Strzelecki Zenobiusz, pseud. z.s. (1915–1987), scenograf, pedagog, historyk i teoretyk teatru.
Ur. 23 X w Burgstadt w Saksonii (Niemcy), był synem Walentego, szewca, wywodzącego się z okolic Wielunia, pracującego jako robotnik fabryczny, i Wiktorii z Dybków (ur. 1891).
Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, w r. 1918, rodzice S-ego wrócili z nim w rodzinne strony (Praszka, Wieruszów). Jednak w r. 1922 wyjechali ponownie, tym razem do Lille w północnej Francji. S. uczył się tam w szkole francuskiej oraz na kursach w szkole polskiej. Ok. l. 1925–6 ojciec zaginął bez wieści; matka zatrudniła się z czasem jako kucharka w Konsulacie RP w Strasburgu. W r. 1926 Polskie Tow. Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą Polską z Kresów sprowadziło S-ego, wraz z kilkadziesięciorgiem dzieci, do kraju. Od t.r. uczył się S. w Państw. Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej) w Suwałkach; maturę zdał w r. 1934. Dzięki dalszej pomocy finansowej Towarzystwa studiował od 1 X 1934 na ASP w Warszawie, w pracowniach Karola Tichego i Leonarda Pękalskiego; od r. 1936 studiował tam «dekoracje teatralne» u Władysława Daszewskiego. Równocześnie od r. 1937 kształcił się w zakresie scenografii w Państw. Inst. Sztuki Teatralnej, na kierowanym przez Leona Schillera Wydz. Sztuki Reżyserskiej; poznał wtedy m.in. Jerzego Kreczmara, Jerzego Merunowicza, Romana Zawistowskiego, Zygmunta Kałużyńskiego i Jana Kosińskiego. Pod kierunkiem Daszewskiego przygotował tam dekoracje do warsztatów teatralnych: „Zwiastowanie” P. Claudela (reż. Erwin Axer, 1938), „Kaprysy Marianny” A. de Musseta (reż. Leonia Jabłonkówna, 1938), „Jutro” J. Conrada (reż. Józef Wyszomirski, 1939), „Altea” Felicjana Faleńskiego (reż. Aleksander Bardini, 1939). Studia na ASP ukończył w r. 1938 (dyplom ze specjalnością plastyka widowiskowa odebrał dopiero w r. 1950).
Wybuch drugiej wojny światowej zastał S-ego u matki w Strasburgu. W marcu 1940 ewakuował się z konsulatem do Tuluzy, gdzie podjął pracę jako kreślarz w biurze projektowym. W ramach samokształcenia opracowywał projekty dekoracji do „Otella” i „Romea i Julii” W. Shakespeare’a, „Cyrulika sewilskiego” P. de Beaumarchais, „Fedry” J. Racine’a oraz „Edypa króla” Sofoklesa. Korespondował z francuskimi reżyserami Charles’em Dullinem i Gastonem Batym. Po zakończeniu wojny przebywał od r. 1946 w Paryżu i był instruktorem polskich teatrów robotniczych. Wg jego projektów, wykonanych «bez rozmowy z reżyserem i znajomości [...] sceny» („Pam. Teatr.” 1955 nr 3–4), z elementów scenografii pozostałych z innych przedstawień, zbudowano dekoracje do „Edypa w Kolonie” Sofoklesa w Teatrze Odeon (reż. P. Abram, premiera 2 V 1946) oraz do „Zakładnika” Claudela w Teatrze Chaillot (1947).
