Stankiewiczówna (Stankiewicz) Zofia (1862–1955), graficzka, malarka, działaczka ruchu kobiecego.
Ur. 14 IX w Ryzni (pow. radomyski) na Ukrainie w majątku rodzinnym matki, była córką Jana (zob.) i Wiktorii z Kaleńskich.
Od r. 1863 rodzina Stankiewiczów mieszkała w Charkowie. S. od dzieciństwa pobierała lekcje rysunku, w l. 1876–7 u pejzażysty J. J. Schreidera, który prowadził tamże szkołę malarstwa i zaszczepił u swej uczennicy zamiłowanie do malarstwa krajobrazowego. W r. 1878, wraz z siostrą Wiktorią, została wysłana do szkół w Warszawie i równolegle rozpoczęła naukę w prywatnej pracowni Wojciecha Gersona; poznała tu i zaprzyjaźniła się z Anną Bilińską, Marią Dulębianką i Marią Klass-Kazanowską. Prawdopodobnie w r. 1880 wyjechała do Paryża, gdzie studiowała malarstwo w Académie Julian; uczyła się tam pod kierunkiem T. Robert-Fleury’ego, W. A. Bouguereau i J. P. Laurensa. Podczas wakacji wyjeżdżała do Bretanii i Normandii, by w tamtejszym plenerze malować pejzaż. Z tego okresu pochodzą rysunki Połów krewetek w Bretanii (1881, węgiel, Muz. Narod. w W. ) i Brzegi Normandii oraz obraz olejny Odpływ morza – brzegi Normandii (niezachowane, tytuły znane z katalogów wystaw). W r. 1883 otrzymała srebrny medal w Académie Julian. T.r. wróciła, przez Monachium, do Warszawy, gdzie zamieszkała na stałe. Pracowała jakiś czas jako nauczycielka rysunku na pensji Jadwigi Sikorskiej.
Główną domeną twórczości S-y w l. 1882–1902 było malarstwo. Stosowała najczęściej technikę olejną, rzadziej – pastel i akwarelę. Do ulubionych jej motywów należał szeroki pejzaż rodzinnej Ukrainy, nastrojowe widoki z łanami zbóż, oblane księżycowym światłem chaty i domy wśród drzew (m.in. obrazy olejne: Krajobraz, Poranek, W świetle księżyca, Las, niezachowane). Ok. r. 1892 na kartonach rysowanych węglem przedstawiła S. cykl drzew: Sosna, Topole, Wierzby, Brzoza, Grusza w polu. W związku z wielokrotnymi pobytami w Zakopanem pojawił się w jej twórczości (ok. r. 1893) krajobraz tatrzański: Giewont w Tatrach, Chata góralska, Tatrzański potok, Czarny Staw. Rzadziej zajmowała się malarstwem rodzajowym związanym przede wszystkim z życiem wsi: W polu, Przed żniwem, Rola oraz studia portretowe: Mała owocarka, Głowa wieśniaczki, Głowa Żyda, Góral. Przed r. 1902, dzięki Ignacemu Łopieńskiemu, S. poznała technikę akwaforty. Uznała to za odnalezienie «swej drogi», zarzuciła stopniowo malarstwo i rysunek, a poświęciła się grafice. Oprócz technik akwaforty i akwatinty, niekiedy barwnej, uprawiała czasem litografię, linoryt i kwasoryt. Jej prace graficzne operują dużymi, szerokimi płaszczyznami subtelnych półtonów szarości i czerni, unikają ostrych kontrastów. Utrzymane w nastroju liryzmu wykazują niekiedy tendencje do dekoracyjnej stylizacji z wyraźnym wpływem sztuki japońskiej. Do pierwszych prac graficznych z l. 1902–12 należą nokturny: Noc, Noc czerwcowa, Warszawa w nocy (inny tytuł: Nocny połów ryb na Wiśle), widoki lasu i drzew: Wierzby, Limba, pejzaże: W stepie, Pejzaż oraz ryciny przedstawiające dworki i chaty: Dworek, Mój dom rodzinny, Dworek ośnieżony. Ok. r. 1912 powstał cykl grafik Łabędzie oraz nastrojowe widoki architektury Więzienie w Chillon. W r. 1910 S., wraz z grafikami Łopieńskim i Franciszkiem Siedleckim, założyła Tow. Przyjaciół Sztuk Graficznych, w r. 1912 była w jego zarządzie, a w r. 1914 piastowała funkcję skarbniczki.
