Stieber Zdzisław, pseud.: Pakuła, Żbik (1903–1980), językoznawca, slawista, twórca i kierownik Zakładu Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk.
Ur. 7 VI w Szczakowej koło Jaworzna, był synem Karola (zm. 1911), urzędnika policji austriackiej, i Janiny z Ostiadelów. Miał dwóch braci poległych w pierwszej wojnie światowej.
Do szkoły powszechnej i IV Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza uczęszczał S. w Krakowie. Wstąpił wówczas do harcerstwa i w r. 1919 uczestniczył w kolonii skautowej, zorganizowanej przez Stefana Kutę (później: Kalińskiego) w Kuźnicach koło Zakopanego. Po uzyskaniu matury w r. 1921 studiował chemię na UJ (1921–5). W czasie studiów był członkiem akademickiej drużyny instruktorskiej «Watra» i drużynowym V Krakowskiej Drużyny Harcerzy im. Mariana Langiewicza (1922–3). W lutym 1924 objął referat osobowy w Komendzie Chorągwi Harcerzy, a 1 I 1925 został komendantem Chorągwi, wchodząc równocześnie w skład Zarządu Oddz. Krakowskiego ZHP (do 19 I 1927). W okresie pełnienia przez niego funkcji komendanta Chorągwi czuwano nad pogłębieniem w drużynach pracy ideowej oraz przygotowaniem kadry instruktorskiej dla nowych drużyn. Nakładem drużyny instruktorskiej «Watra» opublikował broszurę pt. Indywidualizm i posłuszeństwo w wychowaniu harcerskim (Kr. 1925). W r. 1926 podjął na UJ studia w zakresie filologii polskiej i słowiańskiej pod kierunkiem Kazimierza Nitscha, Jana Rozwadowskiego, Jana Łosia i Tadeusza Lehra-Spławińskiego. Podczas studiów pracował krótko w Słowniku Staropolskim PAU, kierowanym przez Łosia. Jako harcmistrz (pseud. Żbik) był czynny w harcerstwie do r. 1933. Uprawiał też z zamiłowaniem turystykę.
W r. 1928 uzyskał S. magisterium z filologii polskiej na podstawie napisanej pod kierunkiem Nitscha pracy Nazwy miejscowe pasma Gorców w Beskidzie Zachodnim („Lud Słowiański” T. 3a: 1934 z. 2), ustalającej w nazwach geograficznych ślady tzw. migracji wołoskich. W l. 1928–30, korzystając ze stypendium naukowego, prowadził badania terenowe w Czechosłowacji. W r. 1929 doktoryzował się na podstawie dysertacji Ze studiów nad gwarami słowackimi południowego Spisza (tamże T. 1a: 1929 z. 1); z zebranych osobiście materiałów i wcześniejszych opracowań przedstawił wnikliwy opis i podział gwar wschodniosłowiańskich, ustalił ich genezę oraz stosunek do sąsiadujących języków słowiańskich. Wynikiem badań w Czechosłowacji były też artykuły w „Ludzie Słowiańskim”: Z zagadnień podziałów dialektycznych grupy zachodniosłowiańskiej (T. 1a: 1930 z. 2) oraz Jeszcze o dialekcie wschodniosłowackim (T. 2a: 1931 z. 1). W l. 1930 i 1931 jako eksplorator komisji do atlasu gwar dla woj. łódzkiego zebrał przy pomocy kwestionariusza informacje z zakresu fonetyki, morfologii i słownictwa w 42 miejscowościach tego województwa; także w tych latach przez ok. pół roku zbierał materiał gwarowy dialektów łużyckich w Niemczech. W r. 1931 prowadził zajęcia z dialektologii czeskiej i słowackiej oraz z zabytków języka czeskiego w Katedrze Filologii Słowiańskiej UJ. W l. 1932–5 był nauczycielem w Gimnazjum Pijarów w Rakowicach pod Krakowem, a w l. 1933–7 – lektorem języków górnołużyckiego i dolnołużyckiego na UJ. Opublikował w tym czasie w serii Monografie Polskich Cech Gwarowych Izoglosy gwarowe na obszarze dawnych województw łęczyckiego i sieradzkiego (Kr. 1933, streszczenie, „Spraw. PAU” T. 32: 1932 nr 10 i w jęz. francuskim, „Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres” 1932 nr 7), a także artykuły O związkach grupy czesko-słowackiej z południowosłowiańską („Lud Słowiański” T. 3a: 1933 z. 1, nadb. Kr. 1934), Ze studiów nad dialektami wschodniosłowackimi (tamże), Uwagi o charakterze zmian fonetycznych w dialektach zachodniosłowiańskich. Cz. 1–2 („Slavia Occidentalis” T. 12: 1933, T. 13: 1934, odb. P. 1934) oraz Z zasięgu wyrazów zachodniosłowiańskich („Biul. Pol. Tow. Językoznawczego” T. 4: 1934, nadb. Kr. 1934).