Namówiony przez Schillera (w rozmowach pośredniczył Kałużyński), wrócił S. pod koniec maja 1947 do Polski. Dla Teatru Małego w Warszawie przygotował t.r. scenografię do spektaklu „Drzwi zamknięte” J. P. Sartre’a (reż. Kreczmar). Zamieszkał w Łodzi, gdzie do r. 1949 wykładał w stworzonej przez Schillera Państw. Wyższej Szkole Teatralnej (PWST), a od r. 1948 także w Państw. Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (do czasu likwidacji Wydz. Plastyki Przestrzennej w r. 1950). Projektował scenografie dla kierowanego przez Schillera Teatru WP (także dla jego warszawskiej filii «Placówka»), m.in. do „Fircyka w zalotach” Franciszka Zabłockiego (reż. Zofia Modrzewska), „Bankietu” Kazimierza Korcellego (reż. Schiller i Jerzy Kaliszewski), „Ladacznicy z zasadami” Sartre’a (reż. Axer), „Krwawych godów” F. Garcii Lorki (reż. Wyszomirski), „Wesołych kumoszek z Windsoru” Shakespeare’a (reż. Ryszard Ordyński) oraz „Grzegorza Dyndały” Moliera (reż. Danuta Pietraszkiewicz) i „Mistrza Piotra Pathelin” (reż. Merunowicz), granych w czasie jednego wieczoru jako warsztat reżyserski PWST. Scenografia „Mistrza Piotra Pathelin”, nawiązująca do symultanicznego i jarmarcznego teatru średniowiecznego oraz późnośredniowiecznej kolorowej grafiki, ujawniła zamiłowanie S-ego do dawnych konwencji, łączonych z żartobliwym dystansem do tematu. Ten styl, zwany persyflażowym, wielokrotnie pojawiał się także w jego późniejszych projektach. Współpracował w tym czasie także z Teatrem Śląskim w Katowicach, opracowując scenografie m.in. do „Jak wam się podoba” Shakespeare’a (reż. Władysław Krasnowiecki) i „Komedii rybałtowskiej” (reż. Wanda Wróblewska). Projekty dekoracji pokazywał na wystawach, m.in. w Łodzi, Warszawie i Katowicach. Podjął wówczas także współpracę z czasopismami teatralnymi, m.in. w „Łodzi Teatralnej” (1946/7 nr 8) ogłosił artykuł Teatr elżbietański, a w „Teatrze” (1949 nr 2/3) artykuł o R. Cogniat pt. Teatrolog francuski o inscenizacji współczesnej.
W r. 1949 przeniósł się S. wraz z Schillerem do Warszawy. W r. akad. 1949/50, a następnie w l. 1953/4–1956/7 wykładał scenografię na Wydz. Sztuki Reżyserskiej przeniesionej z Łodzi PWST. Opracował scenografię do przedstawień dyplomowych Wydz. Aktorskiego: „Młodej gwardii” A. Fadiejewa (reż. Ludwik René, 1949) oraz ponownie do „Jak wam się podoba” (reż. Krasnowiecki, 1957). Od początku sezonu 1949/50 pracował w Teatrze Polskim kierowanym przez Schillera; pozostał w nim do r. 1960, kolejno pod dyrekcją Bronisława Dąbrowskiego, Arnolda Szyfmana i Stanisława Witolda Balickiego, realizując scenografie do m.in. „Męża i żony” Aleksandra Fredry (reż. Bohdan Korzeniewski, 1949), ponownie do „Młodej gwardii” (reż. René, 1950), „Grzechu” Stefana Żeromskiego (reż. Korzeniewski, 1951), „Domu na Twardej” Korcellego (reż. Dąbrowski, 1954; wyd. z projektami S-ego, W. 1955), „Domu kobiet” Zofii Nałkowskiej (1955), „Lata w Nohant” Jarosława Iwaszkiewicza, „Matki” K. Čapka (1956, wszystkie trzy w reż. Marii Wiercińskiej), „Mewy” A. Czechowa (reż. Zawistowski, 1959). Współpracował także z innymi teatrami warszawskimi, m.in. dla Teatru Narodowego opracował scenografię do „Jak wam się podoba” (reż. Krasnowiecki, 1950), a dla warszawskiej