piszczkowskim pt. Nowa konstytucja polska (Lw.–W. 1935) opowiedział się przeciw konstytucji 1921 r., traktując ją jako przejaw epigonizmu ustrojowego, a także przeciw «wszechwładzy parlamentu», podziałowi władz, równości i liberalizmowi. Przeciwstawiał te zasady cechom, które dostrzegał w ładzie ustrojowym wprowadzonym ustawą z r. 1935 – porządkowi hierarchicznemu oraz silnemu rządowi. Uznaniu wielkości i zasług Józefa Piłsudskiego dał wyraz w broszurze Polityka polska po śmierci Józefa Piłudskiego (Lw.– W. 1936, pracę tę przetłumaczono w Niemczech pt. Die polnische Politik seit dem Tode Piłsudskis, Berlin 1938). Był S. orędownikiem idei konsolidacji społecznej i eksponowania czynników jedności narodu i państwa, potrzebę silnej władzy państwowej uzasadniał m.in. położeniem geopolitycznym Polski między Rosją a Niemcami. Można przypuszczać, że miał ambicję odegrania w obozie sanacyjnym, który po śmierci Piłsudskiego uległ erozji ideowej, roli współtwórcy nowej ideologii. W grudniu 1936, po konflikcie na tle politycznym w Syndykacie Dziennikarzy Lwowskich, S. wraz ze swymi współtowarzyszami utworzył Zrzeszenie Dziennikarzy Polskich Ziem Południowo-Wschodnich i 7 I r.n. został obrany jego prezesem.
S. poparł utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN) i jego deklarację ideową z lutego 1937. T.r. z inicjatywy RNP, przy udziale S-a, powstał «Klub 11 Listopada», ośrodek dyskusyjny działający na terenie Warszawy i Poznania, postrzegany jako zaplecze ideowe marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza. W grudniu t.r. wszedł S. do redakcji „Gazety Polskiej”, uznanej za oficjalny organ OZN. W r. 1938 opublikował kolejny zbiór artykułów politycznych pt. Idea i walka (W., nakładem Oddz. Propagandy OZN), tu w rozdziale Judeocentryzm jako taktyka, psychoza i środek wychowawczy nazwał antysemityzm «kulturą pierwiastków negatywnych i prymitywnych odruchów społecznych» i zarzucił Narodowej Demokracji, że poprzez antysemickie kampanie walczy «nie tyle z Żydami, ile z porządkiem państwowym, ładem życia polskiego, wreszcie – z innymi Polakami». W zaatakowanym środowisku odebrano to jako atak wymierzony osobiście w Dmowskiego. Jesienią t.r objął S. stanowisko zastępcy nowego redaktora naczelnego „Gazety Polskiej”, Mieczysława Starzyńskiego. Wiązało się to z koniecznością przenosin do Warszawy, nie oznaczało jednak zawieszenia zajęć uniwersyteckich we Lwowie, które S. nadal prowadził, choć jego liczni tam przeciwnicy polityczni próbowali organizować wśród studentów ich bojkot. W listopadowych wyborach t.r. otrzymał mandat poselski do sejmu z listy OZN (okręg nr 63, Brzeżany). Był aktywnym parlamentarzystą, wchodził w skład komisji regulaminowej (jako zastępca przewodniczącego), budżetowej, inwestycyjnej, oświatowej oraz dla zmiany ordynacji wyborczej. Jego wypowiedzi sejmowe cechował ostry ton polemiczny w stosunku do przeciwników OZN, co dało asumpt Marianowi Hemarowi do prześmiewczej strofy w jednej z szopek politycznych: «mówią, że Stahl to Baldur [v. Schirach] in spe, chowany na to od dziecka, endecki Wallenrod, lwowski Daudet, krew nawet rdzennie niemiecka».