W r. 1934 habilitował się S. na UJ na podstawie rozprawy Stosunki pokrewieństwa języków łużyckich (Kr. 1934), w której wprowadził rozdział pomiędzy dialektami górno- i dolnołużyckim oraz wykazał związki językowe polsko-dolnołużyckie i stosunkowo późny kontakt między obydwoma językami łużyckimi. T.r. w Katedrze Filologii Słowiańskiej UJ otrzymał etat docenta. W publikacji z t.r. Geneza gwar laskich (Kr.) opisał i scharakteryzował polsko-czeski dialekt przejściowy. W l. 1934 i 1935 zbierał materiał gwarowy na Łemkowszczyźnie, po czym opublikował artykuły: Wschodnia granica Łemków („Spraw. PAU” T. 40: 1935 nr 8, nadb. Kr. 1935, w jęz. francuskim, „Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres” 1935 nr 7/10, nadb. Kr. 1936), Z historycznych zagadnień dialektu wschodniosłowackiego („Spraw. PAU” T. 40: 1935 nr 4, w jęz. francuskim, „Bulletin...” 1935 nr 4/6), Gwary okolic Bardiowa. Cz. 1–2 („Sbornik Matice Slovenskej” T. 4: 1936) oraz Wpływ polski i słowacki na gwary Łemków („Spraw. PAU” T. 41: 1936 nr 2, nadb. Kr. 1936, w jęz. francuskim, „Bulletin...” 1936 nr 1/3). W publikacji Pierwotne osadnictwo Łemkowszczyzny w świetle nazw miejscowych („Biul. Pol. Tow. Językoznawczego” R. 5: 1936) przedstawił teorię o pierwotnie polskim osadnictwie Łemkowszczyzny zachodniej. W artykule Stanowisko mowy Słowaków („Prace Filol.” R. 17: 1937) zajął się powiązaniami języków słowackich z południowosłowiańskimi, ich stosunkiem do języka czeskiego oraz udziałem języków polskiego i ukraińskiego w procesie kształtowania się dialektów słowackich. T.r. opublikował również Fonetykę polskiego dialektu kulturalnego w porównaniu z gwarową („Biul. Pol. Tow. Językoznawczego” R. 6: 1937, nadb. Kr. 1937).
W r. 1937 został S. profesorem nadzwycz. i kierownikiem Katedry Filologii Słowiańskiej UJK; wykładał tam dialektologię i onomastykę zachodniosłowiańską. Od r. 1938 był członkiem przybranym Tow. Naukowego we Lwowie. Zajmował się w tym czasie zwłaszcza pograniczami językowymi ogłaszając prace: Z pogranicza językowego polsko-białoruskiego (Lw. 1938) i Sposoby powstawania słowiańskich gwar przejściowych (Kr. 1938). W książce Gwary ruskie na zachód od Oporu (W. 1938) opisał ukraińskie gwary karpackie. T.r. wydał Krótką gramatykę języka górnołużyckiego (Kr.). W r. 1939 ogłosił Badania gwaroznawcze na obszarze dawnych województw łęczyckiego i sieradzkiego („Roczn. Oddz. Łódz. Pol. Tow. Hist.” T. 3, nadb. Ł.) oraz przygotował na III Międzynarodowy Kongres Slawistów w Belgradzie odczyt pt. Przyczynki do polskiej fonologii (Belgrad).