Opery i Filharmonii do „Cyganerii” G. Pucciniego (reż. Merunowicz, 1950) i baletu „Pan Twardowski” Ludomira Różyckiego (choreografia Stanisław Miszczyk, 1951). W Teatrach Muzycznych w Łodzi zrealizował scenografię do „Orfeusza w piekle” J. Offenbacha (reż. Merunowicz, 1951). W l.n. ze scenografią S-ego wystawiono w Teatrze Narodowym „Pannę mężatkę” Józefa Korzeniowskiego (reż. Janusz Strachocki, 1958), w Teatrze Ateneum „Lillę Wenedę” Juliusza Słowackiego (reż. Jan Kulczyński, 1959), w Teatrze Żydowskim „Matkę Courage” B. Brechta (reż. Ida Kamińska, 1957), w Teatrze Telewizji „Męża i żonę” Fredry (reż. Jerzy Hoffman, 1958), a w Teatrze Ziemi Mazowieckiej „Pana Jowialskiego” Fredry (reż. Krystyna Berwińska, 1959) oraz anonimową „Pannę młodą w kąpieli” (reż. Wróblewska, 1960, wyd. z uwagami scenograficznymi S-ego, W. 1966). Przygotowywał też S. projekty dekoracji do sztuk wydawanych z myślą o wystawieniu w teatrach świetlicowych, m.in. do „Powrotu posła” Juliana Ursyna Niemcewicza ([W.] 1952), „Kołyszą się jodły” Jana Baranowicza (W. 1953) i „Obrońców Komuny” Ireny Jurgielewiczowej (W. 1954).
Od r. 1958 współpracował S. z Kazimierzem Dejmkiem. W Teatrze Nowym w Łodzi zrealizował scenografię do „Żywota Józefa” Mikołaja Reja (1958) i „Żab” Arystofanesa (1961), a w Teatrze Narodowym w Warszawie do granych w czasie jednego wieczoru: „Agamemnona” Ajschylosa, „Elektry” Eurypidesa i „Żab” (1963). W swych projektach rozwijał nurt scenografii persyflażowej, np. w „Żywocie Józefa” «przygotował dekorację mansjonową, nawiązującą do polskiej architektury renesansowej», przedstawiającą dom kupca Putyfara w stylu krakowskim, Wawel jako pałac Faraona, obok których stały chałupy kryte słomą; «na kurtynie prosceniowej widniał portret Reja według drzeworytu z epoki» (M. Fik); w wersji przedstawienia w Teatrze Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze (reż. Maria Straszewska, 1961) akcja rozgrywała się w szopce krakowskiej. W r. 1969 przygotował S. scenografię do sztuki „Dialogus de Passione” w reżyserii Dejmka w Teatrze Ateneum; głównym elementem była tam umieszczona pośrodku sceny drewniana kapliczka z Chrystusem Frasobliwym. Do wystawienia spektaklu nie dopuściła cenzura i pokazano go dopiero w r. 1971 w realizacji asystentki Dejmka, Jitki Stokalskiej, w Teatrze Polskim w Szczecinie; scenografię S-ego nagrodzono t.r. na XIV Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu. W r. 1974 przygotował S. scenografię do XII-wiecznego dramatu liturgicznego „Gra o Herodzie”, wystawionego przez Dejmka w Warszawskiej Operze Kameralnej. W l. 1975–83 był scenografem kierowanego przez Dejmka Teatru Nowego. W kolejnych premierach „Dialogus de Passione” (reż. Dejmek, 1975, 1977) scenografię S-ego dopełniono rzeźbami Henryka Zygadły. Ponadto w Teatrze Nowym zrealizował S. scenografie m.in. do „Wielkiego Fryderyka” Adolfa Nowaczyńskiego (reż. Dejmek, 1977), „Mądremu biada” A. Gribojedowa (reż. Witold Skaruch, 1977), „Wodza” Ryszarda Marka Grońskiego (reż. Andrzej Wanat, 1979) i „Dam i huzarów” Fredry (reż. Ludwik Benoit, 1982). W r. 1981 współpracował przy anonimowej „Grze o Męce i Zmartwychwstaniu”, wyreżyserowanej przez Dejmka w Warszawskiej Operze Kameralnej.