Wybuch drugiej wojny światowej zastał S-a w Warszawie. Nie został zmobilizowany do wojska, gdyż powierzono mu wysokie stanowisko w Min. Propagandy, utworzonym 2 IX i kierowanym przez Michała Grażyńskiego. Dn. 7 IX ewakuował się wraz z Grażyńskim do Lwowa, gdzie otrzymał zadanie nadzoru nad prasą. Po zajęciu miasta przez wojska radzieckie ukrywał się w obawie przed aresztowaniem. W tym czasie zawarł małżeństwo z Anną Załęską, malarką. W październiku t.r. podjął decyzję przedostania się na Węgry i dalej do Francji. Podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy (listopad) został aresztowany przez NKWD wraz z żoną i teściową w okolicach Nadwórnej. Osadzony był najpierw w więzieniu w Nadwórnej, potem w Stanisławowie i Lwowie skąd 26 III 1940 wywieziono go kolejno do Dniepropietrowska, Starobielska, Artiamowska, Charkowa i Kijowa. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, przetransportowany został na początku lipca 1941 przez Moskwę i Władywostok do łagru przejściowego Buchta Nachodka nad Morzem Japońskim, z którego miał być skierowany do obozu w rejonie rzeki Kołymy. Zwolniony na mocy amnestii 5 IX, jeszcze przez trzy miesiące zmuszony był pracować przy wyrębie lasu w rejonie Znanienki (400 km na północ od Omska). Potem dotarł do ośrodka formowania Armii Polskiej w ZSRR w Buzułuku. Poznał tam bliżej gen. Władysława Andersa, który wywarł na nim duże wrażenie. Służył w Biurze Propagandy, mając wpływ na kierunek czasopisma wojskowego „Orzeł Biały”, co niepokoiło ambasadora RP w ZSRR Stanisława Kota, widzącego w S-u «najgorszego ozonowca». W tym czasie S. rozpoczął zbieranie materiałów i relacji dotyczących martyrologii Polaków represjonowanych w ZSRR po 17 IX 1939. Uważał, że obowiązkiem wszystkich tych, którzy zdołali wydostać się z rzeczywistości łagrowej jest przekazanie prawdy o istnieniu i charakterze totalizmu komunistycznego «będącego zaprzeczeniem ideałów i zachodniej kultury europejskiej». Wraz z Armią Polską ewakuował się 7 VIII t.r. na Bliski Wschód (Persja, Irak, Palestyna). We wrześniu t.r., w randze porucznika, został etatowym oficerem Biura Dokumentów II Korpusu w Jerozolimie, gdzie pracę znalazła, również uwolniona z ZSRR, jego żona. Brał udział w działalności oświatowej, redagował powielaną gazetkę „Kaganek Oświaty”, wydał też krótki skrypt Skarbowość – zasady ogólne (Jerozolima 1943).
W l. 1944–6 w stopniu rotmistrza S. kierował Biurem Studiów Oddziału Kultury i Prasy II Korpusu w Rzymie. Publikował w organie duszpasterstwa polowego „W imię Boże”. W r. 1945 ogłosił pod pseud. Władysław Kania broszurę Bolszewizm i religia (Rzym i Glasgow 1945, wyd. również w jęz. francuskim, włoskim, hiszpańskim i angielskim). Efektem prac rozpoczętych w ZSRR była książka Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów (przedmowa gen. Andersa, Londyn 1948, wyd. 3 uzupełnione, 1962, wyd. 13, 1989). Na jej karcie tytułowej nie figurowało nazwisko S-a jako autora lub redaktora. Autorstwo tomu, wielokrotnie później wznawianego, tłumaczonego na języki obce, a po r. 1980 przedrukowywanego w kraju, przypisywał sobie Józef Mackiewicz. Korektorskie wydruki pierwszego wydania (zachowane w zbiorach Anny i Stanisława Dąbrowa-Kostków) wskazują na S-a, jako twórcę tej książki.
Po demobilizacji II Korpusu osiedlił się S. w Londynie, gdzie w bardzo skromnych warunkach mieszkał do końca życia. Nie przyjął obywatelstwa brytyjskiego i otrzymał status bezpaństwowca. Zainteresowania pisarskie S-a na emigracji koncentrowały się częściowo wokół problematyki rozpoczętej przed wojną, częściowo zaś wobec aktualnych zagadnień krajowych, emigracyjnych i międzynarodowych. Większość tekstów publicystycznych ogłosił w tygodniku „Orzeł Biały”, uchodzącym za periodyk prezentujący stanowisko środowiska skupionego wokół gen. Andersa, którego redaktorem był znany S-owi z RM OWP Ryszard Piestrzyński. S., którego poglądy polityczne po r. 1945 (bezwzględny antykomunizm i antysowietyzm) uznać można za charakterystyczne dla sporej części inteligencji przebywającej na obczyźnie, miał jednak w okresie bezpośrednio powojennym trudność w znalezieniu sobie miejsca w politycznej rzeczywistości emigracji. Jednym z powodów był, jak się zdaje, jego konfliktowy charakter. S. uważany był wówczas za człowieka nader trudnego w kontaktach osobistych i, w przeciwieństwie do czasów przedwojennych, nietowarzyskiego, co składano na karb jego przeżyć po 17 IX 1939. Ważniejszą przyczyną był jednak problem S-a z samookreśleniem się politycznym w sensie partyjnym. Nie zdecydował się na ponowne związanie z SN, określając się jako «piłsudczyk». Zarazem nie wszedł do środowiska piłsudczykowskiego skupionego w Lidze Niepodległości Polski, choć utrzymywał z nim kontakt. Bliskie i trwałe były natomiast związki S-a z gen. Andersem. Od czasów wojny nieprzerwanie pozostawał w jego najbliższym otoczeniu politycznym. W Londynie pełnił funkcję doradcy w sprawach politycznych. Był częstym uczestnikiem spotkań przy stoliku generała w kawiarni Stow. Kombatantów Polskich w Ognisku Polskim.
