Skwarczyński Zdzisław (1914–1987), historyk literatury, profesor i rektor Uniw. Łódzkiego. Ur. 15 II w Łodzi, był najstarszym z trzech synów Antoniego, stolarza i cieśli, członka Polskiej Partii Socjalistycznej, a później Polskiej Organizacji Wojskowej i działacza Związku Zawodowego Kolejarzy, oraz Bronisławy z Urbańskich.
Wczesne dzieciństwo S. spędził na wsi w okolicach Skierniewic, od r. 1919 mieszkał z rodziną w Łodzi. Uczęszczał do Społecznego Polskiego Gimnazjum Męskiego w tym mieście (w l. 1929–33 dojeżdżał doń z Koluszek, gdzie przeniosła się jego rodzina) i zdał w nim w r. 1933 maturę. W czasach gimnazjalnych brał udział w Międzyszkolnym Komitecie «Kuźni Młodych» i zadebiutował wierszami w prasie łódzkiej. W l. 1931–3 był członkiem sekcji młodzieży szkolnej Organizacji Młodzieży Tow. Uniwersytetu Robotniczego. W r. 1933 zapisał się na Wydz. Humanistyczny Uniw. Warsz. Pracując równocześnie zarobkowo, studiował polonistykę pod kierunkiem Józefa Ujejskiego i Juliana Krzyżanowskiego oraz historię gospodarczo-społeczną u Stanisława Arnolda. W czasie studiów kontynuował twórczość poetycką (należał do Klubu «S», działał w uniwersyteckim Kole Polonistów, szczególnie w jego sekcji krytyki, której przewodniczył Ludwik Fryde). Podtrzymywał kontakt z «Kuźnią Młodych». W r. 1937 uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie filologii polskiej, jego rozprawa magisterska pt. „Próchno” W. Berenta na tle ducha współczesnego mu powieściopisarstwa (nie druk.) uzyskała nagrodę wydziałową oraz nagrodę im. Leona Gallego, przyznawaną przez Kasę im. Józefa Mianowskiego. Od 1 IX 1937 do wybuchu wojny S. był na Uniw. Warsz. młodszym asystentem przy katedrze historii literatury polskiej J. Krzyżanowskiego. Jednocześnie uczył języka polskiego w Miejskich Dokształcających Szkołach Zawodowych w Warszawie. Na skutek zabiegów Krzyżanowskiego Instytut Kultury Wsi zlecił S-emu opracowanie tematu «Chłop w powieści polskiej 1776–1863». Literatury ludowej dotyczyły też m. in. jego pierwsze publikacje, a mianowicie recenzje w „Życiu Literackim” oraz w „Prosto z mostu” (1939).
W czasie niemieckiej okupacji S. pracował najpierw jako robotnik budowlany, a później jako urzędnik w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej (Rada Główna Opiekuńcza). Równocześnie brał udział w tajnym nauczaniu. Po upadku powstania warszawskiego (1944) przebywał do poł. stycznia 1945 w Skierniewicach. Wziął następnie udział w tzw. akcji pruszkowskiej (wydobywanie ocalałych w gruzach Warszawy dóbr kultury) i ostatecznie osiadł w Łodzi. Dn. 15 II 1945 podjął pracę w powstającym tu uniwersytecie jako młodszy, a następnie starszy asystent przy katedrze historii literatury polskiej I. Jednocześnie uczył – od maja t.r. do września 1947 – języka polskiego w XIX Państwowym Gimnazjum i Liceum, był lektorem Spółdzielni Wydawniczej «Czytelnik» (do 31 XII 1947), w l. 1947–8 członkiem kolegium redakcyjnego dwumiesięcznika „Zagadnienia Literackie”, zaś od 1 XII 1947 do 1 VII 1949 – tygodnika „Wieś”. W maju 1948 otrzymał na Uniw. Warsz. stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Chłop i sprawa chłopska w romansie stanisławowskim (promotor J. Krzyżanowski, druk. w zmienionej wersji, Ł. 1950). Dn. 1 IX 1949 został mianowany adiunktem na Uniw. Łódz., a równocześnie przez siedem pierwszych miesięcy r. 1950 (1951?) był dyrektorem ogólnopolskiego Korespondencyjnego Gimnazjum i Liceum Związku Młodzieży Polskiej w Łodzi.
