Pfanhauser (Phanhauser, Fanhauser) Franciszek (1796 – ok. 1865), malarz, zbieracz i konserwator obrazów. Ochrzczony 27 XII w Warszawie, był jednym z trzynaściorga dzieci zamożnego rzemieślnika, imigranta z Austrii, Johanna Michela i Karoliny Magdaleny z Paertzlów, bratem Michała Jakuba (zob.). Rodzina miała przy ul. Elektoralnej kamienicę, zapisaną później warszawskiej gminie ewangelickiej. P. uczęszczał w r. 1812 do Liceum Warszawskiego; rysunku uczył go tu Zygmunt Vogel, następnie – wg własnych słów P-a – został «powierzony staraniom Bacciarellego, pod którego dozorem lat 3 pracował». Dn. 20 V 1817 zapisał się na Wydział Sztuk Pięknych Uniw. Warsz., gdzie «w Akademii Malarstwa odbył kurs półtoraroczny». Uczestniczył w wystawie 1819 r., pokazując kopię (chwaloną) z Tycjana i dwie z F. L. Catela. Następnie udał się do Wiednia «utrzymywany tam przez rodziców trzy lata». W r. 1821 przysłał stamtąd na warszawską wystawę trzy kolejne olejne kopie, tym razem z obrazów Correggia, bardzo wysoko przez krytykę ocenione. Przez Deputację do osądzenia dzieł, do której m. in. wchodzili Antoni Blank, Antoni Brodowski i Aleksander Molinari, kopie te «uznane zostały za celujące tak dalece, że gdyby przepis dozwalał przyznanie honorowych medali za kopie, pomienione dzieła zasługiwałyby na pierwszy medal». Wg własnych słów artysty «Akademia Wiedeńska nagrodziła pracę moją nagrodą drugą». Z Wiednia P. przeniósł się na dalsze studia do Rzymu. W maju 1822 malarz i jego ojciec skutecznie starali się w Komisji Rządowej Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. o «fundusz na dalsze utrzymywanie na studiach malarskich w Rzymie». Gdy w r. 1825 pokazano w Warszawie obrazy P-a na tematy z dawnych konkursów – Zaślubienie Władysława Jagiełły z Jadwigą oraz Edypa prowadzonego przez Antygonę, a także portret kobiecy z natury i (poza katalogiem) szkic Perykles broniący Aspazji, nazwano autora «pensjonarzem rządowym». Deputacja wyróżniła portret pochwałą. Wiemy ze wspomnień Wojciecha Kornelego Stattlera, który bardzo cenił koloryt P-a, że P., «wyłącznie malarstwem zajęty», kopiował w Rzymie z Tycjana „Madonnę” (ze zbiorów Stanisława Poniatowskiego) oraz „Amor divine e profano” z Galerii Borghese. Z dzieł oryginalnych Stattler wymienia tylko portret Marii Szymanowskiej, teściowej Adama Mickiewicza. W r. 1823 P. przebywał w Neapolu «dla wystawienia dzieła własnoręcznego podczas pobytu tamże NN Monarchów». W r. 1826 starał się o uzyskanie zapomogi na koszty powrotu z Rzymu lub o przedłużenie stypendium. Nie uzyskał ani jednego, ani drugiego, pozostał we Włoszech zdany tylko na własne siły. W Rzymie notowany był do r. 1830.

Przed r. 1834 P. wrócił od Warszawy. O ówczesnych zatrudnieniach jego i współzawodniczącego z nim Aleksandra Kokulara – napisał z przekąsem Wojciech Gerson, że obaj byli raczej «zaprzątnięci gromadzeniem dzieł dawnych mistrzów z rozproszonych po kraju i mieście stołecznym zbiorów magnackich», dostarczaniem obrazów kościelnych i wykonywaniem portretów, niż «wypełnianiem wyższych idealnych zadań sztuki», tj. podejmowaniem kompozycji historycznych o wymowie dydaktycznej. Na wiosnę 1835 P. uczestniczył w licytacji zbiorów Józefa Kajetana Ossolińskiego i kupił 19 obrazów. Asystowała mu w tym, także wiele nabywając, młodziutka malarka Amelia Lepigé, z którą 29 IV 1837 P. wziął ślub w Warszawie. W sierpniu 1836 urządził (równocześnie z konkurencyjnym pokazem Kokulara) wystawę swych dzieł, obejmującą «liczny zbiór wizerunków osób mniej więcej zwiedzającym dobrze znanych». Po miesiącu doniósł, iż w tymże własnym lokalu przy ul. Senatorskiej otwiera «szkołę rysunku i malarstwa dla 12 uczniów». W r. 1838 na wystawę publiczną w Warszawie dał 18 portretów, w tym «Najjaśniejszego Pana w całej figurze». Portretował najczęściej zamożne mieszczaństwo stołeczne, w tym swą własną rodzinę, m. in. (w r. 1835) Dorotę z Pfanhauserów i (w r. 1839) jej męża Stanisława Sommera (do r. 1939 własność M. Malinowskiego), Elżbietę Czaban, Barbarę (1838) i Jakuba Kryłow, Paulinę Tykel (wszystkie w Muz. Narod. w W.), w r. 1843 Józefową Kenigową (własność rodziny, Stara Miłosna), Palickich (do r. 1944 własność Haliny i Zdzisława Grabskich), podwójny Scholtzów (Muz. Narod. w W. – Zbiory Zamku Królewskiego). Z litografii znamy wizerunki gen. Józefa Skrzyneckiego, Onufrego Wyczechowskiego, aktorki Teresy Palczewskiej (1834), rosyjskich generałów i gubernatora. Z malowideł przeznaczonych do kościołów wiemy o Hołdzie Trzech Króli (1841?) dla katedry Św. Jana oraz o malowanych z Tadeuszem Brodowskim dla świątyni warszawskich dominikanów dwu chorągwiach (ze św. Dominikiem i «Śmiercią sprawiedliwego») oraz o obrazach św. Dominika i Urszuli. P. należał do grupy wybitnych portrecistów warszawskich 1 poł. XIX w., reprezentujących tzw. realizm mieszczański. Stosował jednolity schemat popiersi na neutralnych tłach (nawet doskonała Odaliska, w Muz. Narod. w Kielcach, tak jest zakomponowana), ciemną tonację, soczyste, ładnie zharmonizowane barwy, bezbłędnie opanowaną technikę. Cechą wyróżniającą jest efektowne użycie ślizgającego się po cienkich, przeźroczystych tkaninach (np. gipiurowych szalach) refleksu sztucznego, bocznego światła.

