Rosół (Rosół) Jan, pseud.: Krzywy, Ojciec, Ojciec Nieświęty, Rudy, Stary (1844 lub 1845–1914), działacz Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. Ur. we wsi Wylezin, gmina Komorniki w Grójeckiem, był synem Michała i Agnieszki.
R. był samoukiem. Pracował początkowo jako murarz, później jako woźny w szpitalu Św. Rocha w Warszawie. Służbę wojskową odbył w armii rosyjskiej na Kaukazie. Uczestniczył w wojnie rosyjsko-tureckiej 1878 r., powrócił z niej w t. r. Pracował w Warszawie na dworcu kolei Wileńskiej, następnie w fabryce grzebieni przy ul. Czerniakowskiej. Od r. 1883 należał do I Proletariatu. Do partii miał go wprowadzić robotnik z fabryki Lilpopa, pseud. Sęp. Od r. 1889 (?) działał w Związku Robotników Polskich (ZRP). W r. 1891 pracował jako woźny w pierwszym legalnym czasopiśmie socjalistycznym w Warszawie, „Tygodnik Powszechny”, zajmował się kolportażem odbitek artykułów skonfiskowanych przez cenzurę. W mieszkaniu R-a przy ul. Przemysłowej 21 mieściła się od r. 1891 drukarnia ZRP. Pracował jako robotnik magistratu na Pradze, był dziesiętnikiem przy robotach brukarskich. Wiosną 1893 należał do tzw. starej Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Uczestniczył w druku i kolportażu jej pierwszomajowej odezwy, drukowanej u niego w domu przy ul. Przemysłowej. Dn. 11 V (?) 1893 został aresztowany w związku z transportem nielegalnej literatury na zebranie kółka studentów-Rosjan. Niebawem uwolniony, wziął udział 30 VII t. r. w zebraniu założycielskim Socjaldemokracji Polskiej, która wkrótce przybrała nazwę Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP). Odegrał znaczną rolę jako organizator i agitator w środowisku robotników warszawskich. Jak wspominał jeden z jego współtowarzyszy R. «ostro przeciwstawiał socjalizm niepodległości burżuazyjnej», choć przyznawał, że «niepodległość jest cenną dla proletariatu naszego». Niejednokrotnie też deklarował swoje antyinteligenckie stanowisko (choć uznawał i cenił m. in. Różę Luksemburg i Juliana Marchlewskiego). Dn. 23 XII 1893 został aresztowany z odezwą SDKP. Rewizja w jego mieszkaniu nie wykryła drukarni. R-a uznano za zamieszanego w tzw. sprawę wianków (puszczanych na Wisłę w czerwcu 1893 z napisami socjalistycznymi), ostatecznie jednak przyłączono go do sprawy SDKP. Decyzją z 11 XII 1895 został skazany na 3 lata pobytu w gub. archangielskiej, dokąd wysłano go na początku 1896 r.
W grudniu 1898 R. powrócił z zesłania. Podjął od razu działalność organizatorską i utworzył Związek Robotniczy Socjaldemokratyczny w Warszawie, zwany też grupą R-a lub rosołowcami, wszedł także do odbudowanej SDKP, która w grudniu 1899 po połączeniu się ze Związkiem Robotniczym na Litwie i częścią Litewskiej Socjaldemokracji przekształciła się w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). R. uczestniczył w II Zjeździe SDKPiL w Otwocku 19–22 VIII 1900 jako jeden z delegatów organizacji warszawskiej. Materiały policyjne określały go jako «doświadczonego socjalistę-fanatyka, znanego w środowisku robotniczym agitatora». Aresztowany 20 III 1901, był początkowo oskarżony o udział w działalności oświatowej PPS prowadzonej przez Marię Chmieleńską. Przebywał na Pawiaku i w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Miał wówczas spisywać swoje wspomnienia, które przekazał Wacławowi Koralowi, zostały jednak zniszczone przez matkę Korala z obawy przed policją. Dołączono go w końcu do tzw. sprawy SDKPiL, która w początkach 1903 ogarnęła 96 osób. Decyzją z 4 X t. r. został skazany na 5 lat zesłania do Syberii Wschodniej, ale już wcześniej – 24 IX – wysłano go na zesłanie na podstawie decyzji Komisji Specjalnej (Osoboje Sowieszczanie) zatwierdzonej przez ministra spraw wewnętrznych 29 VII 1903. Przebywał w Aleksandrowskoje (gub. irkucka) w katorżniczym więzieniu przesyłowym co najmniej do początku 1904 r., następnie we wsi Bielskoje w gub. jenisejskiej. W wyniku amnestii z 2 XI 1905 wrócił wcześniej do Warszawy. Odtąd jednak nie działał aktywnie w partii. Zdaniem niektórych historyków na V Zjeździe SDKPiL w r. 1906 odrzucono wniosek Wincentego Matuszewskiego o zaproszenie R-a, lecz nie znajduje to potwierdzenia w zachowanych szczegółowych protokołach Zjazdu. Dzięki pomocy Ludwika Krzywickiego R. uzyskał pracę w Żyrardowie – najpierw w kooperatywie piekarskiej, a następnie w Tow. Kultury Polskiej jako gospodarz lokalu. Z przekazów rodziny Kazimierza Mamczara wynika, że miał on być wprowadzony do Narodowego Związku Robotniczego przez R-a, co by wskazywało na zmianę orientacji politycznej R-a. Nie znajduje to potwierdzenia w innych źródłach. Zmarł 14 III 1914 w Żyrardowie.