Na inaugurację odbudowanego Teatru Wielkiego w Warszawie zaprojektował S. scenografię do „Strasznego dworu” Stanisława Moniuszki, wystawionego 20 XI 1965 (reż. Merunowicz). Współpracował m.in. z teatrami wrocławskimi: Polskim („Balladyna” Słowackiego reż. Maria Straszewska, 1965) i Współczesnym („Pastorałka” Schillera, reż. Stokalska, 1969) oraz Teatrem Polskim w Szczecinie (m.in. „Pan Puntilla i jego sługa Matti” Brechta, reż. Czesław Straszewski, 1972). Za scenografię do „Tryptyku staropolskiego” w opracowaniu Henryka Jurkowskiego w Teatrze Lalki i Aktora w Lublinie (reż. Stanisław Ochmański, 1972) otrzymał w r. 1972 I nagrodę na VI Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalek w Opolu. Kilkakrotnie współpracował z synem, m.in. w r. 1983 przy scenografii do „Małego kominiarczyka” B. Brittena (reż. Maciej Dzienisiewicz) w warszawskim Teatrze Wielkim. Scenografie S-ego były tworzone w różnych konwencjach: syntetycznej, metaforycznej, architektonicznej i malarskiej; on sam lokował swą twórczość w kręgu neorealizmu. W sumie opracował scenografie do ok. dwustu przedstawień.
S. wielokrotnie zabierał głos na temat plastyki teatralnej w czasopismach i wydawnictwach zbiorowych: „Pamiętniku Teatralnym” (1955 z. 3–4: Oczyma scenografa), „Dialogu” (m.in. 1958 nr 10: Nowe wartości inscenizacyjne w dramacie), „Encyklopedii Współczesnej” (1958 nr 4: Scenografia, nr 6: Scenografia polska [I], nr 7: Scenografia polska [2], 1959 nr 4: Gall Iwo), „Teatrze” (1960 nr 19: Scenografia, scenografia, scenografia), „Projekcie” (1961 nr 4, 5–6: Młoda scenografia), „Teatrze Ludowym” (1961 nr 7/8: Scenografia w amatorskim teatrze poezji), „Teatrze Lalek” (1962 nr 19/20: Plastyka w teatrze lalek). Osiągnięcia polskiej scenografii popularyzował za granicą w artykułach, m.in. w: „Le Théâtre en Pologne” (1960–1: Andrzej Pronaszko et la scénographie européenne), periodykach francuskich („Théâtre dans le Monde” T. 6: 1957 nr 2: Contemporary Polish Stage Design), radzieckich („Tvorčestvo” 1970 nr 8: Chudožniki pol’skogo teatra; „Teatr” 1973 nr 12: O sceničeskom oformlenii; „Dekorativnoe Iskusstvo SSSR” 1973 nr 12: Pol’skaja scenografija), czechosłowackich („Acta scaenographica” 1971 nr 6: Kostým v polské scénografii), bułgarskich („Teat’r” 1978 nr 2: Polskata scenografija) i szwajcarskich („Cahiers Witkiewicz” 1982 nr 4: Witkacy et son influence dans la scénographie polonaise). Charakteryzował sylwetki twórcze polskich scenografów, m.in. Władysław Daszewski („Kultura” 1964 nr 30), Kosiński i jego klasycyzm („Dialog” 1975 nr 9), Budowniczy teatru (Gall I., „Mój teatr”, Kr. 1963), oraz osiągnięcia polskiej plastyki teatralnej: Scenografia w teatrze dzieci i młodzieży („Teatr młodzieży”, red. Irena Słońska, W. 1970), Kierunki scenografii polskiej po II wojnie światowej („Teatr w Polsce Ludowej”, W. 1982). Artykuły na temat scenografii zamieszczał także w programach teatralnych i wydawnictwach okolicznościowych. Zachęcony jeszcze przez Schillera, opublikował w r. 1963 pierwszą i do dziś jedyną polską monografię scenografii Polska plastyka teatralna (W. I–III). Podobny temat podejmował w kolejnych książkach: Kierunki scenografii współczesnej (W. 1970), Konwencje scenograficzne od antyku do współczesności (W. 1973), Scenografia – ćwiczenia wstępne (W. 1975) oraz Współczesna scenografia polska (W. 1983–4 I–II). Od l. sześćdziesiątych postulował stworzenie placówki, gromadzącej obiekty i dokumentację scenograficzną. W związku z tym wspierał powstały w l. osiemdziesiątych Dział Plastyki Teatralnej Muz. Śląskiego w Katowicach (już po śmierci S-ego przekształcony w r. 1991 w Centrum Scenografii Polskiej tego Muzeum z salą seminaryjną jego imienia).