Pierwszą powojenną inicjatywą organizacyjną S-a było Stow. Byłych Jeńców, Więźniów i Zesłańców w ZSRR; w grudniu 1948 wszedł w skład jego Komitetu Organizacyjnego. Na zebraniu założycielskim w kwietniu r.n. przybrało ono nazwę Stow. Byłych Sowieckich Więźniów Politycznych (SBSWP) i od tego czasu S. pełnił w nim funkcję sekretarza Zarządu oraz członka Komisji Prawniczej. W październiku 1952 w Genewie, na zaproszenie Komisji Pracy Przymusowej ONZ, wraz z Eugeniuszem Lubomirskim zeznawał w imieniu SBSWP o deportacjach i przeżyciach Polaków w ZSRR; przekazał wówczas mapę rozmieszczenia gułagów. W pierwszych wypowiedziach publicystycznych na emigracji dokonał S. swoistego podsumowania swych sądów o przedwojennych autorytetach politycznych Polski. O Piłsudskim mówił afirmatywnie w referacie dla londyńskiego instytutu jego imienia pt. Idea niepodległości i siły u Józefa Piłsudskiego (Londyn 1952). W studium pt. System Dmowskiego wczoraj i dziś (Londyn 1953), dokonał krytyki niektórych poglądów i przewidywań przywódcy Narodowej Demokracji. Nie kontynuował już zainteresowań naukowych ekonomią i skarbowością, ograniczając się w tej dziedzinie jedynie do zajęć pedagogicznych na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie (PUNO), którego profesorem i członkiem Senatu był od inauguracji uczelni w r. 1951. W tym samym czasie został członkiem Polskiego Tow. Naukowego na Obczyźnie (Wydz. Humanistyczny); brał udział w jego pracach odczytowych, wchodził w skład Komisji Rewizyjnej. Należał do inicjatorów założenia Zrzeszenia Profesorów i Docentów Polskich Szkół Akademickich na Obczyźnie (m.in. skarbnik i członek Zarządu). Współpracował z Inst. Wschodnim «Reduta», Inst. Badania Zagadnień Krajowych oraz Polskim Tow. Historycznym na Obczyźnie. Jako wykładowca, dyskutant i prelegent występował na wielu forach, wypowiadając się na temat spraw polskich oraz bieżącej sytuacji międzynarodowej. Był działaczem Związku Ziem Południowo-Wschodnich i Koła Lwowian.
W r. 1951 wszedł S. w skład Rady Narodowej jako członek niezależny (działała do końca 1953). W sierpniu 1954, podczas kryzysu prezydenckiego wywołanego nieustąpieniem z urzędu Augusta Zaleskiego wbrew wcześniejszym ustaleniom, doradzał Andersowi wypowiedzenie posłuszeństwa Zaleskiemu, co też się stało. Konfliktowi temu S. poświęcił broszurę pt. Kryzys prezydencki i droga wyjścia (Londyn 1954), w której dowodził bezprawności postępowania Zaleskiego, określając je mianem «zamachu 9 czerwca» i postulował powołanie nowego prezydenta. Miała to, zdaniem S-a, uczynić Rada Trzech (w jej skład wszedł Anders), lecz do rozwiązania takiego nie doszło. Wyrazem poparcia S-a dla oponentów Zaleskiego był jego udział, nadal jako przedstawiciela niezależnego, w Tymczasowej Radzie Jedności Narodowej (TRJN, 1954–62), forum ugrupowań uznających dalszą prezydenturę Zaleskiego za uzurpację i stanowiących podstawę polityczną Rady Trzech.