Na nagrobku na cmentarzu w Żyrardowie wzniesionym w r. 1933 przez współtowarzyszy jego działalności wyryto napis, że tu leży «nieustraszony bojownik o wyzwolenie uciśnionych». Jego imieniem nazwano ulicę w Warszawie.
Działaczką socjalistyczną była żona R-a (od r. 1880), Zofia z Dobrońskich pseud. Matka, 1. v. Pytel (1855–1939); pomagała mu w działalności partyjnej. Dn. 30 IV 1898 aresztowana pod zarzutem przynależności do SDKP i osadzona początkowo w więzieniu kobiecym «Serbia», następnie w X Pawilonie Cytadeli, została 27 XII 1899 skazana na 3 lata pobytu poza Król. Pol. Wyjechała do Kowna, tu aresztowano ją po raz drugi, a po 4 miesiącach zwolniono i oddano pod nadzór policji, trwający do 20 IX 1904; do Warszawy powróciła wiosną 1902. Po śmierci męża powróciła z Żyrardowa do Warszawy, gdzie utrzymywała się jako gospodyni w kuchniach dla ubogich, a następnie jako gospodyni domowa. Zmarła 4 IX 1939 w Warszawie. Była odznaczona Krzyżem Niepodległości (1938).
Syn R-a Antoni Jan (1882–1902), uczył się w Państwowej Klasie Rysunkowej i odbywał praktykę jako rzeźbiarz w kamieniu. Od r. 1898 należał do współorganizatorów socjaldemokratycznych kółek robotniczych w Warszawie, a od t. r. do najbliższych współpracowników Feliksa Dzierżyńskiego w odbudowie SDKP i tworzeniu SDKPiL, został członkiem jej Komitetu Centralnego (dla Polski). Aresztowany w nocy z 5 na 6 II 1900 został osadzony w X Pawilonie Cytadeli, tu zachorował na gruźlicę, przeniesiono go potem na Pawiak, a w marcu 1901 do więzienia w Siedlcach, gdzie opiekował się nim Dzierżyński. W lipcu 1901, został wypuszczony z więzienia i wysłany do matki do Kowna; tu zmarł.
Enc. Warszawy (fot.); – Juryś R., Ojciec Jan Rosół, „Tryb. Ludu” 1951 nr 190 s. 3; Michta N., Warszawska rodzina Rosołów, „Stolica” 1971 nr 30 (fot. rodzinna); Michta N., Sobczak J., Rodzina Rosołów, „Mies. Liter.” 1981 nr 3 s. 99–106; Radlak B., Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy w latach 1893–1904, W. 1979; Twardowski M., Jan Rosół, „Biul. Hist. Warsz. Komitetu Woj. PZPR” Nr 8: 1969 s. 188–90; Tych F., Związek Robotników Polskich 1889–1892, W. 1974; – Dąbrowski, Czerwona Warszawa; Dzierżyński F., Pisma wybrane, W. 1951 s. 43–8 (wspomnienie o Antonim Rosole w „Czerwonym Sztandarze” 1903 nr 2); Kietza A., Mój udział w pracy Związku Robotników Polskich, „Dzieje Najnowsze” 1947 nr 1 s. 62, 66–70, 78–9, 82–3, 86–7; tenże, Wspomnienia z pracy w Polskiej Partii Socjalistycznej i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, tamże nr 3–4 s. 459–87; Koral W., Przez partie, związki, więzienia i Sybir, W. 1933 s. 29–36, 48, 51, 56; Płochocki M., Wspomnienia działacza SDKPiL 1893–1905, W. 1956 s. 54–6, 63–6, 79–82, 89–92, 106, 124; Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Materiały i dokumenty, W. 1957–62 I–II; W pracy i w walce. Wspomnienia robotników warszawskich z przełomu XIX i XX wieku, Oprac. J. Durko, W. 1970 (fot. rodziny Rosołów); – „Kuźnia” 1914 nr 8 s. 257; „Robotnik” 1902–4 nr 46, 48, 50, 51, 55; – AGAD: Prokurator Warsz. Izby Sądowej sygn. 2195 k. 89, 105, 114–187, Pomocnik Generał-Gub. Warsz. sygn. 9 k. 355, 392–395, 413–415, sygn. 94 k. 711–714, sygn. 95 k. 905–906, sygn. 116 k. 17–20; AP m. W.: WGZŻ sygn. 42 k. 256–257, 278, 322, 398, 427, 430, 437, 450, 454, sygn. 347 k. 36–37, sygn. 580 k. 144, 225, 260, 276, 416, 434, 521, 523, 634, 639, 669, 688–691, 695–698, 702, 703, 710, 782, Warsz. Rząd Gubernialny Wydz. Więzienny sygn. 1903/41; CA KC PZPR: Teczka osobowa 9241 (J. R.); CAW: Akta Krzyża Niepodległości 384; – Kochański A., Warszawska organizacja SDKPiL 1893–1918 (mszp.).
Aleksander Kochański