Poznański Zygmunt, pseud. Arendarz, Ciszewski (Cieszewski), krypt, liter.: E. C., Z. P. (1857–1915), działacz socjalistyczny, prawnik, tłumacz. Ur. w zamożnej żydowskiej rodzinie kupieckiej w Warszawie, był synem Izydora.
W r. 1871 P. wstąpił do V klasy rządowego II Gimnazjum Męskiego na Nowolipiu, gdzie w r. 1875 uzyskał maturę. Jesienią t. r. rozpoczął studia na wydziale prawa uniwersytetu petersburskiego. P., wychowanek gimnazjum, które «przez parę lat dostarczało rewolucji licznych bojowników» (L. Krzywicki), rychło włączył się do działalności w tajnym kółku rewolucyjnym młodzieży polskiej. Już w końcu r. 1878 spełniał rolę pośrednika między ośrodkiem petersburskim a jego wysłannikami w Warszawie, o czym świadczy przechwycony przez żandarmerię list więzionego w Cytadeli Warszawskiej Aleksandra Więckowskiego do P-ego. W organizacji petersburskiej, przeobrażonej na początku r. 1879 w formę Gminy, P. znany był pod pseud. Arendarz. Kiedy Gmina petersburska wystąpiła z inicjatywą reaktywowania w Warszawie organizacji, P. podjął się wypełnienia tej misji. Bezpośrednio po ukończeniu studiów i uzyskaniu stopnia kandydata praw wrócił do Warszawy, gdzie został pomocnikiem adwokata przysięgłego Okręgu Warszawskiej Izby Sądowej, Artura Bardzkiego.
Już pod koniec czerwca 1879 P. stał się «duszą i głównym kierownikiem socjalno-rewolucyjnej propagandy w Warszawie». Z pomocą Edwarda Przewóskiego utworzył organizację (wg niektórych źródeł pod nazwą Lud Polski) o bardziej scentralizowanym charakterze niż poprzednio działające. Podstawę jej stanowiły nadal dziesięcio-piętnasto osobowe kółka robotnicze, każde z własnym przywódcą-organizatorem, ale P. stojąc na czele centralnego kółka organizatorów faktycznie kierował całą działalnością, trzymał też w swym ręku kasę. Ze składek członków i własnych środków wynajmował lokale, zdobywał literaturę propagandową, którą rozdawał uczestnikom zebrań, organizował również pomoc dla rodzin aresztowanych. Pozyskiwał głównie z kręgu dawnych kolegów studiujących w Petersburgu kadrę inteligentów, a – jak ustaliło śledztwo – w dalszej perspektywie nosił się z zamiarem zorganizowania szkoły dla przygotowania robotniczych agitatorów. Wprawdzie nie stanął jak Ludwik Waryński przy warsztacie fabrycznym, ale różnymi drogami zdołał nawiązać stosunki w środowisku proletariatu warszawskiego i pozyskał bodaj największą po Waryńskim popularność: nazywano go «Profesorem».
Pod wpływem P-ego w programie Ludu Polskiego, w odróżnieniu od tzw. programu brukselskiego, zarysowane zostały zadania walki politycznej. Obok propagandy uznano bowiem za główne zadanie organizowanie strajków w celu poprawienia sytuacji klasy robotniczej i odebranie przemocą fabrykantom ich własności, zapowiadano też użycie siły wobec władz, gdyby stanęły po stronie właścicieli. Jemu też przypisuje się internacjonalistyczną pozycję i podtrzymanie więzi z Północnym Związkiem Robotników Rosyjskich, mimo wystąpienia w polskim ruchu w tym okresie silnych akcentów narodowych. Uprzedzony przez swą późniejszą żonę Zofię z Piechowskich o aresztowaniu jej braci, Ksawerego, Mariana i Romana, zdołał zatrzeć ślady i zniszczyć poszlaki, ale zdradzieckie zeznania brązownika Henryka Imbsa ujawniły jego rolę w Warszawie. W nocy z 26 na 27 II 1880 poddany rewizji, w toku której znaleziono zakazaną w Rosji broszurę Biblioteki Ludowej „Tadeusz Kościuszko, jego odezwy i raporta uzupełnione celniejszymi aktami odnoszącymi się do powstania narodowego 1794 r.” (Paryż t. III), gazetę „Czas” z r. 1878 i schemat dla zbierania danych o ludności fabrycznej oraz rękopis broszury F. Lassalle’a o konstytucji, P. został osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Zrazu zaprzeczył oskarżeniom i złożył «całkowicie gołosłowne i wykrętne wyjaśnienia», ale obciążony później także zeznaniami braci Piechowskich i innych, przyznał (6 IV t. r.), że jest zwolennikiem idei socjalistycznej i przedstawił swe poglądy na temat socjalizmu jako nowej organizacji ekonomicznej społeczeństwa i rewolucji jako środka do jej osiągnięcia. Włączony do sprawy 65 osób, oskarżonych o socjalno-rewolucyjną propagandę w Warszawie, został wyrokiem administracyjnym z 1 (13) IV 1881 skazany na pięć lat zesłania do wschodniej Syberii. Dopiero w sierpniu wywieziony z X Pawilonu, odbywał zesłanie w Tunce w gub. irkuckiej. Stamtąd na początku r. 1883 nawiązał współpracę z warszawskim „Przeglądem Tygodniowym” stwierdziwszy, że pismo «z drogi liberalnej przeszło