S. z nieufnością odniósł się do zmian zachodzących w Polsce po śmierci J. Stalina, uważał, że emigracja polityczna nie straciła nic ze swego znaczenia w walce o niepodległość, a nowa sytuacja polityczna w kraju z walki tej jej nie zwalnia. Występował przeciw propozycjom przychylniejszego stanowiska wobec władz PRL i prób wypracowania porozumienia z ZSRR (Czy zadania emigracji uległy zmianie, Londyn 1957). W tym duchu występował także na forum TRJN. Wypowiadał się krytycznie na temat programu politycznego paryskiej „Kultury”, której zarzucał stanowisko pojednawcze wobec komunizmu, a tym samym odstępstwo od niepodległościowej linii emigracji. Kwestionował zarazem koncepcję „Kultury” zakładającą ewolucyjną demokratyzację ustroju komunistycznego. Wywołało to głosy polemiczne ze strony tego miesięcznika formułowane przez Juliusza Mieroszewskiego. Kiedy po wydarzeniach poznańskich (czerwiec 1956) ukonstytuował się w Londynie Komitet Ogólny Pomocy Rodakom w Kraju, S. wszedł w skład jego 16 osobowego Komitetu Wykonawczego. Krytycznie odnosił się do decyzji powrotu z emigracji do kraju. W „Orle Białym” (1957 nr z 21 XII) zaatakował Melchiora Wańkowicza za wyrażenie zgody na ingerencje cenzuralne w reportażu „Monte Cassino”, będące ceną jaką zapłacił autor za ukazanie się książki w kraju. Poglądy S-a («stahlizm» jak ironicznie pisała „Kultura”) sprawiły, że przez niektóre środowiska na obczyźnie (szczególnie młodsze pokolenie), postrzegany był jako przedstawiciel skrajnej prawicy oraz «absolutny bezkompromisowiec w rzeczach niepodległościowej wiary». Od początku 1956 brał S. zakulisowy, tym niemniej istotny, udział w przygotowaniach do Światowego Kongresu Wolnej Kultury Polskiej. Nie doszedł on do skutku, w dużej mierze za sprawą sprzeciwienia się S-a i podobnych mu działaczy udziałowi w nim osób reprezentujących stanowisko „Kultury”. W miejsce projektowanego Kongresu zorganizowana została Konferencja Wolnej Kultury Polskiej w Londynie. S. wszedł w skład jej Komitetu Organizacyjnego, a wydane drukiem teksty wystąpień opatrzył przedmową (Konferencja Wolnej Kultury Polskiej w Londynie, 22 i 23 VI 1957 r., Londyn 1960). W r. 1962 został S. nominowany przez Radę Trzech do Rady Jedności Narodowej (RJN). Zasiadał w niej także w kolejnych kadencjach, nadal występując bez przynależności partyjnej. Po śmierci Andersa (1970), jego rola w życiu politycznym emigracji uległa zmniejszeniu. W maju 1972, podczas V Zjazdu SBSWP, wybrany został na stanowisko prezesa Zarządu. W r. 1973 wszedł po raz ostatni do RJN, dzięki nominacji PUNO (kadencja ta zakończyła się w r. 1977).
W wypowiedziach publicystycznych S-a na emigracji ważne miejsce zajmowały te, które dotyczyły stosunków polsko-sowieckich w okresie wojny. Przyczynił się do wydania w języku angielskim pracy dokumentacyjnej o Katyniu The Crime of Katyn. Facts and Documents (London 1965), oraz informowania opinii brytyjskiej o okolicznościach zbrodni. W r. 1971 wszedł w skład komitetu, którego celem była budowa w Londynie pomnika upamiętniającego ofiary mordu katyńskiego i wskazującego sprawców; Pomnik Katyński odsłonięty został we wrześniu 1976. W r. 1972 wygłosił wykład inaugurujący na kolejny rok akademicki PUNO – Marksizm-leninizm i realizm a idea niepodległości Polski (Londyn 1973), w którym ponownie zakwestionował tezę o ewolucji komunizmu oraz poddał krytyce ideę realizmu politycznego rozumianego przezeń jako dostosowywanie się do rzeczywistości. Zajmował stanowisko w pełni aprobujące decyzję gen. Andersa o wyprowadzeniu Armii Polskiej z ZSRR, polemizując z autorami mającymi w tej materii odmienne zdanie, m.in. Stanisławem Kotem i Marianem Kukielem. Teksty te weszły w skład tomu Najazd od wschodu (Londyn 1971). Podsumowaniem stosunku S-a do Andersa i wyrazem jego przekonań co do osiągnięć generała była apologetyczna książeczka Generał Anders i 2. Korpus (Londyn 1985, wznowienie 1989). W l. sześćdziesiątych i siedemdziesiątych S. pełnił funkcję dziekana Wydz. Ekonomicznego PUNO. Seminaria i wykłady (dot. problemu stosunków radziecko-chińskich) prowadził też w Szkole Nauk Politycznych i Społecznych. Był wykładowcą Studium Nauk Polityczno-Wojskowych, powstałego przy udziale PUNO w r. 1970. Zainteresowania S-a problematyką międzynarodową znalazły wyraz w artykułach opublikowanych w kwartalniku „Polish Affairs”, wydawanym przez Radę Jedności Narodowej. W r. 1985 wziął udział w Kongresie Kultury Polskiej na Obczyźnie, wygłaszając wykład Konstytucja kwietniowa 1935 roku (w: „Nowoczesna historia Polski. Prace Kongresu Kultury Polskiej na Obczyźnie”, Londyn 1987). W ostatnim okresie życia przebywał w «Antokolu», domu dla starszej inteligencji w Chislehurst w obrębie wielkiego Londynu. Zmarł 13 XI 1987 w Londynie. Pochowany został 9 III 1988 w grobie matki w Szymiszowie koło Strzelec Opolskich.
