Stryjeński (Stryiński) Zygmunt Karol (1784–1843), pułkownik armii Księstwa Warszawskiego, generał brygady w powstaniu listopadowym.
Ur. 25 IX w Brzostowicy Małej (pow. grodzieński) w rodzinie wyznania ewangelicko-reformowanego, był synem Albertyny z Krebsów. Ojciec S-ego Karol Zygmunt (1757 – po 1830), stolnikowicz żmudzki, był porucznikiem w regimencie huzarów armii pruskiej, w l. 1795–1806 komisarzem i landratem w pow. mławskim, w Ks. Warsz. prezesem Izby Wykonawczej Mławskiej (1807–9), członkiem Izby Administracyjnej Dep. Płockiego (1808) oraz podprefektem pow. mławskiego (1808–15), a w Król. Pol. komisarzem obwodu mławskiego; z tego ostatniego stanowiska został zwolniony 18 V 1830 na własną prośbę z powodu podeszłego wieku i utraty wzroku; bratem stryjecznym Karola Zygmunta był Jan Karol Stryjeński (zob.). Brat S-ego, Edward Gustaw (1801–1869) był urzędnikiem wojskowym, pisarzem przy audytorze (sędzim wojskowym) dywizji gwardii królewskiej (1825–9) i audytorem w 3. pp liniowej (1829–30); w r. 1848 zajmował stanowisko sekretarza Dyrekcji Długu Krajowego i Kasowości w Banku Polskim w Warszawie. Siostra S-ego, Henrietta (Henryka) (1786–1875) poślubiła 28 XII 1815 Maksymiliana Ćwierczakiewicza (1785–1855), od 28 VI 1808 kapitana 10. pp armii Ks. Warsz., szefa baonu w kampaniach w l. 1809 i 1812, odznaczonego Złotym Krzyżem Virtuti Militari, w armii Król. Pol. majora placu twierdzy Modlin (1815–30), w czasie powstania listopadowego podpułkownika od 8 VII 1831, który po klęsce złożył 15 X t.r. przysięgę na wierność carowi. W r. 1842 nadzorował Warszawskie Więzienie Główne Karne. Był odznaczony Orderem św. Stanisława III kl i z tego tytułu otrzymał prawo nowego szlachectwa w Król. Pol.
S. rozpoczął służbę wojskową 12 VIII 1800 w armii pruskiej jako podchorąży. Dn. 21 XI t.r. awansował na chorążego w 10. p. dragonów, a 18 XII 1802 został mianowany podporucznikiem. W r. 1806 brał udział w kampanii przeciw Francji i pod koniec października t.r. dostał się pod Lubeką do niewoli francuskiej. Uwolniony, zaciągnął się 25 XII 1807 do armii Ks. Warsz., gdzie służył jako kapitan 6. p. ułanów, a od 20 VI 1808 jako kapitan adiutant. W r. 1809 w wojnie francusko-austriackiej walczył na terenie Ks. Warsz., m.in. pod Raszynem (19 IV), później uczestniczył w ofensywie wojsk polskich w kierunku Galicji i zajęciu Sandomierza (17 V), Zamościa (20 V) i Krakowa (15 VII). Za udział w tej kampanii został odznaczony 1 I 1810 Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. W l. 1810–12 opracowywał opisy dróg i rzek, m.in. 10 I 1812 przesłał z Bydgoszczy gen. Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu raport z objazdu granicy pruskiej w dep. bydgoskim. Brał udział w wyprawie przeciw Rosji 1812 r.; uczestniczył w zajęciu przez wojska francuskie Witebska (28 VII); 9 VIII otrzymał Krzyż Kawalerski Legii Honorowej. Następnie walczył pod Smoleńskiem (17–18 VIII) i Borodino (7 IX). Dn. 11 IX (lub 11 X) awansował na szefa szwadronu 6. p. ułanów. W czasie odwrotu Wielkiej Armii spod Moskwy uczestniczył w przegranej bitwie wojsk napoleońskich pod Małojarosławiem (24 X) i przeprawie przez Berezynę (28 XI). Wziął udział w kampanii 1813 r. w Niemczech; w marcu t.r. jako szef szwadronu dowodził resztkami swego pułku, które wraz z 2. i 4. p. ułanów oraz pozostałościami innych pułków jazdy weszły w skład brygady kawalerii gen. Wincentego Aksamitowskiego, należącej do dywizji gen. Dąbrowskiego. W bitwie pod Lipskiem (16–19 X) walczył w składzie 18. brygady kawalerii gen. Jana Krukowieckiego, która 17 X samowolnie opuściła dywizję gen. Dąbrowskiego i połączyła się z korpusem ks. Józefa Poniatowskiego. Dn. 28 X został odznaczony Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej. Niedługo potem wziął udział w bitwie pod Hanau (30–31 X), w której Napoleon pokonał wojska austriacko-bawarskie. Po przeniesieniu się w r. 1814 wojny na terytorium Francji walczył jako dowódca 2 p. ułanów, m.in. pod Berry-au-Bac (5 III), Craonne (7 III), Arcis-sur-Aube (19 III) i Saint Dizier (26 III). Dn. 5 IV 1814 awansował na pułkownika.