na czysto ludową». Deklarował gotowość przygotowywania artykułów z dziedziny socjologii i ekonomii politycznej, które miały być sygnowane E. C. lub Z. P. Nie udało się ustalić, czy został ogłoszony nadesłany już w r. 1883 artykuł, o którym pisał do Adama Wiślickiego, że «zdziera urok, w jaki przyobleka burżuazyjna nauka doktryny czysto klasowe, antyludowe» a we wstępie wypowiadał pogląd na Rosję, za który «czeka go anatema naszych prawowiernych», gdyż sądził, że «należy przestać idealizować polskie społeczeństwo i znaleźć pewne granice dla patriotyzmu narodowego, będącego często tylko przykrywką eksploatacji ludu». W styczniu 1886 w „Dodatku Miesięcznym” do „Przeglądu” opublikowano jego pracę dyplomową pt. Giełda i spekulacje giełdowe, przedstawioną na uniwersytecie w Petersburgu. W r. 1884 uwolniony z zesłania, P. przeniósł się do Humania, stąd wrócił do Warszawy, lecz nie uzyskał zgody na osiedlenie i musiał ją zaraz opuścić. Wyjechał do Galicji. Znalazł posadę jako doradca prawny, a później także buchalter w uzdrowisku w Iwoniczu. Chociaż «rwał się, ile mógł, do Lwowa», dopiero w r. 1892 Władysław Bełza, kiedy objął obowiązki naczelnika Wydawnictwa Książek Szkolnych w «Ossolineum», ściągnął go tam do pracy. P. zainstalował żonę w podmiejskiej, kuracyjnej miejscowości Brzuchowice, sam zaś zamieszkał we Lwowie najpierw przy ul. Kochanowskiego, a potem Klonowicza. Za staraniem Bełzy uzyskał z fundacji Ossolińskich środki na odbycie w l. 1899–1902 podróży po Europie Zachodniej (Austria, Włochy, Francja, Niemcy). Wycofał się zupełnie z ruchu rewolucyjnego. We Lwowie wydał w r. 1900 pod krypt. Z. P. zbiorek poezji pt. Echa z Sybiru, głównie jednak zajmował się tłumaczeniami z rosyjskiego, niemieckiego i francuskiego. Przełożył m. in. M. Karajewa „Zarys historyczny Sejmu Polskiego” (W. 1893), M. Ostrorogskiego „Kobieta a prawo publiczne (Studium z historii i ustawodawstwa porównawczego)” (W. 1898), C. Bougle’a „Idea równości. Studium socjologiczne” (Lw. 1903) oraz książkę krytyka i historyka duńskiego G. Brandesa „Polska” (W. 1898, 1902). Korespondował z wybitnymi polskimi prawnikami, m. in. ze Stanisławem Leszczyńskim, na którego zlecenie w r. 1896 zorganizował we Lwowie uroczystości żałobne po zgonie Teofila Lenartowicza. Zmarł 26 XI 1915 w Szpitalu Powszechnym we Lwowie. Z aktu zgonu wynika, że przed zawarciem małżeństwa P. przeszedł na katolicyzm.
Żona P-ego, Zofia z Piechowskich, (ur. ok. 1858), z zawodu modystka, pochodziła ze zdeklasowej rodziny szlacheckiej z Rokitna w Siedleckiem. Działała w polsko-ukraińskim kółku narodnickim w Kijowie. W l. 1879–80 razem z braćmi należała do najaktywniejszych uczestników kółek socjalistycznych w Warszawie. Skazana razem z mężem na zesłanie, przebywała z nim w Tunce, gdzie urodziła dziecko.
Estreicher w. XIX; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; Bar, Słown. pseudonimów; Więźniowie X pawilonu w latach 1834–1925. Katalog…, [W. 1975]; – Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Jažborovskaja I. S., Bucharin N. I., U istokov polskogo socjalističeskogo dviženija, Moskva 1976; Koberdowa I., Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat 1882–1886, W. 1981; [Perl F.] Res, Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, W. 1958; Próchnik A., Kobieta w polskim ruchu socjalistycznym, W. 1948 s. 17 (dotyczy Zofii); Snytko T. O., Russkoje narodničestvo i pol’skoje obščestvennoe dviženije 1865–1881 gg., Moskva 1969; – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1975 ks. 6; Kółka socjalistyczne Gminy i Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878–1888. Źródła, W. 1966; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958 II; Limanowski B., Pamiętniki (1907–1919), Wr. 1961; Płoski E., Wspomnienia. Czasy uniwersyteckie, Płock 1938 s. 7, 15–17; – „Równość” (Genewa) 1880 nr 8–9 s. 44, 45, 1881 nr 6–7 s. 62; „Wiedeński Kur. Pol.” 1915 nr 353 s. 3; – AGAD: Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej, 436 passim, 437 passim, 438 passim, 440 passim; Arch. Państw. w W.: KGW 147/1881 k. 3v; B. Narod.: Zbiory mikrofilmów, mf nr 35638 (listy P-ego do W. Bełzy z l. 1899–1902); B. Publ. w W.: Zbiory rękopisów, Teki korespondencji „Przegl. Tyg.” akc. 261 t. V k. 233–235 (listy P-ego do A. Wiślickiego z r. 1883 i [1884]), Papiery po S. Leszczyńskim akc. 31/IV k. 107–108 (list P-ego z r. 1896); Urząd Stanu Cywilnego Warszawa-Śródmieście: Księga Zgonów ZB/662/1398/1915.
Alicja Pacholczykowa