Dn. 1 IV 1952 S. otrzymał nominację na zastępcę profesora, 25 IX 1954 na profesora nadzwycz., a 25 XI 1971 na profesora zwycz. Od r. 1956 był kierownikiem Zakładu Literatury XIX w. w zespołowej Katedrze Literatury Polskiej, od 1 XI 1969 kierownikiem Katedry Literatury Polskiej, od 1 IX 1970 dyrektorem powstałego wtedy Instytutu Filologii Polskiej (do r. 1978) i kierownikiem w tymże Instytucie Zakładu Literatury Nowożytnej, zaś po zlikwidowaniu 1 XI 1981 tego Instytutu – Katedry Literatury Polskiej Oświecenia, Pozytywizmu i Młodej Polski i pozostał nim do przejścia na emeryturę w r. 1984. W r. akad. 1952/3 piastował godność prodziekana, a w l. 1953–5 dziekana Wydz. Filologicznego, od 1 IX 1968 był prorektorem ds. nauczania, a od 1 IX 1969 do 30 IX 1972 – rektorem Uniw. Łódz. Jako rektor był współredaktorem i poprzedził Słowem wstępnym publikację „Uniwersytet Łódzki 1945–1970” (Ł. 1970). Usunięto z niej nazwiska pracowników naukowych wyrzuconych z uczelni ze względów politycznych w r. 1968; współodpowiedzialnością za to obarczano S-ego, mimo że dawniej okazywał pewną niezależność w stosunku do władz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Przez wiele lat S. opiekował się jako kurator Studenckim Kołem Polonistów. Dn. 14 XII 1950 został członkiem-korespondentem Łódzkiego Tow. Naukowego (później wybrano go na zastępcę sekretarza generalnego). Od r. 1945 należał do Tow. Literackiego im. Adama Mickiewicza, piastując w l. 1958–60 godność wiceprezesa, a w r. 1961 prezesa jego Oddziału Łódzkiego. Ponadto w l. 1958–61 był członkiem Komisji Oświaty i Kultury Prezydium Rady Narodowej m. Łodzi, zasiadał też w Radzie Naukowej IBL PAN. Mianowany w r. 1972 dyrektorem tej instytucji, ostatecznie funkcji tej nie przyjął. W r. 1968 uczestniczył w VI Międzynarodowym Kongresie Slawistów w Pradze. Od r. 1970 do końca życia był redaktorem naczelnym łódzkich „Prac Polonistycznych” (sporadycznie był nim także w kilku latach poprzednich, m. in. zredagował poświęconą Władysławowi S. Reymontowi serię 24, 1968), współredagował również okresowo inne łódzkie periodyki naukowe.
Po wojnie S. zajął się najpierw publicystyką o charakterze kulturalno-oświatowym i literackim na łamach prasy, głównie łódzkiej, a przede wszystkim „Wsi” (drukowano tu także jego wiersze). Uprawiał ją do r. 1948, powracał na krótko od «odwilży» w r. 1956. Artykułem Pisarstwo i pisarze ludowi rozpoczął współpracę z „Pracami Polonistycznymi” (S. 4, 1946), w których ogłaszał odtąd większość swoich prac naukowych. Przez lat z górą 20 zajmował się – z niewielu wyjątkami (np. popularna broszura o Władysławie Reymoncie, W. 1948) – literaturą polskiego oświecenia. Zaczął od artykułu Zmiany w technice i funkcji romansu polskiego za czasów Stanisława Augusta („Prace Polon.” S. 5, 1947 i odb.), zainteresowanie fachowej krytyki wywołała Próba poglądu na dzieje literatury w. XVIII (tamże, S. 7, 1949), zaś za «specjalnie cenną pozycję w dorobku pięciolecia [1945–50]» uznano (R. Kaleta) jego wspomnianą wyżej rozprawę Chłop i sprawa chłopska w romansie stanisławowskim. Dał też Próbę charakterystyki „Dwu Sieciechów” Juliana Ursyna Niemcewicza („Prace Polon.”, S. 8, 1950), później przypomniał kilka nieznanych jego utworów prozaicznych oraz opracował „Powrót posła” w serii „Biblioteka Narodowa” (Wr. 1970). W r. 1951 w popularnej serii „Biblioteka Pisarzy Polskich i Obcych” wydał antologię „Bajka polska w wieku Oświecenia w wyborze”, „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Ignacego Krasickiego oraz ogłosił rozprawę Franciszek Salezy Jezierski (Jarosza Kutasińskiego, szlachcica łukowskiego „Uwagi o stanie nieszlacheckim w Polszcze”) („Prace Polon.”, S. 9), a w r.n. artykuł Franciszek Salezy Jezierski jako ideolog antyfeudalny („Przegl. Nauk Hist. i Społ.”) oraz opracował jego „Wybór pism” (W., ze wstępem J. Ziomka). Z kolei zainteresował się Tow. Szubrawców i „Wiadomościami Brukowymi”, a w związku z nimi – zapomnianą postacią Kazimierza Kontryma, ogłaszając, po kilku drobniejszych artykułach, książkę Kazimierz Kontrym. Towarzystwo Szubrawców. Dwa studia (Ł. 1961), a w serii „Biblioteka Narodowa” – „Wiadomości Brukowe. Wybór artykułów” (Wr. 1962). W studium W szkole sentymentalizmu, „Tygodnik Wileński” z 1804 r. (Ł. 1958) zanalizował to czasopismo, później pisał o Problemach początków powieści historycznej w Polsce („Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.”, S. 1, 1965 z. 41).