Po abdykacji Napoleona wrócił S. do kraju 11 VIII t.r., wraz z całym korpusem polskim, dowodzonym przez gen. Wincentego Krasińskiego; 20 I 1815 objął stanowisko szefa sztabu dywizji strzelców konnych. W r. 1819 został odznaczony Orderem św. Anny II kl., a w r. 1829 Orderem św. Anny II kl. z koroną, lecz mimo to nie awansował, prawdopodobnie ze względu na nie najlepsze oceny jego zdolności wojskowych. W l. dwudziestych mieszkał z żoną w Łowiczu, gdzie stacjonował sztab dywizji. Dn. 24 V 1830 zaliczono mu 28 lat i 10 miesięcy nieskazitelnej służby wojskowej oraz wyróżniono znakiem honorowym za 25 lat służby. Wg Stefana Pomarańskiego S. pozyskał względy w. ks. Konstantego i «uchodził za oddanego mu oficera».
S. był przeciwnikiem powstania listopadowego, lecz mimo to naczelny wódz Michał Gedeon Radziwiłł wnioskował 28 I 1831 do Rady Najwyższej Narodowej o awansowanie go do stopnia generała, powołując się na jego «gorliwość w służbie i zdatności wojskowe» oraz starszeństwo (był w wojsku najstarszym pułkownikiem). Nominacja na generała brygady nastąpiła 3 II t.r. i tego dnia objął S. po gen. Ludwiku Kickim 2. brygadę w 2. dyw. jazdy. Nie zmienił jednak niechętnego stosunku do powstania. Od 10 II dowodził brygadą złożoną z powierzonych mu przez gen. Franciszka Żymirskiego obu pułków jazdy kaliskiej. Początkowo kwaterował w Jeziornie, a oba pułki w pobliskich Oborach, ale już 12–15 II znajdował się z brygadą w Cegłowie i okolicach. Od 16 II wycofywał się z brygadą na Mińsk Maz., a potem w kierunku Wawra, dokąd dotarł 18 II. Po reorganizacji kawalerii, 22 II, został dowódcą 1. dyw. 2. korpusu jazdy gen. Tomasza Łubieńskiego i w tym charakterze wziął udział 25 II w bitwie o Olszynkę Grochowską. Dn. 10 IV jazda S-ego, licząca 3000–3500 szabel, miała dotrzeć w rejon Igań, obchodząc stanowiska rosyjskie nad rzeczką Kostrzyń. Realizując ten manewr, S. natknął się w pobliżu Chojeczna na piechotę rosyjską uchodzącą z Kopciów; nie wykazał inicjatywy i wydał rozkaz postoju, czekając na rozkazy. Potem szerokim łukiem obchodził cofającą się piechotę rosyjską i nie zamknął przed nią przepraw na Liwcu i Muchawcu (Muchawce), umożliwiając jej odwrót. W rezultacie pod Iganie dywizja S-ego dotarła dopiero pod wieczór 10 IV, już po zakończeniu bitwy. Dn. 19 IV naczelny wódz gen. Jan Skrzynecki usunął S-ego ze stanowiska dowódcy dywizji, zarzucając mu popełnienie poważnych błędów oraz nieudzielenie pomocy walczącym oddziałom. S. domagał się sądu wojennego w celu wyjaśnienia postawionych mu zarzutów, ale Skrzynecki nie zgodził się na to. Wg Stanisława Barzykowskiego decyzja o niepowołaniu sądu świadczyła, że «winy wyżej leżały»; także Ignacy Prądzyński uważał, że Skrzynecki przed sądem «byłby się znalazł sam jak najmocniej skompromitowany», prawdopodobnie z powodu beztroskiego stosunku do całej operacji i nieobjaśnienia S-emu roli, jaką w tych działaniach wyznaczył jego dywizji. Wskutek sugestii prezesa Rządu Narodowego Adama Jerzego Czartoryskiego 20 V naczelny wódz mianował S-ego w zastępstwie urlopowanego gen. Stanisława Klickiego dowódcą rezerwy jazdy z miejscem postoju w Łowiczu. Podlegały mu rezerwy wszystkich pułków jazdy, liczące (21 VI) 7 tys. szeregowych, lecz tylko kilkaset koni; były one źle uzbrojone i niewyszkolone. Oddziały te strzegły wtedy Wisły na zachodnim Mazowszu i Kujawach, nie dopuszczając do przeprawy na jej lewy brzeg wojsk rosyjskich (ustąpiły w poł. lipca). Dn. 25 VI Sejm zwrócił się do wodza naczelnego o bezzwłoczne wyjaśnienie postępowania kilku generałów, w tym S-ego, obwinianych o nieudolność i spowodowanie strat.
