Strzałkowski Roman (Romek Strzałkowski) (1943–1956), uczeń, najmłodsza ofiara wydarzeń Poznańskiego Czerwca 1956 r.
Ur. 20 III w Warszawie, był jedynym dzieckiem Jana (20 III 1902 – 11 XI 1980), absolwenta Wydz. Prawno-Administracyjnego Uniw. Pozn., w czasie drugiej wojny światowej żołnierza ZWZ/AK (pseud. Żar, Żarski, Namurski), uczestnika powstania warszawskiego 1944 r., jeńca stalagu Sandbostel, po wojnie pracownika m.in. Izby Skarbowej i «Mostostalu» w Poznaniu, oraz Anny z domu Jeda (23 VIII 1902 – 12 VII 1988), w czasie drugiej wojny światowej łączniczki AK (pseud. Lutka).
S. z matką został po powstaniu warszawskim w r. 1944 wywieziony do Niemiec, skąd oboje wrócili do kraju w r. 1946 (ojciec repatriował się w r. 1947). S. zamieszkał z rodzicami w Poznaniu i w r. 1950 rozpoczął naukę w Państw. Szkole Muzycznej im. Karola Kurpińskiego. Od r. 1953 uczył się w Szkole Podstawowej nr 40 im. Mieszka I, gdzie w r. 1956 ukończył klasę szóstą. Podczas trwających 28 VI t.r. w centrum Poznania manifestacji, na polecenie matki, ok. godz. 9.00 rano wyszedł z domu na zakupy. Wraz z grupą manifestantów znalazł się na ul. Jana Kochanowskiego w pobliżu gmachu Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP), gdzie z pewnością, tak jak wiele innych dzieci w podobnym wieku, brał udział w manifestacji. Zginął w tym rejonie między godz. 12.00 a 15.30 w wyniku rany postrzałowej klatki piersiowej. Jego ciało znaleziono ok. godz. 16.00 w korytarzu na parterze dyspozytorni garaży należących do WUBP. Wezwane Aleksandra Kozłowska i Joanna Janke, pracownice Szpitala Miejskiego im. Franciszka Raszei przy ul. Mickiewicza, zobaczyły S-ego siedzącego na krześle, z nieustalonym do dziś przedmiotem, przypominającym wydrążony kij lub pompkę rowerową za pasem lub pod pachą, bez oznak życia, z widoczną raną postrzałową lewej piersi. Przeniosły chłopca do oddalonego o kilkaset metrów wspomnianego Szpitala Miejskiego, gdzie w godzinach popołudniowych stwierdzono zgon (akt zgonu nr 374/1956/ Poznań-Jeżyce wydany 30 VI 1956 przez USC w Poznaniu). S. został pochowany 2 VII 1956 w grobie rodzinnym na cmentarzu Komunalnym w Poznaniu-Junikowie (pole R–23, grób nr 34). W nekrologu umieszczonym w „Gazecie Wielkopolskiej” (1956 nr 156), podpisanym przez rodziców, usunięto (bez ich wiedzy) wiek chłopca i pominięto fakt, iż był uczniem szkoły podstawowej oraz podano nieprawdziwą godzinę pogrzebu. Rodzice S-ego zostali poddani inwigilacji; byli obserwowani i fotografowani przez funkcjonariuszy «bezpieki», ojciec podczas odwiedzin grobu syna został ostrzelany przez nieznaną osobę (zażalenie Jana Strzałkowskiego do Prokuratury Generalnej z 30 IX 1957).