S. wystawiała swe prace przede wszystkim w Warszawie: w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP), corocznie od r. 1882, Salonie Artystycznym w l. 1889–90, 1900, 1903, 1913, Salonie Aleksandra Krywulta w l. 1890, 1893, 1895–6, 1898–9, 1901–2, 1905, Salonie Stefana Kulikowskiego w r. 1909, a także w Krakowie w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w l. 1890, 1893, 1898, 1900–3, 1905–6, 1908, 1913–14, we Lwowie na Wystawie Sztuki Współczesnej w r. 1894 i w tamtejszym TPSP w l. 1910–13 oraz Zakopanem w r. 1911 i Sosnowcu w r. 1914. Za granicą pokazała swe prace w Monachium (1892, 1895), Chicago (1893), Berlinie (1893), Paryżu (1900) i Pradze (1912). Jej wystawa monograficzna miała miejsce w r. 1902 w Salonie Krywulta. Wiele razy zdobywała nagrody i bywała wyróżniana, m.in. na konkursach TZSP otrzymała dwukrotnie list pochwalny: w r. 1891 za obraz Przed żniwem, a w r. 1895 – za Noc księżycową. W r. 1894 zdobyła srebrny medal za Krajobraz górski na wystawie TPSP we Lwowie, w r. 1900 I nagrodę za cztery rysunki węglem na wystawie w Żytomierzu, w r. 1905 III nagrodę na konkursie TZSP za akwatintę Chata, a w r. 1911 wyróżnienie za akwafortę Fragment dworu na wystawie „Dwór Polski”. Na konkursach graficznych im. Henryka Grohmanna otrzymała nagrody: III za akwatintę Mój dom rodzinny na I konkursie w Zakopanem w r. 1911 i I za akwafortę Plac Zamkowy na II konkursie w Warszawie w r. 1914. Polskie Tow. Krajoznawcze wydało w r. 1916 wg rycin S-y serię pocztówek przedstawiających widoki Starej Warszawy. Mimo osiągniętej już dojrzałości twórczej S. na przełomie wieków kształciła nadal swe umiejętności u malarzy: Miłosza Kotarbińskiego, Konrada Krzyżanowskiego i Kazimierza Stabrowskiego. Mieszkała w tym czasie ze swoim młodszym kuzynem, działaczem i publicystą Gustawem Kaleńskim (zob.) przy ul. Nowogrodzkiej 37. Prowadziła, zwłaszcza w l. 1903–4, działalność społeczno-polityczną. Należała do PPS, a jej lewicowe przekonania znalazły odzwierciedlenie w twórczości, o czym świadczą tytuły prac pokazanych w r. 1905 na wystawie dla bezdomnych w Salonie Krywulta: Dla chleba, Ludzie bezdomni, Najmilsza dla głodnych wiadomość. Aresztowana w r. 1905, była więziona na Pawiaku; jedynie dzięki pomocy przyjaciół uniknęła zesłania. Po wyjściu na wolność porzuciła działalność polityczną na rzecz walki o emancypację kobiet. W r. 1907 była współzałożycielką Polskiego Stow. Równouprawnienia Kobiet, należała też do Międzynarodowej Federacji Kobiet Pracujących Zawodowo.
Podczas pierwszej wojny światowej S. przebywała w rodzinnym domu w Ryzni oraz w Kijowie, gdzie uczyła w żeńskiej szkole polskiej. W r. 1917 wykładała na Wydz. Grafiki i na Wydz. Malarstwa w kijowskiej Szkole Sztuk Pięknych; wzięła też udział w wystawie w tamtejszym Salon d’Art. W kwietniu t.r. weszła w skład Komitetu Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich przy Polskim Kolegium Uniwersyteckim. W lipcu wróciła do Warszawy i zamieszkała z siostrą przy ul. Nowogrodzkiej 8. Nadal działała w ruchu kobiecym; była członkinią Klubu Politycznego Kobiet Postępowych (KPKP), wchodziła do jego zarządu w l. 1919 i 1921, była w składzie komisji redakcyjnej publikacji „Historia Ruchu Kobiecego w Polsce”, reprezentowała KPKP w Komitecie Uczczenia Pamięci Pierwszego Prezydenta RP (tj. Gabriela Narutowicza). W r. 1921 pracowała w Komitecie Pomocy Ślązakom. Współpracowała z Polskim Stow. Kobiet z Wyższym Wykształceniem, założonym w r. 1926.