Dn. 16 VII nakazano S-emu tworzyć oddziały partyzanckie, ale do tego nie doszło; następnego dnia S. poprosił o dymisję, której nie przyjęto. S. stojący na czele rezerwy kawalerii, przebywającej dotąd w Łowiczu, skierowany został 17 VII do Włocławka i Brześcia Kujawskiego i nazajutrz zajął te miasta. Zmuszony do działania, narzekał, że jego żołnierze nie są gotowi do walki. Po kilku drobnych potyczkach z kawalerią rosyjską, S. mający we Włocławku do 2500 szabel, wycofał się 20 VII do Kowala (był tam jeszcze 22 VII), a stąd do Koła, pozostawiając oddziały pospolitego ruszenia własnemu losowi. Okazywana przez S-ego zła wola skłoniła naczelnego wodza do odsunięcia go od komendy nad rezerwami jazdy; jednak wyznaczony w jego miejsce płk Piotr Łagowski, po zapoznaniu się ze stanem zdemoralizowania oddziałów, odmówił objęcia dowództwa. W raporcie do naczelnego wodza z 22 VII 1831 przyznał się S. do błędów w wyszkoleniu żołnierzy. Nadal na czele rezerw jazdy S. znajdował się 26 VII t.r. w Kutnie, skąd donosił o ruchach nieprzyjaciela i o swym zamiarze skierowania się do Kłodawy. W tym okresie otrzymał rozkaz objęcia dowództwa rezerw jazdy w Krakowskiem, które to siły liczyły w 1. poł. sierpnia 2500, a 20 VIII do 9 tys. szabel. W 2. poł. września stacjonował w pobliżu granicy z Wolnym M. Krakowem. Ok. 23–25 IX znajdował się z dziesięcioma szwadronami w Sławkowie, a 25 lub 26 IX spotkał się w Olkuszu z gen. Samuelem Różyckim, który nakazał mu przyłączenie się do niego. S. jednak rozkazu nie wykonał i 26 IX przybył z pułkownikami Maciejem Dembińskim i Fortunatem Skarżyńskim do kwatery rosyjskiego gen. F. Rüdigera w Miechowie, gdzie poddał się wraz z liczącą ok. 2 tys. szabel rezerwą kawalerii, zdając się bezwarunkowo na łaskę cara. Po wkroczeniu Rüdigera do Krakowa, S. został przez niego przyjęty na audiencji. W następstwie kapitulacji car Mikołaj I objął S-ego i jego żołnierzy całkowitą amnestią. Oficerowie i żołnierze powstania (m.in. Jan Bartkowski i Sebastian Gidliński) ocenili surowo zachowanie S-ego twierdząc, że nie był zmuszony do kompromitującej kapitulacji i mógł postąpić, podobnie jak gen. Różycki, czyli przekroczyć granicę Wolnego M. Krakowa.
Po złożeniu powtórnej przysięgi na wierność carowi, S. otrzymał 26 III 1833 oficjalną dymisję z wojska. Zamieszkał wówczas w dobrach Stryjna (pow. krasnostawski), należących do szwagra, Piotra Pawła Stryjeńskiego. W r. 1843 legitymował się wraz z bratem Edwardem Gustawem i siostrą Henriettą ze szlachectwa w Król. Pol. Prawdopodobnie posiadał po ojcu jakieś dobra w Mławskiem; Sobieska Wola koło Stryjny (pow. krasnostawski) należała do jego żony. S. był «wzrostu dobrego i tuszy otyłej», Callier nazwał go «słynnym opojem». Zmarł 9 VII 1843 w Sobieskiej Woli, został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ul. Lipowej w Lublinie.