Postępowanie S-ego w czasie manifestacji, m.in. niesienie na czele pochodu biało-czerwonej flagi, jest przedmiotem sporów i wątpliwości. Relacje świadków są sprzeczne lub niepełne, a wokół śmierci S-ego narosło wiele mitów, nie dających się zweryfikować na podstawie dokumentów. Można jedynie przedstawić przybliżoną rekonstrukcję wydarzeń. S. po wyjściu z domu spotkał kolegę szkolnego, Jerzego Czapskiego i wraz z nim udał się na tereny Międzynarodowych Targów Poznańskich. Chłopcy dołączyli następnie do tłumu manifestantów i wraz z nim dotarli pod budynek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na rogu ulic Jarosława Dąbrowskiego i Adama Mickiewicza; w tamtej okolicy rozdzielili się podczas strzelaniny. S. znalazł się na sąsiedniej ul. Kochanowskiego w pobliżu gmachu WUBP. Relacja uczestniczki manifestacji, Stanisławy Sobańskiej, że podniósł biało-czerwony sztandar, upuszczony przez ranną tramwajarkę, Helenę Przybyłek, nie ma wystarczającego potwierdzenia, podobnie jak informacja, że S. niósł inną flagę lub transparent z napisem: «Żądamy religii w szkole». Informacja, że S. szedł przez chwilę na czele manifestacji ze sztandarem w dłoni, pojawiła się 18 X 1956 w mowie obrończej adwokata Michała Grzegorzewicza podczas procesu demonstrantów, tzw. procesu «dziewięciu» (wtedy też publicznie pokazano jego przestrzeloną i zakrwawioną koszulkę). Dalszy przebieg wydarzeń również jest niejasny. Wg Egona Naganowskiego, S. został w zamieszaniu porwany z tłumu przez dwóch funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa i zawleczony do dyspozytorni pobliskich garaży gmachu WUBP. Wg kolegi S-ego, Lechosława Stasika, S. ukrywał się przed ostrzałem ul. Kochanowskiego za pobliskim murkiem; kiedy Stasik dołączył do niego, uciekli razem ok. godz. 12.00 w kierunku pobliskiego placu postojowego i garaży dla pojazdów WUBP. Tam jednak stracili ze sobą kontakt. Teresa Szmyt (vel Teofila Kowal), prawdopodobny świadek lub uczestnik zajścia z udziałem S-ego, na procesie «dziewięciu» jako miejsce śmierci chłopca podawała wymiennie plac garażowy i dyspozytornię, a jako miejsce rany wymiennie kręgosłup i klatkę piersiową. W zażaleniu do Prokuratury Generalnej Jan Strzałkowski utrzymywał, iż synowi kazano z rękami w górze iść po schodach na pierwsze piętro dyspozytorni i wtedy go zastrzelono. Taką wersję śmierci podtrzymywała też Anna Strzałkowska, która o śmierci syna na schodach o godz. 12.15 miała dowiedzieć się od funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Dn. 10 VI t.r. biegły z Zakładu Medycyny Sądowej w Poznaniu, Edmund Chróścielewski, na podstawie badania ubrania S-ego, stwierdził w ekspertyzie końcowej m.in.: «strzał powodujący zranienie mógł być oddany jedynie w dyspozytorni garażowej, w której znajdował się chłopiec w chwili zranienia». W śledztwie prowadzonym obecnie przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Poznaniu (śledztwo S23/00/ZK) w sprawie przestępczych działań funkcjonariuszy państwa komunistycznego podczas tzw. Wydarzeń Poznańskich prokurator Mirosław Sławeta stwierdził, że na podstawie aktualnego materiału dowodowego nie ma jednoznacznych podstaw, by twierdzić, że S. został przez kogoś celowo zastrzelony. S. przeszedł do narodowej legendy jako chłopiec, który ze sztandarem w dłoni stanął na czele manifestacji i oddał za to życie; stał się symbolem Poznańskiego Czerwca 1956 r.
Dn. 26 VI 1957 70. Poznańska Drużyna Harcerska przyjęła pośmiertnie S-ego na członka honorowego. Dn. 2 VI 1981 część ul. Mylnej w Poznaniu została nazwana jego imieniem, a 28 VI t.r. odsłonięto tablicę pamiątkową na budynku na rogu ulic Mylnej i Jana H. Dąbrowskiego tamże; z czasem podobne tablice odsłonięto też na budynkach obu szkół, do których S. uczęszczał. W l. 1982–6 Poczta Podziemna «Solidarność» wydała kilka znaczków oraz bloczków okolicznościowych z podobizną S-ego. W r. 1986 harcerze warszawscy wmurowali poświęconą mu tablicę w ścianę kościoła p. wezw. św. Karola Boromeusza na cmentarzu Powązkowskim. W r. 1988, w Atenach przy paraf. rzymskokatolickiej p. wezw. Chrystusa Zbawiciela, jezuita ks. Stanisław Mól założył szkołę im. S-ego (działała do r. 1997). Dn. 28 VI 1992 w Miskolcu na Węgrzech nazwano imieniem S-ego jeden z placów, a 28 VI 2001 odsłonięto tam poświęcony mu pomnik z tablicą. W r. 2001 w Muz. Poznańskiego Czerwca 1956 r. w Poznaniu otwarto stałą ekspozycję poświęconą S-emu.
