Rytel Zygmunt (1880–1947), inżynier mechanik, dyrektor zakładów przemysłowych, jeden z twórców teorii i praktyki naukowej organizacji pracy w Polsce. Ur. 24 IV w Równem, był synem Cezarego, ziemianina, inżyniera chemika, i Józefy z Jachimowiczów, starszym bratem Wiatora (zob.).

 

Naukę gimnazjalną rozpoczął R. w Kijowie, ale w 6 klasie przeniósł się do Petersburga, gdzie ukończył szkołę średnią, a następnie wstąpił do tamtejszego Instytutu Technologicznego. W r. 1899 został usunięty z uczelni za udział w rozruchach studenckich; ponownie przyjęty w r. 1900, ukończył ją w r. 1904. W czasie studiów współpracował z kołami Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), m. in. woził bibułę przez Finlandię do Warszawy, drukował odezwy. Po ukończeniu studiów krótko przebywał w Łodzi, w r. 1905 wyjechał do Kurska; stamtąd przeniósł się do Tow. Briańskich Zakładów Stalowych i Mechanicznych, gdzie pracował najpierw jako kierownik działu montażowego, a od r. 1916 jako dyrektor techniczny. Do wybuchu wojny często odbywał podróże zagraniczne, m. in. do Paryża zaznajamiając się tam z pracami F. W. Taylora i H. Fayola. W fabrykach briańskich prowadził pracę oświatową wśród robotników, założył bibliotekę, był współzałożycielem Tow. Demokratycznego dla uchodźców polskich, którego został przewodniczącym.

 

W r. 1919 powrócił R. do Polski i podjął pracę przy organizacji Państwowej Fabryki Karabinów w Warszawie, 1 XI 1921 został jej dyrektorem i pełnił tę funkcję do kwietnia 1922. Następnie przez wiele lat był dyrektorem technicznym Warszawskiej Spółki Akcyjnej Budowy Parowozów. W r. 1935 związał się ze Stowarzyszeniem Mechaników Polskich z Ameryki, był członkiem jego zarządu i dyrektorem naczelnym do r. 1938. We wrześniu 1938 został dyrektorem fabryki «Lilpop, Rau i Loewenstein». Jednocześnie R. działał w stowarzyszeniach technicznych i naukowych. Był w r. 1922 przewodniczącym Koła Mechaników Stowarzyszenia Techników Polskich w Warszawie (ST). Obok Karola Adamieckiego należał do inicjatorów powołania do życia 30 XI 1923 Koła Inżynierów Naukowej Organizacji Pracy przy ST i został jednym z dwu jego wiceprezesów, a w l. 1925–7 prezesem. Wchodził w skład komisji, powołanej na I Zjeździe Inżynierów Mechaników Polskich (29–30 IX 1923), która doprowadziła do utworzenia 15 X 1924 Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, a następnie był przedstawicielem Koła Mechaników w tym komitecie. Należał do grupy założycieli (28 VI 1926) Stowarzyszenia Inżynierów Mechaników Polskich (SIMP), wchodził w skład jego zarządu w l. 1926–37, przy czym w l. 1933–4 sprawował funkcję wiceprezesa. Wygłaszał referaty na konferencjach naukowych organizowanych przez SIMP. Był też współinicjatorem a następnie organizatorem i czynnym uczestnikiem zjazdu mechaników polskich. Wchodził w skład komitetów redakcyjnych organów prasowych SIMP: „Wiadomości SIMP” (od r. 1934) i „Przeglądu Mechanicznego” (od r. 1935). Był współzałożycielem Tow. Wojskowo-Technicznego 3 XII 1932 i następnie członkiem jego zarządu. Zainicjował powstanie dwóch sekcji SIMP: 14 III 1934 – Sekcji Inżynierów Spawaczy i 27 V 1936 – Sekcji Organizacji i Kierownictwa, którym przewodniczył; ta ostatnia zajmowała się przede wszystkim opracowaniem wzorcowych schematów organizacyjnych dla zakładów przemysłowych. Był również jednym z inicjatorów zorganizowania 5 VI 1936 Koła Inżynierów Samochodowych i animował jego działalność. R. wziął udział w I Polskim Kongresie Inżynierów we Lwowie 12–14 IX 1937, przewodnicząc obradom sekcji V – przemysłów konstrukcyjno-obróbkowych. Był członkiem Rotary Clubu.