W l. 1939–41, w czasie okupacji sowieckiej, był S. nadal zatrudniony na stanowisku profesora w Katedrze Języka Polskiego ukraińskiego Uniw. im. I. Franki. W okresie okupacji niemieckiej (1941–4) dorabiał jako karmiciel wszy w kierowanym przez Rudolfa Weigla Inst. Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami. Należał w tym czasie do AK i współpracował z jej wywiadem oraz uczestniczył w tajnym nauczaniu uniwersyteckim; był też związany z redakcją „Biuletynu Ziemi Czerwieńskiej”, organu prasowego Biura Informacji i Propagandy AK Obszaru Lwów. Do Katedry Języka Polskiego Uniw. im. Franki wrócił w l. 1944–5; w kwietniu 1945 w wyniku tzw. repatriacji znalazł się w Krakowie. W „Sprawozdaniach PAU” ogłosił w r. 1945 dwie rozprawy: Czas i przyczyny zaniku polskiego iloczasu oraz Z badań porównawczych nad słownictwem Karpat. Niebawem wyjechał do Łodzi, gdzie na nowo otwartym Uniw. Łódz. objął 1 X t.r. stanowisko profesora nadzwycz. Zorganizował Katedrę Języka Polskiego i objął jej kierownictwo. Do jego współpracowników i uczniów w tym okresie należeli m.in.: Karol Dejna, Witold Śmiech, Hanna Popowska-Taborska, Mieczysław Szymczak i Zuzanna Topolińska. Od r. 1946 był członkiem czynnym Łódzkiego Tow. Naukowego, w którym zorganizował sekcję językoznawczą i pełnił funkcję przewodniczącego Wydziału I. Zajmował się w tym czasie fonologią języka polskiego i opublikował z tego zakresu: Uwagi o przyczynach zmian fonologicznych („Spraw. PAU” T. 47: 1946 nr 6), Uwagi o rozwoju fonetycznym polskich przyimków (tamże nr 9) oraz Fonologiczne znaki granicy słowa i morfemu w języku polskim („Spraw. Łódz. Tow. Nauk.” T. 1: 1948 nr 1, w jęz. francuskim, „Bulletin de la Société des Sciences et des Lettres de Łódź” T. 1: 1946/7). Zagadnień onomastyki dotyczył artykuł Niektóre niezauważone typy słowiańskich nazw miejscowych („Spraw. Łódz. Tow. Nauk.” T. 2: 1947 nr 2) oraz odczyt wygłoszony na zebraniu Łódzkiego Tow. Naukowego 8 XII 1946 Problem językowej i etnicznej odrębności Podhala (odb. Ł. 1947). W pracy Toponomastyka Łemkowszczyzny (Ł. 1948–9 cz. 1–2), na podstawie brzmienia nazw miejscowości, ponownie udowadniał S. tezę o polskim osadnictwie Łemkowszczyzny. W r. 1948 otrzymał tytuł profesora zwycz. W pracy Uwagi o pochodzeniu polskiego języka literackiego („Spraw. z Czynności i Posiedzeń Łódz. Tow. Nauk.” R. 3: 1948 nr 2) podkreślał w tym zakresie decydujący wpływ języka czeskiego (wersja rozszerzona: Głos w dyskusji o pochodzeniu polskiego języka literackiego, „Pam. Liter.” 1952 z. 3/4). W łódzkich „Pracach Polonistycznych” ogłosił: Uwagi o języku Wacława Potockiego (T. 5: 1947), O języku fraszek i minucji sowizdrzalskich (T. 6: 1948, nadb. Ł. 1948), Uwagi o języku „komedii rybałtowskiej” (T. 8: 1950), O stylu „Kazań gnieźnieńskich” (T. 10: 1952, nadb. Ł. 1952). Swoje badania nad literaturą polską prowadził z pozycji dialektologa oraz slawisty, zajmującego się stosunkami między językami słowiańskimi. Zainteresował się też językiem kaszubskim; w rozprawie Zagadnienie iloczasu kaszubskiego („Spraw. PAN” R. 51: 1951) obalił przekonanie o istnieniu w kaszubszczyźnie intonacji i iloczasu. Napisał wówczas swą najwybitniejszą pracę Rozwój fonologiczny języka polskiego (W. 1952, wyd. pt. Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego, W. 1966, przekłady na jęz. angielski: The Phonological Development of Polish Language, Ann Arbor 1968, A Historical Phonology of the Polish Language, Heidelberg 1973), ukazującą w sposób nowatorski przemiany polskiego systemu wokalicznego i konsonantycznego w ciągu tysiąclecia.