Lata międzywojenne należały do najbardziej twórczych w życiu artystycznym S-y. Wykonywała setki rycin przedstawiających nastrojowe zakątki Warszawy, Krakowa, Wilna i innych miast; były to m.in.: Kamienica Fukiera (litogr. barwna), Ulica Świętojańska w Warszawie (akwaforta i akwatinta), Kościół Św. Katarzyny w Krakowie (akwaforta i akwatinta), Kościół Św. Anny i Bernardynów w Wilnie (akwaforta i akwatinta), Toruń, kościół Św. Jana (akwaforta). Bogaty dorobek graficzny S-y, ujęty w cykle tematyczne, ukazał się w odrębnych tekach: Warszawa (12 rycin, W. 1922) oraz bez miejsca i roku wydania: Stara Warszawa (30 rycin), Wilno (9 rycin), Kraków (6 rycin), Pomorze (12 rycin), Dwory, dworki i chaty (10 rycin). W czasie letnich wyjazdów nad morze i jeziora malowała i rysowała krajobrazy, które traktowała jako szkice do wykonywanych w pracowni grafik: Port w Helu (akwaforta), Samotna łódź (akwaforta), Stary port (akwatinta), Jezioro Niecko (kwasoryt), Noc nad jeziorem (akwatinta), Szlakiem jezior augustowskich (akwaforta). Widoki morskie wykonywała również akwarelą: Łódź z żaglem, Opalizujące morze, Sieci rybackie. Malowała też w tym czasie kompozycje z rozmaicie ułożonych książek np. Stare księgi Jana Długosza (akwarela). Brała udział w wielu wystawach zbiorowych organizowanych przez różne stowarzyszenia artystyczne, głównie graficzne, przede wszystkim w TZSP (niemal corocznie do r. 1939), a także w wystawach prezentujących twórczość kobiet, m.in. w r. 1933 w Warszawie (TZSP) i Amsterdamie, w r.n. w Warszawie (w Inst. Propagandy Sztuki) i Poznaniu, w r. 1937 w Paryżu. Ceniona i sławna jako graficzka, miała wiele wystaw indywidualnych: w Warszawie w TZSP (1919, 1932 ), Salonie Sztuki Czesława Garlińskiego ( 1925), Związku Zawodowym Artystów Plastyków (corocznie w l. 1926–31, 1933) i Polskim Tow. Artystycznym (1931), w Lublinie (1925), we Lwowie w TPSP (1930) i Stanisławowie (1936). Za działalność artystyczną otrzymywała dyplomy honorowe TZSP (dwukrotnie w l. 1927 i 1929), prawo wystawiania «hors concours» (poza konkursem, 1927) oraz srebrny medal na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929). W l. 1933 i 1936 dostała nagrodę m.st. Warszawy za akwaforty przedstawiające widoki miasta. Należała do różnych stowarzyszeń i organizacji artystycznych; w r. 1919 była współzałożycielką i członkiem Zarządu Związku Polskich Artystów Grafików, w r.n. weszła w skład komitetu TZSP, należała też do Polskiego Tow. Artystycznego (później przekształconego w Warszawskie Tow. Artystyczne, w r. 1931 była w jego zarządzie), zaś od r. 1932 do Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków.
Okres drugiej wojny światowej spędziła S. w Warszawie; wykonywała dla zarobku cykle pocztówek z widokami Ogrodu Saskiego i Parku Łazienkowskiego oraz odtwarzała własne ryciny zniszczone w r. 1939; zrekonstruowane wówczas przez nią płyty spaliły się w powstaniu warszawskim 1944 r. Po wojnie przebywała półtora roku u przyjaciół w Milanówku. Po powrocie do Warszawy zamieszkała na Żoliborzu przy ul. Kaniowskiej 2. Ponownie zajęła się rekonstrukcją swojego «oeuvre». Wzięła udział w I Wystawie Niezależnych w r. 1947 oraz w III Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki w r. 1949. W r. 1954 odbyła się jej wystawa monograficzna w Zachęcie bardzo dobrze przyjęta przez krytykę. W r.n. ukazał się album Zofia Stankiewicz. Akwaforty i akwatinty (red. Joanna Szczepińska). Ostatnie lata życia spędziła u syna swej siostrzenicy Janiny Iwanowskiej, literata Stefana Garczyńskiego przy ul. Filtrowej 8. Zmarła 4 X 1955 w Warszawie. Pochowana została na cmentarzu Powązkowskim (kw. 101–VI–13). Była odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