S. był żonaty (już 31 III 1819) z Reginą Teresą ze Stryjeńskich (1796–1872), córką Pawła Andrzeja Stryjeńskiego i Karoliny z Suchodolskich, bratanicą Jana Karola Stryjeńskiego (zob.); dzieci nie miał. Po śmierci S-ego wdowa mieszkała w Sobieskiej Woli, była działaczką Lubelskiego Tow. Dobroczynności i w l. 1854–6 pełniła w nim funkcję opiekunki; od r. 1867 mieszkała wraz z bratem, Piotrem, w Woli Gałęziowskiej (pow. lubelski), gdzie odwiedził ich Bolesław Limanowski. Zmarła 2 X 1872 w Żabnie (pow. krasnostawski), pochowana została w grobie męża w Lublinie.
S. bywa mylony ze swym szwagrem, Zygmuntem Adamem Stryjeńskim (1782–1851), synem Pawła, właścicielem Abramowa (pow. zamojski), w r. 1809 sędzią pokoju pow. tarnogrodzkiego, zmarłym 27 VI 1851 w Stryjnej; również jego małżeństwo z Marią z Mikuliczów było bezdzietne.
Konarski S., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1936 s. 284–5; Łoza, Legia Honorowa; PSB (Łagowski Piotr, Sczaniecki Ludwik Paweł); Sęczys, Legitymacje Król. Pol., s. 666; – Bloch C., Generał Ignacy Prądzyński 1792–1850, W. 1974; Callier E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831, P. 1887; Dąbkowski W., Kampania generała Samuela Różyckiego w województwach sandomierskim i krakowskim 7 sierpnia – 28 września 1831 r., „Biul. Kwartalny Radomskiego Tow. Nauk.” T. 17: 1980 z. 4 s. 16–17; Domański M., Nieznany nagrobek gen. Stryjeńskiego, „Dzien. Wschodni” 1995 nr 5 s. 10; Domański T. E., Epoka powstania listopadowego, L. 2000 s. 278–9, 291; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14, s. 144, XXIX; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1815–30, s. 101, 103, IV, XXI; Jarski Z., Iganie, P. 1926 s. 68–9, 71; Karpowicz M., Filipiak M., Elita jazdy polskiej, W. 1995; Kasparek N., Powstańczy epilog. Żołnierze listopadowi w dniach klęski i internowania 1831–1832, Olsztyn 2001; Kociszewski A., Mazowsze w epoce napoleońskiej, Ciechanów 1984; Kozłowski E., Wrzosek M., Historia oręża polskiego 1795–1939, W. 1984; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1831…, Lw. 1881; Łoś P. Sz., Szkice do portretu ziemian polskich XX wieku, W. 2005; Łukasiewicz M., Armia księcia Józefa 1813, W. 1986; Majewski W., Dębe Wielkie – Iganie, W. 1969 s. 189; tenże, Grochów 1831, W. 1982 s. 29, 52, 180; Olszewicz B., Polska kartografia wojskowa, W. 1921; Pachoński J., Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755–1818, W. 1987; Powstanie Listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnętrzne…, Red. W. Zajewski, W. 1980; Przewalski S., Generał Józef Grzegorz Chłopicki 1771–1854, W. 1995 s. 186; Puzyrewski A. K., Wojna polsko-ruska 1831 r., W. 1899 s. 169–70, 459; Ratajczyk L., Zaprzepaszczone szanse ofensywy wiosennej w powstaniu listopadowym, „Zesz. Nauk. Wojsk. Akad. Polit.” 1966 nr 14 s. 159, 162; Saletra W., Krakowskie i Sandomierskie w czas powstania listopadowego..., Sandomierz 2006; Sokolnicki M., Skrzynecki, P. 1925 s. 42; Sokołowski A., Dzieje powstania listopadowego 1830–1831, Wiedeń [1907] s. 166–7; Strzeżek T., Iganie 1831, W. 1999 s. 178–9, 188, 198; tenże, Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym – mobilizacja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Olsztyn 2006; tenże, Polska ofensywa wiosenna w 1831 roku. Zaprzepaszczona szansa powstania listopadowego, Olsztyn 2002; Świetlicki L., Dwory nad Giełczwią, L. 1999 s. 