S. organizował wystawy scenograficzne w kraju i za granicą. W l. 1967 i 1971 był komisarzem polskiej ekspozycji na praskim Quadriennale (wystawa scenografii i architektury teatralnej). Również w Pradze w r. 1967, wraz z architektem Andrzejem Strachockim, współtworzył Międzynarodową Organizację Scenografów, Architektów i Techników Teatru (Organisation Internationele des Scénografes, Techniciens et tectes de Théâtre – OISTAT); zorganizował jej Polskie Centrum, a z jego i Denisa Bableta inicjatywy powstała Międzynarodowa Komisja Historyków i Teoretyków Teatru OISTAT, której S. był przez wiele lat przewodniczącym. Brał udział w konferencjach i sympozjach, m.in. w Nicei (1968), Florencji (1970), Brukseli (1981), Warszawie (1986). Od r. 1972 wykładał na warszawskiej ASP historię scenografii, a na Pozawydz. Katedrze Scenografii – projektowanie scenografii. Kontynuował też współpracę z warszawską PWST: w r. akad. 1978/9 wykładał zagadnienia scenografii na Wydz. Wiedzy o Teatrze, a w l. 1978/9–1986/7 scenografię na Wydz. Sztuki Reżyserii. Od początku l. siedemdziesiątych wiele czasu spędzał w domu zakupionym w Słopsku (pow. wyszkowski). W r. 1978 prezentował swoje prace w warszawskim Domu Plastyków.
Razem z Krystyną Mazur przełożył S. z języka francuskiego „Rewolucje sceniczne XX wieku” Bableta (W. 1980). Rozpoczął również tłumaczenie (ukończone przez Mazur, niewyd., mszp. w Cricotece – Ośrodku Dok. Sztuki Tadeusza Kantora w Kr.) książki Bableta o Tadeuszu Kantorze „Les Voies de la création théâtrale 11, T. Kantor” (Paris 1983). Wspólnie z Andrzejem Matynią przygotował monografię Andrzej Majewski (ukazała się po śmierci S-ego, W. 1992). Do końca życia był czynny jako scenograf, choć w l. osiemdziesiątych mniej projektował. Należał do prezydium Międzynarodowego Inst. Teatralnego i do Zarządu Głównego ZPAP (pełnił też funkcję przewodniczącego sekcji scenografii). Był też członkiem Stow. Polskich Artystów Teatralnych i Filmowych. Zarówno w praktyce scenografa, jak i pracach teoretyczno-historycznych rozwijał osiągnięcia reformy teatralnej Schillera, wywodzącej się z przekonania, że scenograf i reżyser są współtwórcami scenicznego kształtu dramatu. S. zmarł 11 VIII 1987 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 38–V–9). Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1955) oraz Krzyżami Oficerskim (1959) i Kawalerskim (1976) Orderu Odrodzenia Polski.