W r. 1952 przeniósł się S. do Warszawy, gdzie objął kierownictwo Katedry Filologii Słowiańskiej Uniw. Warsz. Poszerzył zakres prowadzonych specjalizacji o bułgarystykę i serbochorwacystykę. Wydał Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny (Ł. 1956–64 z. 1–8), Zarys dialektologii języków zachodnio-słowiańskich z wyborem tekstów gwarowych (W. 1956) oraz O projekcie ogólnosłowiańskiego atlasu dialektologicznego („Slavjanskaja filologija. Sbornik statej”, Moskva 1958). W r. 1957 wspólnie z Lehrem-Spławińskim wydał Gramatykę historyczną języka czeskiego (W., cz. 1). Równocześnie uczestniczył w organizowaniu warszawskich placówek PAN – Zakładów Językoznawstwa i Słowianoznawstwa; w r. 1954 utworzył pracownie: kaszubską i bohemistyczną. Od r. 1957 był również zatrudniony jako profesor w Zakł. Językoznawstwa PAN i kierownik II Pracowni Dialektologicznej (do r. 1960). Od r. 1959 pracował też w Zakł. Słowianoznawstwa PAN, gdzie do r. 1968 kierował Pracownią Filologii Zachodniosłowiańskiej. Prowadził w tym Zakładzie prace zespołowe nad „Atlasem językowym Kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich” (Wr. 1964–9, nagroda PAN w r. 1977). Był redaktorem naukowym „Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” Bernarda Sychty (Wr. 1967–76 I–VII). W l. 1963–8 przewodniczył Radzie Naukowej Zakł. Językoznawstwa PAN. W r. 1964, z okazji 35-lecia pracy naukowej S-a, poświęcono mu tom piąty „Studiów z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”.
W r. 1967 odszedł S. z kierownictwa Katedry Filologii Słowiańskiej Uniw. Warsz. W l. 1968–72 w Zakł. Słowianoznawstwa PAN kierował Pracownią Języków Lechickich, przekształconą w l. 1972–4 w Pracownię Języków Lechickich i Łużyckich. Razem z Gerardem Labudą redagował „Słownik starożytności słowiańskich” (Wr. 1967–81 III–VII). Opublikował Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. cz. I: Fonologia (W. 1969, wyd. 2, W. 1979), cz. II z. 1: Fleksja imienna (W. 1971, wyd. 2, W. 1979) oraz cz. II z. 2: Fleksja werbalna (W. 1973). Swoje wcześniejsze rozprawy slawistyczne zebrał w tomie Świat językowy Słowian (W. 1974). Do uczniów i współpracowników S-a należeli w tym czasie: Mieczysław Basaj, Kwiryna Handke, Maria Jeżowa, Violetta [Toszewa]-Koseska, Cezar Piernikarski, Janusz Rieger, Ewa Rzetelska-Feleszko, Ewa Siatkowska, Janusz Siatkowski i Jadwiga Zieniukowa. W r. 1974 przeszedł na emeryturę, jednak nadal pracował naukowo. W r. 1980 był redaktorem naukowym i konsultantem „Atlasu gwar bojkowskich” (Wr. 1986–91 I–IV), opracowanego na podstawie materiałów zebranych wspólnie ze Stefanem Hrabcem. Ponadto był jednym z inicjatorów i organizatorów „Ogólnopolskiego atlasu językowego” oraz opracował kwestionariusz i zorganizował prace nad „Ogólnosłowiańskim atlasem językowym”. Ogółem opublikował ponad 300 prac dotyczących dialektologii polskiej i słowiańskiej, onomastyki, historii polskiego języka literackiego, gramatyki porównawczej języków słowiańskich oraz zagadnień fonologicznych.
S. był członkiem korespondentem (od 20 VII 1945) PAU i (od r. 1954) PAN oraz członkiem rzeczywistym (od r. 1961) PAN, a także członkiem Bułgarskiej Akad. Nauk, Akad. Nauk Bośni i Hercegowiny, Société de Linguistique w Paryżu, wiceprezesem (1949–52 i 1959–62), prezesem (1964–6) oraz honorowym członkiem (od r. 1974) Polskiego Tow. Językoznawczego, honorowym członkiem Gdańskiego Tow. Naukowego (od r. 1972). W l. 1968–80 pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego Komitetu Słowianoznawstwa PAN, był też jego honorowym przewodniczącym. Wchodził w skład redakcji czasopism: „Poradnik Językowy” (1954–80), „Rozprawy Komisji Językowej Wydz. I Łódzkiego Tow. Naukowego” (1954–5), „Onomastica” (1955–80), „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” (1955–73), „Slavia Orientalis” (1957–80), „Rocznik Slawistyczny” (1966–80) i „Acta Baltico-Slavica” (1976–80). W „Studiach z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” był w l. 1974–9 redaktorem naczelnym. Zmarł 12 X 1980 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony bułgarskim Krzyżem Wielkim Orderu Cyryla i Metodego (1963), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1964), Medalem im. Dobrovsky’ego Międzynarodowego Komitetu Slawistycznego (1968), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1975), Złotym Medalem Czechosłowackiej Akad. Nauk, Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1978). Otrzymał dwukrotnie Nagrodę Państwową I st. za całokształt prac naukowych (1960 i 1980). W pamięci współpracowników i uczniów pozostał jako człowiek niezmiernie pracowity, uczciwy naukowo, o szerokich humanistycznych zainteresowaniach, a przy tym przystępny. S. pozostawił Wspomnienia lwowskie (mszp. w B. Ossol., sygn. 16209) z okresu swojej współpracy z Biurem Informacji i Propagandy AK w l. 1941–4.