Po rozpadzie małżeństwa z Anną z Załęskich, 2.v. Kierską (z którego nie miał potomstwa), uzyskał S. w listopadzie 1945 separację «ad tempus indeterminatum» od wikariusza generalnego II Korpusu ks. Włodzimierza Cieńskiego. Dn. 29 VIII 1950 Sąd Okręgowy w Krakowie orzekł rozwód małżonków.
W r. 1999 Bogusław Dąbrowa-Kostka zrealizował film telewizyjny o S-u pt. „Droga do…” (Telewizja Polska Kraków). W r. 2002 Publiczna Szkoła Podstawowa w Szymiszowie przyjęła imię S-a.
Fot.: Kuchar W., Stahl Z., Tennis, Lw. 1927 s. 66, 76; – Jasnowski J., Bibliografia publikacji Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (1950–1990), Londyn 1992; – Kalbarczyk S., Polscy pracownicy nauki ofiary zbrodni sowieckich w latach II wojny światowej, W. 2001; – Cer A., Publicystyka emigracyjna Zdzisława Stahla (mszp. pracy magisterskiej z r. 1992, Wyższa Szkoła Pedagog. w Opolu, zawiera bibliogr. prac S-a z l. 1945–87); Czaykowski B., Sulik B., Polacy w Wielkiej Brytanii, Paryż 1961; Jarząbek W., Myśl polityczna Zdzisława Stahla, w: Myśl polityczna na wygnaniu, Red. A. Friszke, W. 1995 s. 163–75; Kaczmarek Z., Obóz Wielkiej Polski. Geneza i działalność społeczno-polityczna w latach 1926–1933, P. 1980 s. 16, 21–2, 33, 38–9, 51, 61–5, 67; Katelbach T., «Zet», „Zesz. Hist.” 1968 z. 13 s. 21; Kawalec K., Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922–1939, W. 1989; Kuklińska L., Związek Akademicki „Młodzież Wszechpolska” i „Młodzi Wielkiej Polski” w latach 1922–47, Kr. 2000; Koseski A., Królak A., Tarasiewicz K., Tenis w Polsce w latach 1921–1971, W. 1972 s. 13, 15; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Maj E., Związek Ludowo-Narodowy 1919–1928, L. 2000; Majchrowski J., Silni, zwarci, gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego, W. 1985; Nicieja S. S., Twórca archiwum katyńskiego, „Trybuna Opolska” 1989 nr z 10–11 VI; tenże, Prof. Zdzisław Stahl, dokumentalista zbrodni katyńskiej, „Tydzień Pol.” [Londyn] 1990 nr 39; Pilch A., „Rzeczpospolita akademicka”. Studenci i polityka 1918–1933, Kr. 1997; Rudnicki S., Obóz Narodowo-Radykalny, W. 1985; Seniów J., W kręgu piłsudczyków. Poglądy ideowo-polityczne „Gazety Polskiej” (1929–1939), Kr. 1998; Siedlecki J., Losy Polaków w ZSRR w latach 1939–1986, Londyn 1987; Stankiewicz B., O Katyniu napisał i przy matce chciał spocząć, „Trybuna Opolska” 1989 nr 140; Turkowski R., Parlamentaryzm polski na uchodźstwie 1945–1972, W. 2001 (poza indeksem s. 298, 308–11, 314–15); Wapiński R., Narodowa Demokracja 1893–1939, Wr. 1980; Zamorski K., Dwa tajne biura 2. Korpusu, Londyn 1990 s. 45–6, 182, 211, 214–15, 232–48, 331; Ziętara P., Emigracja wobec Października, W. 2001; tenże, Misja ostatniej szansy. Próba zjednoczenia polskiej emigracji politycznej przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego w latach 