W małżeństwie z Eugenią z domu Olek, sprzątaczką w Konsulacie RP, poślubioną w r. 1940 w Tuluzie, miał S. syna Rajmunda (1940–1995), projektanta tkanin, grafika, malarza, kostiumologa i scenografa, oraz córkę Magdalenę Danutę (ur. 1944), zamężną Nowakowską. Po rozwodzie w r. 1970 ożenił się t.r. w Warszawie z Krystyną Mazur, krytykiem teatralnym, specjalistą od techniki mowy, profesorem warszawskiej PWST, matką jego córki Warny (ur. 1963), lingwistki, pracownicy MSZ.
Po śmierci S-ego Polskie Centrum OISTAT ufundowało przyznawaną co dwa lata nagrodę jego imienia dla młodego scenografa za najlepszą pracę dyplomową w Polsce. W r. 1992 Centrum zorganizowało w Muz. Teatralnym w Warszawie wystawę „Zenobiusz Strzelecki – Staropolszczyzna”. Projekty S-ego znajdują się m.in. w zbiorach Działu Widowisk Lalkowych przy Muz. Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi, Muz. Teatralnym w Warszawie i Centrum Scenografii Polskiej Muz. Śląskiego w Katowicach.
Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1946–87; Who’s Who in Poland, W. 1982; – Scenografia Z[enobiusza] Strzeleckiego [katalog wystawy], W. 1948; Teatr lalek Rajmunda Strzeleckiego [katalog wystawy], W. 2005; – Fik M., Trzydzieści pięć sezonów, W. 1981; Kaszyński S., Teatr Łódzki w latach 1945–1962, Ł. 1970; Lewański J., „Dialogus de Passione albo żałosna tragedyja o Męce Jezusa” w inscenizacji Kazimierza Dejmka, w: Sto lat stałej sceny polskiej w Łodzi 1888–1988, Red. A. Kuligowska, Ł. 1993; Lubina-Cipińska D., Centrum Scenografii Polskiej. Spełnione marzenie Zenobiusza Strzeleckiego, „Górnośląski Diariusz Kult.” 1993 nr 3; Mrozińska S., Trzy sezony teatralne Leona Schillera. Łódź 1946–1949, Wr. 1971; [Osterloff B.] B.O., Zenobiusz Strzelecki, „Teatr” 1975 nr 4 (fot.); Polska plastyka teatralna. Ostatnia dekada, Red. B. Osterloff, A. Koecher-Hensel, W. 1991 (nota Rajmunda Strzeleckiego autorstwa Koecher-Hensel); Schiller L., Teatr demokracji ludowej 1946–1950, W. 2004; Wilski Z., Warsztat teatralny Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej 1936–1939, „Pam. Teatr.” 1971 nr 3–4 s. 396, 398; – Almanach Sceny Polskiej 1986/87, W. 1993; Radulski W., Quasi-pamiętnik ułożony z listów (2), „Dialog” 1979 nr 3; Warszawska Szkoła Teatralna. Szkice i wspomnienia, W. 1991; – „Dialog” 1984 nr 8; „Odra” 1949 nr 6; „Pam. Teatr.” 1974 nr 4; „Polityka” 1973 nr 9; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Biul. Inform. Pol. Ośrodka Lalkarskiego POLUNIMA” 1988 nr 3, „Gaz. Wyborcza”, dod. „Gaz. Stoł.” 1997 nr 185 (A. Kilian), 2002 nr 204 (Koecher-Hensel), „Gaz. Wyborcza. Łódź” 2003 nr 156 (K. Mazur), „Kron. Warszawy” 1988 nr 2, „Trybuna Robotn.” 1987 nr 199, „Twórczość” 1988 nr 3, „Więź” 1988 nr 2; – Arch. ASP (dawniej Państw. Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych) w Ł.: Teczka osobowa S-ego; Arch. ASP w W.: Teczka osobowa S-ego (m.in. umowy o pracę); Arch. PWST w W.: Teczka osobowa S-ego; – Informacje Krystyny Mazur z W. i Juliette Caron z Paryża.
Agnieszka Koecher-Hensel