S. nie założyła rodziny.
Grafiki S-y eksponowano w r. 1965 w Sopocie i Krakowie na wystawie „Sztuka Młodej Polski”, w r. 1971 w Toruniu na wystawie monograficznej, w r. 1991 w Bibliotece Narodowej, t.r. i w r. 1996 w MNW; za granicą pokazano jej prace na wystawie objazdowej sztuki polskiej w Indiach (1956) i Chinach (Pekin, 1960). Najbogatszy zbiór prac S-y: 8 rysunków, 4 akwarele i 2 obrazy (w tym Krajobraz z pastuszkiem i owcami, sygn. 1896) oraz 2 teki grafiki znajdują się w MNW. Ponadto duże zbiory grafik posiadają: Muz. Narodowe w Krakowie, Biblioteka Jagiellońska, Muz. Okręgowe w Toruniu i Biblioteka Narodowa. W posiadaniu Zofii Garczyńskiej w Warszawie znajdują się obrazy olejne: Na skraju lasu (1889/90) i Portret siostrzenicy artystki oraz akwarela Stare księgi (1945).
S. jest często mylona z publicystką i malarką Zofią Skorobohatą-Stankiewicz.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; – Artyści plastycy okręgu warsz. ZPAP 1945–70; Bénézit, Dictionnaire (1966, błędna data i miejsce ur.); Enc. Org. (błędne miejsce ur.); Enc. Warszawy; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler (M. Wallis-Walisz, błędne miejsce ur.); Vollmer, Künstler Lexikon (A. Ryszkiewicz); – Artystki polskie, katalog wystawy, MNW, W. 1991; Grafika Polska 1900–1939 ze zbiorów Biblioteki Narodowej, katalog wystawy, W. 1991; Grońska M., Rysunki artystów polskich i obcych w Polsce działających od XVII do XX w., Katalog wybranych zbiorów Biblioteki Narodowej do r. 1975, W. 1991 (błędnie jako Z. Skorobohata-Stankiewicz); Katalog działu szkiców Powszechnej Wystawy Krajowej, P. 1929; Katalog Gruppo Polacco Rytm alla Terza Biennale, Roma 1925; Katalog ilustrowany wystawy sztuki współczesnej we Lwowie 1894, Lw. 1894; Katalog wystawy grafików polskich, Muz. Miejskie, Bydgoszcz 1931; Katalog wystawy jesiennej Związku Artystów Grafików Polskich TPSP, Lw. 1928; Katalog wystawy Towarzystwa Artystów Grafików w Krakowie, Kr. 1939; Katalog zbiorów Gabinetu Grafiki. Grafika polska w l. 1901–39, Oprac. J. Rylska, Wr. 1983 I; Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu 1890–1914, Oprac. E. Charazińska, Ł. Kossowski, Katalog wystawy MNW, Muz. Narod. w Kr., W. 1996; Przewodnik po wystawie TZSP, 1930 nr 53, 55, 1932 nr 72, 77, 1936 nr 111; Sztuka Młodej Polski, katalog wystawy, Kr. 1965; Waldorff J. i in., Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; Wiercińska, Katalog prac TZSP (mylnie jako Z. Skorobohata-Stankiewicz); Zofia Stankiewicz, Katalog wystawy Zachęta, W. 1954; – Dienstl-Dąbrowa M., Zofia Stankiewicz, „Wieś ilustr.” 1913 nr 10 s. 13–17; Gomulicki W., Dusza Warszawy w odtworzeniu plastycznym (Akwaforty Z. Stankiewiczówny), „Kur. Warsz.” 1917 nr 110; Grońska M., Grafika w książce, tece i albumie, Wr. 1994; Jankowski C., Zofia Stankiewiczówna, „Życie i Sztuka” dod. do „Kraju” 1904 nr 52 (fot.); Kamińska K., Zofia Stankiewiczówna (1862–1955), mszp. pracy magisterskiej w Inst. Hist. Sztuki Uniw. Warsz.; Kornecki J., Oświata polska na Rusi w czasie wielkiej wojny, W. 1937; Kossowska I., Narodziny polskiej grafiki artystycznej 1897–1917, Kr. 2000 (pomylona z Z. Skorobohata-Stankiewicz); Kot J., Akwaforty i akwatinty Zofii Stankiewicz w Lublinie, „Przegl. Lub.