1952–1956, W. 1995 (w indeksie mylnie jako Stanisław); – Dziewiąte sprawozdanie dyrekcji Wyższego i Realnego Gimnazjum im. Adama Mickiewicza we Lwowie za r. szk. 1918/19, Lw. 1919 s. 15; Izby Ustawodawcze, dod. do „Przekroju” 1939 nr 1 (5); Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Skład osobowy sejmu Rzeczpospolitej Polskiej oraz komisji sejmowych, W. 1938; Skład osobowy sejmu Rzeczpospolitej Polskiej w dniu 25 I 1935, W. 1935; Sprawozdanie dyrekcji c.k. IV Gimnazjum we Lwowie za r. szk. 1912, Lw. 1912 s. 145; toż za r. szk. 1913, s. 86; Sprawozdanie Gimnazjum im. A. Mickiewicza we Lwowie za r. szk. 1914/15, Lw. 1915 s. 36; – Bielecki T., W szkole Dmowskiego, Londyn 1968; Giedroyc J., Bobkowski A., Listy 1946–1961, Oprac. J. Zieliński, W. 1997; Giedroyc J., Mieroszewski J., Listy 1949–1956, [Oprac.] K. Pomian, J. Krawczyk, W. 1999 I–II; Giedroyc J., Wańkowicz M., Listy 1945–1963, Oprac. A. Ziółkowska-Boehm, J. Krawczyk, W. 2000; Hrabyk K., Wspomnienia, „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” T. 9: 1970 s. 428, 543, 560, 567, T. 10: 1971 s. 84, 86, 88, 194, 213–14, 217–18, 221–6, 498, 502–3, 505–7, 510, T. 11: 1972 s. 265–8, 275, 279–81, T. 12: 1973 s. 262, 266–7, T. 13: 1974 s. 421; Kot S., Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1956; Obrona Lwowa 1–22 listopada 1918, Lw. 1939 III; Smerek M., Wspomnienia z życia młodzieży lwowskiej szkolnej w latach 1917–1918, Lw. 1937 s. 33; Spraw. stenogr. Sejmu 1930–5, 1938–9; Świtalski K., Diariusz 1919–1935, [Oprac.] A. Garlicki, R. Świątek, W. 1992; Tyrowicz M., Wspomnienia o życiu kulturalnym Lwowa 1918–1939, Wr. 1991; Warmiński P., Pamiętnik 1927–1939, w: Akademicki Związek Sportowy 1908–1983, Oprac. R. Wryk, P. 1985; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1987 nr z 20, 23, 25 i 30 XI oraz z 3 XII (A. Kulaszewski), „Myśl Pol.” 1988 nr z 1–15 II (T. Piszczkowski), „The Times” 1987 nr z 26 XI, „Tyg. Powsz.” 1987 nr 47, „Więź” R. 31: 1988 nr 4 s. 153; – B. Jag.: sygn. Przyb. 247/81 (koresp. Z E. Romerem); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 7785 t. 6 (mater. J. Zielińskiego); B. Ossol.: sygn. 7948/II (papiery Rozwadowskich), sygn. 15352/III (wspomnienia K. Hrabyka), sygn. 16314/II k. 46–61, sygn. 16335/II k. 109–126, sygn. 16361/II k. 91; B. Pol. w Paryżu: sygn. 1192 t. 3 k. 35, sygn. 1264 k. 132 (słown. biogr. S. Lama); Deržavnyj archiv L’vivs’koi oblasti we Lw.: F. 25 op. 5 spr. 2157 (Rektorat UJK, teczka personalna S-a); IPiM Sikorskiego: Kol. 419, Kol. 138/288/11949 (relacja Anny Stahlowej z ZSRR); Muz. Literatury w W.: sygn. 1013 t. 5 k. 24; – Arch. domowe Anny ze Stahlów i Stanisława Dąbrowy-Kostków w Kr.: Spuścizna po S-u głównie z okresu londyńskiego (m.in. dyplom doktorski, autografy, mszp. prac, dok. osobiste), Genealogia Stahlów.
Rafał Habielski