Równocześnie z własną twórczością P. intensywnie gromadził obrazy muzealne i niewątpliwie nimi handlował, choć dowodów brak. W marcu 1844 artysta przebywał w Petersburgu «z piękną swoją galerią obrazów», wystawioną publicznie. Znany też był jako umiejętny konserwator obrazów: w r. 1818, jeszcze na studiach, restaurował obrazy z kolekcji po księciu Józefie Poniatowskim, a w l. 1833–9 obrazy galerii Łazienkowskiej. W kwietniu 1848 uzyskał paszport emigracyjny do Włoch. Osiadł wraz z żoną we Florencji, gdzie mieszkał w Palazzo Rinuccini (Fundacji Ducha Św.). W polskim życiu już wówczas nie uczestniczył, dochodziły o nim do kraju tylko rzadkie relacje podróżników. W r. 1856 pisano np. «o jego bogatym zbiorze antyków», z własnych jego dzieł wymieniając tylko akt kobiecy w pejzażu. P. zmarł ok. r. 1865. W r. 1878 ubogą wdowę odwiedził Józef Ignacy Kraszewski. Obrazy dawne skrytykował, wyróżnił natomiast malowaną przez P-a Izraelitkę w dawnym stroju.

Małżeństwo P-a z Amelią Lepigé było prawdopodobnie bezdzietne.

Jeden z braci P-a – Jan Ferdynand (1809–1833) – brał udział jako podporucznik 3 p. strzelców konnych WP w powstaniu 1831 r.; zmarł na emigracji we Francji. Karol był muzykiem, twórcą „Mazura z mazurów”. Współcześnie działał w Austrii pejzażysta, rówieśnik i imiennik P-a.

Portret własny w Muz. Narod. w W.; – Gerber R., Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808–1831, Wr. 1977; Sobko N. P., Slovar’ russkich chudožnikov, Pet. 1899 III; Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler, (Z. Batowski); [Husarski W.], Sto pięćdziesiąt lat malarstwa polskiego w szkicach, Katalog, W. 1918; Katalog zbiorów Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, W. 1924; toż, W. 1938; Malarstwo polskie od XVI do XX w. Katalog, Wyd. 2.; Modrzejewska B., Oborny A., Zbiory malarstwa polskiego. Katalog. Muzeum Świętokrzyskie w Kielcach, W. 1971; Piątkowski H., Album sztuki polskiej, W. 1901; Portrety osobistości pol. Katalog; Sienkiewicz J., Malarstwo warszawskie I połowy XIX w. Pamiętnik wystawy, W. 1936; Sztuka warszawska. Katalog II; Wystawa Portret polski, TZSP, W. 1925; Fleszarowa R., Kołodziejczyk J., Przewodnik po Warszawie, W. 1938 s. 78; – Bieliński, Uniw. Warsz.; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., I; Gerson W., Józef Simmler i jego dzieła, „Bibl. Warsz.” 1868 t. I s. 506; Kozakiewicz S., Malarstwo polskie. Oświecenie–Klasycyzm–Romantyzm W. 1976; tenże, Warszawskie wystawy sztuk pięknych; Kraszewski J. I., Z Florencji, „Biesiada Liter.” 1878 I. półr. s. 259; Mańkowski T., Galeria Stanisława Augusta, Lw. 1932; Moszoro E., Życie artystyczne w świetle prasy warszawskiej I. połowy XIX w., Wr. 1962; Noack F., Das Deutschtum in Rom, Berlin 1927 II; Ryszkiewicz A., Zbieracze i obrazy, W. 1972; Stattler W. K., Przypomnienie starych znajomości, „Kłosy” T. 18: 1874 s. 295; Tessaro-Kosimowa J., Historia litografii warszawskiej, W. 1973; – Ostrowska-Grabska H., Bric à brac, W. 1978; – „Czas” 1841 nr 26; „Kalendarz Informacyjny na r. 1838” s. 55; „Kron. Wiad. Krajowych i Zagran.” 1856 nr 64; „Roczn. Inst. Relig. i Edukacyjnych w Król. Pol.” 1824 s. 95; „Stolica” 1975 nr 44 s. 15; – Arch. PAN w W.: Teki Z. Batowskiego, III-2 (Malarstwo pol. XIX w., Malarstwo warsz.); Arch. Państw. w W.: Teki Przyborowskiego IX (1899) s. 108; Arch. Paraf. Św. Andrzeja w W.: Księgi chrztów; Arch. Paraf. Św. Krzyża w W.: Liber Copulatorum 1832–1840, poz. 87; – Bibliogr. dotycząca Jana Ferdynanda: B. PAN w Kr.: rkp. 1194 k. 90; B. Pol. w Paryżu: rkp. 388.

Andrzej Ryszkiewicz