S. był bohaterem szeregu wierszy i poematów, autorstwa najczęściej poetów poznańskich, m.in. Romana Bąka „Strzałkowski” (tenże, „którzy by mogli powiedzieć”, P. 1991), Konrada Doberschuetza „Śpij spokojnie mój mały chłopczyku” („Głos Wpol.” 1990 nr 149), Janiny Kołeckiej „Romkowi Strzałkowskiemu” („Biul. Inform. NSZZ Solidarność” 1981), Anny Noskowicz „Ulica Kochanowskiego” (tamże), Józefa Ratajczaka „Projekt na pomnik” („Nurt” 1981 nr 6), „Reportaż ze Śródmieścia” i „Pamięci Romka Strzałkowskiego” (oba w: tenże, „Spisane z murów”, W. 1991), Włodzimierza Scisłowskiego „Dwa krzyże” („Głos Wpol.” 1994 nr 148), Marka Tuszewskiego „Pamięci Romka Strzałkowskiego” („Dzisiaj” 1990 nr 123), Andrzeja Krzysztofa Waśkiewicza „28 VI 1956” („Nurt” 1989 nr 2), Emilii Waśniowskiej „Poznański chłopiec” (taż, „Przychylić ziemi”, W. 1983), Tadeusza Żukowskiego (pseud. Jerzy Jastrząb) „Przy tablicy Romka Strzałkowskiego” (tenże, „Z ostatniej chwili pokoju, z pierwszych miesięcy wojny”, P. 1984). Był też bohaterem inscenizacji M. Jędraszewskiego i A. Sikorskiego, „Tu, na tym miejscu. Rzecz na 50 rocznicę Powstania poznańskiego’ 56” (P. 2006). Z okazji tej rocznicy Jan P. Kaczmarek skomponował „Oratorium’ 56”, którego część druga pt. „Tren dla Romka” poświęcona została pamięci S-ego. Losy S-ego oraz uczestnika powstania węgierskiego 1956 r. Pétera Mansfelda (ur. 1941, straconego w r. 1959) przedstawia książka Grzegorza Łubczyka i Marka Maldisa, „13 lat, 13 minut” (W. 2006). Postać S-ego występuje też w komiksie pt. „1956: Poznański Czerwiec” (scenariusz M. Jasiński i in., rys. J. Michalski, 2006).
O S-m powstały filmy dokumentalne: „Wizja lokalna 1956” (reż. Marek Nowakowski, 1996) i „13 lat, 13 minut” (reż. Łubczyk i Maldis, 2006). Postać S-ego została ukazana (wraz z dokumentalną rekonstrukcją okoliczności śmierci) w powstałym w r. 1981 filmie „Jeszcze czekam…” (reż. Marek Andrzej Drążewski). W filmie „Poznań’ 56” (reż. Filip Bajon, 1996), chłopiec ma na imię Piotrek i gra go Mateusz Hornung; w filmie „Karol, człowiek, który został papieżem” (reż. Giacomo Battiato, 2005) chłopca, też o imieniu Piotrek, gra Jan Romanowski.
Albrecht-Szymanowska W., Bibliografia Poznańskiego Czerwca 1956, Red. Z. Trojanowiczowa, P. 1996; – Augustyniak W., Sandorski J., Prawne aspekty odpowiedzialności za Poznański Czerwiec 1956, w: Przełomowy rok 1956. Poznański Czerwiec. Polski Październik. Budapeszt. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej Poznań, 26–27 czerwca 1996 roku, Red. E. Makowski, S. Jankowiak, P. 1998 s. 122–4; Bojarski P., Wyszedł do sklepu, stał się symbolem. Czerwiec’ 56. Wokół śmierci Romka Strzałkowskiego, „Gaz. Wyborcza” 2006 nr z 15–16 VII s. 22–3; Choniawko A., Poznański czerwiec 1956, „Polityka” 1981 nr 33; Czarny Czwartek. Wiersze o Poznańskim czerwcu’ 56, Oprac. S. Drajewski, P. 2006; Dymarski L., Jak ginęli Poznaniacy, „Głos Wpol.” 2006 nr 24 s. 13; Jastrząb Ł., Ci którzy nie przeżyli, tamże 2006 nr 30 s. 14; tenże, Czerwiec okaleczony…, tamże 2006 nr 24 s. 12; tenże, Okoliczności były różne, tamże 2006 nr 18 s. 14; tenże, „Rozstrzelano moje serce w Poznaniu”. Poznański Czerwiec 1956 – straty osobowe i ich analiza, P. 2006 s. 99–100, 134–52, 190, 195, 224, 281; tenże, Rykoszetem do świętości, „Głos Wpol.” 2006 nr 72 s. 15; tenże, Rykoszetem do świętości II, tamże 2006 nr 78 s. 13; tenże, Śmierć przez przypadek, tamże 2006 nr 12 s. 15; tenże, To był tragiczny rozkaz, tamże 2006 nr 60 s. 15; tenże, Walki wokół gmachu UB, tamże 2006 nr 42 s. 14; Jędraszewski M., O Boga. Religijny wymiar