 

W związku z pełnionymi funkcjami dyrektorskimi w coraz większym stopniu interesował się R. naukową organizacją pracy, publikował na ten temat artykuły i wygłaszał referaty. Był w r. 1924 uczestnikiem I Zjazdu Polskiego Zrzeszeń Naukowej Organizacji Pracy. Od chwili założenia w r. 1925 brał udział w pracach Instytutu Naukowej Organizacji (od r. 1933 Instytut Naukowy Organizacji i Kierownictwa – INOiK), którego był członkiem zwycz., w l. 1933–9 członkiem Rady i w l. 1933–9 jej wiceprezesem. Należał do organizatorów Zjazdów Naukowej Organizacji, uczestniczył w Międzynarodowych Zjazdach Organizacji i Administracji; na jednym z nich w Rzymie (1927) wygłosił referat pt. Wpływ naukowej organizacji na podniesienie wydajności i zarobków w fabryce „Parowóz”. Po śmierci K. Adamieckiego w r. 1933 powierzono R-owi zlecone wykłady i ćwiczenia z organizacji i zarządzania na Wydz.: Mechanicznym, Chemicznym i Architektury Politechn. Warsz.; R. prowadził je do wybuchu drugiej wojny światowej. Wiosną 1940 Niemcy zwolnili R-a z funkcji dyrektora fabryki «Lilpop, Rau i Loewenstein». W następnych latach okupacji prowadził warsztat mechaniczny. Po aresztowaniu prezesa INOiK Piotra Drzewieckiego (10 VIII 1942) przejął opiekę nad Instytutem, formalnie rozwiązanym przez okupanta.

 

Po wojnie zamieszkał R. w Katowicach i pracował jako doradca i ekspert w Zjednoczeniu Przemysłu Taboru Kolejowego «Tasko» i Technicznym Zjednoczeniu Przemysłu Metalowego «Południe». W r. 1945 został dziekanem Wydz. Organizacji Przemysłowej Wyższego Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych w Katowicach.

 

R. zaliczany jest obok K. Adamieckiego, Edwina Hauswalda, P. Drzewieckiego i Stanisława Bieńkowskiego do «wielkiej piątki» polskich inżynierów organizatorów okresu międzywojennego. Z. Martyniak scharakteryzował R-a jako «najwybitniejszego teoretyka wśród praktyków tworzących polską naukę organizacji, a zarazem najzagorzalszego praktyka wśród teoretyków».

 

R. był autorem kilkudziesięciu artykułów opublikowanych głównie na łaniach „Przeglądu Technicznego” i „Przeglądu Organizacji”, poświęconych przede wszystkim naukowej organizacji pracy, kierownictwu, zarządzaniu, ale także roli inżyniera w życiu społeczno-gospodarczym, warunkom rozwoju techniki i różnorodnym problemom ekonomicznym. Opublikował trzy książki: Racjonalizacja i współpraca przedsiębiorstw (W. 1931), Zarys nauki organizacji i kierownictwa (W. 1936), Teoretyczne podstawy organizacji (Kr. 1947). R. był pierwszym teoretykiem organizacji, który próbował sformułować nie tylko definicje «organizacji», «kierownictwa» czy «naukowej organizacji», ale także wiele innych pojęć, takich jak: «działalność», «funkcja», «skuteczność», «energia zaangażowania», «sprawność działania» itp., stosując przy ich objaśnianiu oryginalne interpretacje graficzne. Starał się przy tym oderwać od tradycyjnego podejścia przemysłowego i nadać im zakres uniwersalny, tzn. odnieść je do wszelkich rodzajów działalności. R-a można uważać za jednego z prekursorów prakseologicznej teorii organizacji. Najdonioślejsze znaczenie w jego dorobku naukowym ma «energetyczna» koncepcja oceny działań. Oryginalnym osiągnięciem R-a były techniki esogramów, u podstaw których leżało pojęcie nasilenia działalności. R. zmarł 1 XII 1947 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 90, rząd 3, grób 30).