S. był żonaty z Marią Obrębską (1904–1995), malarką i grafikiem, wykładowcą Inst. Sztuk Plastycznych we Lwowie i profesorem Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Łodzi, siostrą Antoniny Obrębskiej-Jabłońskiej (1902–1994), językoznawcy, profesora filologii białoruskiej Uniw. Warsz. Małżeństwo było bezdzietne.
Od października 1981 z inicjatywy Siatkowskiego i Franciszka Sławskiego, organizowane są przez Inst. Słowianoznawstwa PAN tzw. październikowe Konferencje Stieberowskie z zakresu slawistyki.
Biogramy uczonych pol., Cz. 1 z. 3; Błażejewski W., Bibliografia harcerska 1911–1960, W. 1981; Cmentarz komunalny Powązki, dawny wojskowy w Warszawie, W. 1989; Encyklopedia szkolna. Literatura i nauka o języku, W. 1995; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Słownik badaczy literatury polskiej, Ł. 1998 II; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 2002 supl. II; Śródka A., Uczeni polscy XIX i XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); – Internet: www.lwow.com.pl/weigl/weiglowcy.html; – Kamińska M., Zdzisław Stieber (7 VI 1903 – 12 X 1980), w: Profesorowie Uniwersytetu Łódzkiego w latach 1945–1994. Pro memoria, Ł. 1995; Leonhard B., Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego, Kr. 2001; Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1945, W. 1987; 50 lat slawistyki Polskiej Akademii Nauk (1954–2004). Księga jubileuszowa Instytutu Slawistyki PAN, W. 2004 (liczne fot. S-a); Popowska-Taborska H., Zdzisław Stieber (17 VI 1903 – 12 X 1980), „Jęz. Pol.” 1981 z. 3–5; taż, Zdzisław Stieber jako pomorzoznawca, w: Konferencja pomorska (1978), „Prace Slawistyczne” (Wr.) 1979 nr 12; taż, Zdzisław Stieber (1903–2003) w setną rocznicę urodzin, „Studia z Filol. Pol. i Słowiańskiej” T. 39: 2004; Siatkowski J., W siedemdziesięciopięciolecie Profesora doktora Zdzisława Stiebera, „Slavia Orientalis” T. 27: 1978 z. 2; Urbańczyk S., 200 lat polskiego językoznawstwa (1751–1950), Kr. 1993; tenże, 35 lat pracy naukowej prof. Zdzisława Stiebera, „Jęz. Pol.” T. 45: 1965 nr 2; – V Sprawozdanie za rok 1925 [Oddziału ZHP w Krakowie], Kr. [1926]; Popowska-Taborska H., Zdzisław Stieber w urywkach wspomnień i własnych wypowiedzi, „Roczn. Slawistyczny” R. 54: 2004; VI Sprawozdanie Zarządu Oddziału ZHP w Krakowie za rok 1926, „Wiad. Harcerskie” 1927 nr 1; Wierzbiańska J., Wspomnienie o Zdzisławie Stieberze, harcerzu i przyjacielu, „Skaut” (Londyn) 1982/3 nr 32/33; Zdzisław Stieber (1902–1980). Materiały z konferencji naukowej. Warszawa, dnia 9 marca 1981 r., Wr. 1982; – „Poradnik Językowy” 1965 z. 4 (J. Siatkowski), 1975 z. 5 (tenże); „Sprawy Narodowościowe” 1937 nr 6; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Onomastica” T. 25: 1980 (Rymut K.), „Roczn. Slawistyczny” R. 41: 1981 cz. 1, „Kwart. Neofilol.” T. 28: 1981 (K. Feleszko), „Nauka Pol.” T. 29: 1981 nr 9–10 (J. Rieger); – Arch. Uniw. Łódz.: Akta osobowe S-a.
Janusz Wojtycza