powstania poznańskiego 1956, w: Ku wolności. Powstanie poznańskie 1956, Red. M. Jędraszewski, P. 2006 s. 57, 59–60; tenże, Pasja według Czerwca ’56, tamże, s. 393, 399; Karwat J., Tischner J., Poznań–Budapeszt 1956, P. 2006; Kijas A., Kalendarium Powstania poznańskiego 1956 r., w: Ku wolności. Powstanie poznańskie 1956, Red. M. Jędraszewski, P. 2006 s. 14; Konarski K., Oceniajmy historię bez emocji, „Głos Wpol.” 2006 nr 27 s. 17; Łuczak A., Komentarze prasy krajowej o poznańskim Czerwcu 1956 i ich odbiór w Wielkopolsce, w: Poznański Czerwiec 1956. Konferencje IPN, W. 2002 s. 53; Makowski E., Poznański Czerwiec 1956. Pierwszy bunt społeczeństwa w PRL, P. 2006 s. 116–17, 169–71, 267, 278, 280–1; Michalak R., Piasecki A. K., Historia polityczna Polski 1952–2002, Ł. 2003 s. 31; Nowak J., Zakłamać historię i…, „Głos Wpol.” 2006 nr 27 s. 17; Pajdak M., Śpij spokojnie mały chłopczyku, „Student” 1981 nr 15; tenże, Tak zrodziła się tragedia, tamże 1981 nr 14; Pątek K., Poznański Czerwiec 1956 w programach Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, w: Czerwiec 1956. Konferencje IPN, W. 2002 s. 76; Poznański Czerwiec 1956, Red. J. Maciejewski, Z. Trojanowiczowa, P. 1990 s. 85–8, 97, 119, 136, 174–83, 319–20; Poznań był pierwszy. Czerwiec 1956. 50. rocznica Powstania Poznańskiego 28 czerwca 1956, „Gaz. Wyborcza” 2006 nr z 28 VI, dod., s. 11; Sandorski J., Śmierć Romka Strzałkowskiego, „Tyg. Pilski” 1981 nr 26 s. 1, 8–9; Suwart A., Chłopiec w szarym ubranku, w: Ku wolności. Powstanie poznańskie 1956, Red. M. Jędraszewski, P. 2006 s. 117–27; tenże, Śladami Czerwca, w: tamże, s. 139–42; Szubarczyk P., Powstanie Poznańskiego Czerwca ‘56, „Nasz Dzien.” 2006 nr z 27 VI s. 9–10; Śmierć Romka Strzałkowskiego, „Gaz. Wyborcza” 1989 nr 36; – Co mogło odwrócić bieg wydarzeń? – rozmowa Pawła Jarockiego z Leonem Stasikiem, „Polityka” 1981 nr 24 s. 14–15; Czapski J., Miałem wówczas dwanaście lat, „Słowo Powsz.” 1981 nr 119; Gabryel P., Poznański Czerwiec. Historia jednej kuli, „Wprost” 1989 nr 27 s. 20–3; Kozłowska-Siejek A., Do dziś pamiętam jego twarz, w: Ku wolności. Powstanie poznańskie 1956, Red. M. Jędraszewski, P. 2006 s. 213–14; Lista ofiar Czerwca 1956 r. oraz Program uroczystych obchodów 25. rocznicy Poznańskiego Czerwca 1956, „Nasza Trybuna” 1981 nr 26 (2098), dod. specjalny NSZZ „Solidarność”; Ławniczak A., Obrazki, w: Ku wolności. Powstanie poznańskie 1956, Red. M. Jędraszewski, P. 2006 s. 302–6, 308–9, 317; Potograbski M. J., Powstanie Poznańskie 1956, Wspomnienia rodzin o zabitych. Niektóre relacje z manifestacji, walki i obrony, P. 1997 s. 96–7; Wiemy, kto to zrobił – rozmowa Janusza Niczyporowicza z Egonem Naganowskim, „Kontrasty” 1981 nr 10 (158); Wspomnienia dra Bolesława Śliwińskiego, w: Bombicki M. R., Poznań 1956, P. 1992 s. 165; Ziemkowski A., Aneks do materiałów Poznańskiego Czerwca 1956, w: Pomnik Poznańskiego Czerwca ’56. Wybór dokumentów, P. 1996 s. 6; tenże, Poznański czerwiec 1956. Relacje uczestników, P. 2006; – Arch. IPN w P.: sygn. IPN BU 0749/15 (Strzałkowski Roman) k. 207–15, sygn. IPN Po 570/14, „Wypadki Poznańskie. Czerwiec 1956. Dokumentacja osób zabitych”, Kartoteka Ogólna i Odtworzeniowa b. Wydz. „C” KWMO/WUSW Gorzów, Poznań, Piła, Leszno, Konin, Zielona Góra (karty ewidencyjne rodziców S-ego); – Informacje: Mirosława Sławety z Oddziałowej Kom. Ścigania Zbrodni przeciw Narodowi Pol. IPN w P. (z 15 V 2007), Anny Majerowskiej z P. (z kwietnia 2007), oraz ze Szkoły Podstawowej nr 40 im. Mieszka I w P. (z kwietnia 2007).
Elżbieta Jakimek-Zapart i Robert Zapart