64; Tarczyński M., Generalicja powstania listopadowego, W. 1988; Tokarz W., Armia Królestwa Polskiego (1815–1830), Piotrków 1917 s. 302, 310–11; tenże, Rozprawy i szkice, W. 1959 II; tenże, Wojna polsko-rosyjska 1830–1831, W. 1993; Umiński B. J., Generał Jan Nepomucen Umiński 1778–1831, Wr. 1999; Ziółek J., Mobilizacja sił zbrojnych na lewobrzeżu Wisły 1830–1831, L. 1973; – Arch. Wybickiego, II; Bartkowski J., Wspomnienia z powstania i pierwszych lat emigracji, Oprac. E. Sawrynowicz, Kr. 1966; Barzykowski, Hist. powstania, II–V; Budzyński M., Wspomnienie z mojego życia, P. 1880 I 92; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 II 229–30; Diariusz Sejmu z r. 1830–1831, Wyd. M. Rostworowski, Kr. 1911 V; Gajewski F., Pamiętniki, P. 1913 II 113, 137–8; Gawroński F. S., Pamiętniki z r. 1830–1831 i kronika pamiętnikowa (1787–1831), Wyd. J. Czubek, Kr. 1916; Gidliński S., Pamiętnik o korpusie generała Różyckiego z kampanii 1831 roku, Oprac. W. Saletra, „Studia Hist.” R. 25: 1982 z. 1 s. 113, 115; Kicka N., Pamiętniki, Oprac. J. Dutkiewicz, W. 1972; Kruszewski-Skarbek I., Pamiętniki z roku 1830–31, W. 1930 s. 88–93; Młocki A., Księga wspomnień, Wyd. A. Giller, P. Zbrożek, Paryż 1884 s. 168, 214; Nekrologi „Kuriera Warszawskiego”, Oprac. A. T. Tyszka, W. 2004 II (nr 6320, 9188); Niemojowski J. N., Wspomnienia, Wyd. S. Pomarański, W. 1925; Prądzyński I., Pamiętnik historyczny i wojskowy o wojnie polsko-rosyjskiej w r. 1831, Pet. 1898 s. 99–100; tenże, Pamiętniki, Kr. 1909 II, IV; Protokoły Rady Stanu Księstwa Warszawskiego, Wyd. B. Pawłowski, T. Mencel, Tor. 1960–5 I/1, II/1; Przepisy o znaku honorowym, niemniej lista imienna generałów, oficerów […] znakiem honorowym ozdobionych w roku 1830, W. 1830; Przewłocki K., Wspomnienia, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., I 173, 185–186; Rocznik Urzędowy Królestwa Polskiego na r. 1856, W.; Rocznik Wojskowy Królestwa Polskiego na rok 1817 do 1830, [W. 1816–29]; Różycki S., Zdanie sprawy narodowi z czynności w 1831 roku, Bourges 1832 s. 57; Sczaniecki L., Pamiętniki, P. 1863 s. 177–83; Sierawski N., Pamiętnik oficera konnego pułku gwardii, Lw. 1907 s. 175–6; Spis szlachty Królestwa Polskiego z dodaniem krótkiej informacji o dowodach szlachectwa, W. 1851 s. 237; Święcicki J., Pamiętnik ostatniego dowódcy pułku 4 piechoty liniowej, Oprac. R. Bielecki, W. 1982; Zwierkowski W., Rys powstania, walki i działań Polaków 1830 i 1831 roku skreślony w dziesięć lat po wypadkach we Francji, Oprac. W. Lewandowski, W. 1973; Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 r., Wyd. B. Pawłowski, W. 1931–5 I, III, IV; – AGAD: Deputacja Szlachecka i Kancelaria Marsz. Szlachty Gub. Warsz., sygn. 91 k. 116–51, 423 pkt 376, Kom. Rządowa Wojny, sygn. 69c, sygn. 353 k. 1, 82–4, Mater. geneal. W. Wielądka, sygn. 56 s. 103, Ogólne Zebranie Warsz. Departamentów Rządzącego Senatu, sygn. 3 s. 180, Rada Admin. Król. Pol., sygn. 18 s. 343, Władze Centr. Powstania 1830–1, sygn. 32b k. 39, sygn. 259 k. 1–2; B. Czart.: rkp. 3235 k. 6–7; B. Jag.: rkp. 4999; B. Ossol.: rkp. 4951 k. 126, rkp. 9590 k. 109; BUW: rkp. 758 t. II k. 389–90 (list Karola Diehla do R. Stryjeńskiej z 11 II 1828), rkp. 2297 k. 65–9 (trzy listy Karola Stryjeńskiego do Józefa Wybickiego z czerwca 1807); – Mater. Red. PSB: Notatka Stefana Pomarańskiego dot. S-ego; – Informacje Cezarego W. Domańskiego z L.
Andrzej Haratym