-Kresowy” T. 2: 1925 nr 7; Mir A., Zofia Stankiewiczówna, „Tyg. Ilustr.” 1901 nr 20 (fot.); Nałęcz E., Nasze pionierki, „Tyg. Ilustr.” 1896 nr 24; Na straży praw kobiet. Pamiętnik Klubu Politycznego Kobiet Postępowych 1919–1930, Oprac. S. Bujak-Boguska, W. 1930; Nowoczesna grafika polska, Antykwariat Polski w Warszawie Hieronima Wildera i S-ki, W. 1913; Okońska A., Malarki polskie, W. 1976 s. 125–53; Pamiątka z wystawy graficznej II konkursu imienia Henryka Grohmana, W. 1914; Piątkowski H., Zofia Stankiewiczówna, „Tyg. Ilustr.” 1902 nr 41 (fot.); Pierwsza doroczna wystawa sztuk polskich w r. 1904, W. 1904; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Podhorska-Okołów S., Żywe kamienie (o twórczości graficznej Zofii Stankiewicz), „Bluszcz” 1930 nr 1; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914 (mylnie jako Z. Skorobohata-Stankiewicz, S-y dot. s. 199); Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Pol. życie artyst. w l. 1945–60; Polskie Stowarzyszenie Kobiet z Wyższym Wykształceniem w latach 1926–1936, W. 1936 s. 34, 36; Salon wiosenny artystów warszawskich, W. 1914; Skorobohata-Stankiewicz Z., Polki we współczesnej literaturze i sztuce. Zofia Stankiewiczówna, „Bluszcz” 1903 nr 8 (fot.); Sosnowska J., Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880–1939, W. 2003; Walewska C., W walce o równe prawa. Nasze bojownice, W. 1930; Wiercińska, Tow. Zachęty (mylnie jako Z. Skorobohata-Stankiewicz., S-y dot. s. 110, 121, 129); – Kalendarz polski na rok 1916, Moskwa s. 315; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Uzupełnienia (błędna data ur.); Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Roczn. nauk.-liter.-artyst. na r. 1905, Red. W. Okręt, W. 1905 (błędne miejsce ur., częściowo pomylona z Z. Skorobohatą-Stankiewicz); – „Biesiada liter.” 1886 nr 40, 1906 nr 5; „Bluszcz” 1893 nr 48, 1924 nr 12 (C. Walewska), 1925 nr 18 (N. Samotyhowa); „Czas” 1899 nr 181 (S. R. Lewandowski); „Kult. Pol.” 1911 nr 10 (Sk. St. [Z. Skorobohata-Stankiewicz]); „Kur. Warsz.” 1927 nr 164 (J. Kleczyński); „Polska Zbrojna” 1930 nr 298; „Przegl. Kult.” 1954 nr 15 (A. Vetulani); „Spraw. Kom. TZSP” za r. 1885 s. 7–9, 1887 s. 10, 16, 1888 s. 10–11, 1890 s. 23, 1901 s. 49, 81, 113, 1902 s. 13, 15, 1903 s. 11, 1907 s. 20, 1908 s. 18, 1910 s. 57, 1915 s. 22–3, 1922 s. 6, 1924 s. 9–10, 12, 1925 s. 30, 51, 1926 s. nlb., 46, 59, 61, 65, 1927 s. nlb., 4, 8–9, 63, 72, 1928 s. nlb., 9, 47, 62, 66, 71, 75, 1931 s. 3, 28, 38, 43, 1932 s. 8, 10, 28, 37–8, 41, 1933 s. 3, 8, 31, 43, 47, 1934 s. 6, 28, 38, 42, 46, 1935 s. 42, 44, 47, 1936 s. 7, 10, 19, 20, 45, 50, 52, 57; „Świat” 1912 nr 51, 1913 nr 17; „Tyg. Ilustr.” 1888 nr 285 (W. Gerson), 1889 nr 356 (Van der Meer [C. Jankowski]), 1890 nr 42, 1891 nr 95 (Van der Meer [C. Jankowski]), 1893 nr 174 (C. Jankowski), 1895 nr 6, 1898 nr 24 (L.Wasilkowski), 1899 nr 33, nr 40 (S. Popowski), 1907 nr 27 (H. Piątkowski), 1914 nr 7 (F. Siedlecki), nr 17, 1916 nr 12; „Wędrowiec” 1900 nr 23, 1902 nr 22, 1904 nr 18; „Ziemia” 1910 nr 20; – Arch. PAN: III–162/239 (H. Ułaszyn, Dziennik) k. 89; IS PAN: Mater. Słown. Artystów Pol.; – Mater. Red. PSB: Nota autobiogr. S-y.
Anna Wierzbicka