W l. sześćdziesiątych S. zainteresował się, m. in. twórczością Stanisława Dygata, któremu poświęcił w końcu broszurę (W. 1976, w serii „Portrety Współczesnych Pisarzy Polskich”). Zajmował się też Reymontem, ogłaszając jego listy i omawiając inne materiały biograficzne. Opublikował wreszcie nieco tekstów folklorystycznych ze stron rodzinnych, np. „Pieśni rawskie” („Literatura Ludowa” 1961), „Przyśpiewki weselne Jeżowa i okolic” („Prace Polon.” S. 39–40: 1983–4). W 70-lecie urodzin w r. 1985, została mu dedykowana seria 41 „Prac Polonistycznych”. Zmarł 22 III 1987 w Łodzi i został pochowany na cmentarzu Komunalnym na Zarzewie. Był odznaczony m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem KEN oraz tytułem Zasłużony Nauczyciel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
S. był żonaty (ślub 20 X 1942) z historyczką Stanisławą Laszczykówną, miał z nią córki: Ewę (ur. 1945), Joannę (ur. 1949), i syna Henryka (ur. 1952).
Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III–IV; Góralska A., Bibliografia prac prof. dra Zdzisława Skwarczyńskiego, „Prace Polon.”, S. 41 (1985), Wr. 1986 s. 23–40; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Literatura Pol. Enc. II (J. Tynecki); Kto jest kim w Polsce 1984, W. 1984; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1994–6 I–IV; – Baranowski B., Baranowski K., Pierwsze lata Uniwersytetu Łódzkiego (1945–1949), Ł. 1985; ciż, Trudne lata Uniwersytetu Łódzkiego (1949–1956), Ł. 1990; Fita S., Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza 1886–1986, Wr. 1990; Kaleta R., Powojenne prace o literaturze stanisławowskiej, „Pam. Liter.” 1950 s. 1103–8; Korzec P., Uniwersytet Łódzki fałszuje własną historię, „Kultura” (Paryż) 1972 nr 1–2 s. 219–23; Nowakowska W., Zdzisław Skwarczyński, „Spraw. Łódzkiego Tow. Nauk.” 1987–91, Ł. 1993 s. 228–9; Profesorowie Uniwersytetu Łódzkiego w l. 1945–1994, Wyd. J. Kita, S. Pytlas, Ł. 1995 s. 192–5 (W. Pusz); Wierzbowski R., Tło do portretu Profesora, „Prace Polon.” S. 41 (1985), Wr. 1986 s. 5–21 (fot.); – Sprawozdania z czynności i posiedzeń Łódzkiego Tow. Naukowego za rok 1950 nr 1 s. 19–20; Wywiady: Orłowski W., „Odgłosy” 1978 nr 28 (fot.). Potęga J., „Dzien. Łódz.” 1958 nr 35 (fot.); – „Dzien. Łódz.” 1987 nr 70, 71; „Prace Polon.” S. 42 (1986), Wr. 1987 s. 1 nlb. (fot.); „Tryb. Ludu” 1987 nr 77; – Arch. Uniw. Łódz.: Akta osobowe S-ego; Arch. Uniw. Warsz.: Akta studenckie S-ego; B. Jag.: rkp. Przyb. 279/76.
Rościsław Skręt