 

R. był dwukrotnie żonaty: z Teresą Potopowicz i z Elżbietą z Janowskich; z pierwszego małżeństwa miał dwie córki: Marię, zakonnicę-niepokalankę, i Zofię, bibliotekarkę w Szkole Głównej Handlowej, z drugiego: Marię (zm. 1989), zamężną Choczyńską, i Jadwigę, zamężną Grębecką, architekta.

 

 

 

Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Lista inżynierów mechaników polskich 1 X 1937, W. 1938 s. 50; Politechnika Warszawska. Program na r. akad. 1933/4 s. 110, 112, 113, 115, 118, 121, 137, 142, 156; toż na r. 1934/5 s. 10, 45–7, 49, 51, 54, 69, 73–4; Politechnika Warszawska. Skład osobowy i plan studiów na rok akademicki: 1935/6–1938/9; – B., Śp. Zygmunt Rytel, „Przegl. Organizacji” 1948 nr 1 s. 17 (fot.); Bielski M., Polska myśl naukowa w dziedzinie organizacji i kierownictwa w latach 1900–1939, „Problemy Organizacji” 1967 nr 9 s. 5, 18–23, 89, 104–5; Czech A., Zygmunt Rytel – życie i działalność, Kat. 1981; Groniowski K., Technika motoryzacyjna w Polsce w okresie międzywojennym, Wr. 1965 s. 10, 121–2; Księga inżynierów mechaników polskich, W. 1935 s. 56; Księga pamiątkowa inżynierów, s. 96; Księga SIMP. Pół wieku działalności mechaników polskich w przemyśle, W. 1963 s. 157, 160–1, 165, 170, 172; [Martyniak Z.] Mar. Z., Człowiek z Podola, „Przegl. Organizacji” 1987 nr 12 s. 35; tenże, Historia myśli organizatorskiej. Wybitni przedstawiciele szkoły klasycznej do roku 1940, Kr. 1988 s. 84–91; tenże, Zagadnienie oceny działań w ujęciu Zygmunta Rytla, „Prakseologia” 1977 nr 1–2 s. 321–8; 50 lat wydziałów mechanicznych Politechniki Warszawskiej 1915–1965, W. 1968 s. 360; Piłatowicz J., Kadra inżynierska Wytwórni Obrabiarek Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki w Pruszkowie (cz. L), „Przegl. Pruszkowski” 1984 nr 4 s. 53–4; Rummel A., Wśród zmian i przemian, W. 1986 s. 158, 163; Stępowski M., Zygmunt Rytel, „Przegl. Organizacji” 1976 nr 6 s. 254 (fot.); – Pierwszy Polski Kongres Inżynierów, Lwów 12–14 IX 1937. Cz. I Sprawozdanie i uchwały Kongresu, W. 1938 s. 87, 95; toż, Cz. V, Sekcja V Przemysłów konstrukcyjno-obróbkowych, W. 1938 s. 154; – AAN: PRM-KEM, sygn. 633 k. 29, Lista członków Instytutu Naukowej Organizacji na 28 IV 1930 r.; CAW: Kartoteka osobowa, Krzyż Niepodległości 21 VI 1938 (wniosek odrzucony i tu podano, że R. ur. w Warszawie), Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia, sygn. 68 s. 2–3; – Piłatowicz J., Stowarzyszenie Inżynierów Mechaników Polskich w dwudziestoleciu międzywojennym, W. 1986 (mszp. w ZG SIMP), s. 7, 16, 54, 69, 76, 81, 91, 94, 99, 109, 111, 159, 161–2, 168, 173–4, 195–6, 213, 217, 219–23, 226, 230; – Informacje córki Jadwigi Grębeckiej z W. i Jerzego Boszko z P.