Sopuch Stanisław, pseud. Stanisław Kożuchowiak (1869–1941), jezuita, działacz społeczny. Ur. 22 IV w Kożuchowie (pow. jasielski), był synem Franciszka (zm. 1871), furmana dworskiego, i Marianny (zm. 1923), pochodzących ze wsi Pstrągowa.
W bardzo ciężkich warunkach materialnych uczęszczał S. do szkoły ludowej w Dobrzechowie, a od r. 1880 do gimnazjum w Jaśle, w którym ukończył piątą klasę. Do zakonu jezuitów wstąpił 24 VII 1884. Dwuletni nowicjat odbył w Starej Wsi (w l. 1884–6). Tam też uzupełnił studia gimnazjalne i złożył maturę w r. 1888. Zakonne studia filozoficzne odbył w Tarnopolu (1888–91), praktykę pedagogiczną w Chyrowie jako prefekt dywizji starszych uczniów (1891–4); teologię studiował w kolegium krakowskim (1894–8).
Już podczas studiów teologicznych S. został wciągnięty przez redaktora „Przeglądu Powszechnego” (od r. 1897 prowincjała) Jana Badeniego do działalności w środowiskach robotniczych w Krakowie. Pomagał w zakładaniu sieci stowarzyszeń robotniczych «Przyjaźń», jako przeciwwagi dla organizacji socjalistycznych. Utworzył «Przyjaźń» w Nowym Sączu, i opiekował się nią, współpracując z jezuitami: Stanisławem Załęskim i Piotrem Gołąbkiem. W r. 1896 założył, a następnie nadzorował, redakcję pisma katolickiego dla robotników „Grzmot”. Zasilał je swoimi artykułami, m.in. opublikował pod pseud. Stanisław Kożuchowiak obszerny artykuł Braterskie słowo do pp. posłów włościańskich ze „Stronnictwa Ludowego” (1896 nr 33), a na podstawie doświadczeń sądeckich artykuł Zakładajmy sklepiki „przyjaźniackie” (1898 nr 33–5). Po otrzymaniu 4 VII 1897 święceń kapłańskich z rąk kard. Jana Puzyny S. pozostał w Krakowie w rezydencji przy kościele św. Barbary. T.r. zorganizował kongres delegatów «Przyjaźni» w Nowym Sączu; ustalono na nim kierunki działalności i zasady statutu stowarzyszenia. Popierał i zachęcał do tworzenia stowarzyszeń dziewcząt służących. Sam wziął aktywny udział w zorganizowaniu Stow. Sług Katolickich p. wezw. św. Zyty w Krakowie. Z polecenia Badeniego rozpoczął w grudniu 1897 redagowanie miesięcznika „Przyjaciel Sług” (nr okazowy, R. 1: 1898), stanowiącego początkowo dodatek do „Grzmotu”; potem redakcję przekazał Adeli Dziewickiej. Corocznie dojeżdżał z rekolekcjami dla robotników polskich do Budapesztu. W kwietniu 1898 założył tam filię Stow. «Przyjaźń». Rywalizacja z socjalistami doprowadziła w poł. czerwca t.r. do wytoczenia mu procesu o oszczerstwo w Krakowie; S. opisał go na podstawie stenogramu sądowego w broszurze Socjaliści przed sądem (Kr. 1898). Na III Kongresie Związku Krajowego Stowarzyszeń Katolicko-Robotniczych (Kraków, 28–29 VI 1898) uczestniczył S. w utworzeniu Stronnictwa Katolicko-Narodowego, wszedł do komisji przygotowującej projekt jego statutu i przedstawił szkic programu, choć uważał, że zagrozi ono istnieniu stowarzyszeń robotniczych opartych na samopomocy i stałym dokształcaniu. Po rocznym studium duchowości i prawa zakonnego (tzw. trzeciej probacji) w Tarnopolu (1899–1900) znów powrócił na rok do Krakowa (1900–1). Dn. 2 II 1901 złożył w Krakowie śluby zakonne tzw. proste. Należał do pierwszych redaktorów serii popularnych broszur „Głosy Katolickie” i opracował dla niej w t.r. dwa numery: Biskup Wilhelm Emanuel Ketteler i jego społeczna działalność (nr 5, wyd. 2, Kr. 1908) oraz O spółkach pożyczek i oszczędności systemu Raiffeisena (nr 8, kolejne wyd.: Kr. 1903, 1908).
W r. 1901 związał się S. z rezydencją jezuitów we Lwowie. W pracy wśród robotników rozwinął swoje zdolności kaznodziejskie. Prowadził misje i rekolekcje na terenie Galicji, zaboru pruskiego, wśród unitów na Podlasiu, w Petersburgu, wśród robotników sezonowych w Westfalii. W r. 1903 odbył w Brukseli kurs społeczny. W r.n. rozpoczął działalność administracyjną w zakonie. Jako przełożony (od 28 VIII 1904) rezydencji przy pl. Trybunalskim we Lwowie odnowił cudowny obraz Najśw. Marii Panny Pocieszenia oraz przeprowadził jego koronację w r. 1905. T.r. założył we Lwowie dla kobiet warstw niższych Bractwo św. Józefa oraz zawiązał pod tymże wezwaniem tow. Zawodowe szwaczek, które posiadało własny dom. Był kuratorem lwowskiego Stow. św. Zyty i rozbudował jego działalność. Uczestniczył w powstaniu stowarzyszeń robotników budowlanych i stróżów kamienicznych. Prowadził też Kongregację Mariańską akademików oraz Apostolstwo Modlitwy i Bractwo Dobrej Śmierci; był moderatorem Sodalicji Panów i kuratorem Stow. Niewiast Katolickich oraz Tow. Piotra Skargi. Równocześnie pełnił urząd dyrektora jezuickich misjonarzy ludowych. Wzorem jezuitów zachodnich przystąpił do budowy nowoczesnego domu rekolekcyjnego i rozpisał w tej sprawie odezwę do społeczeństwa. Wzniósł go w l. 1907–8 przy ul. Dunin-Borkowskich i zarządzał jako superior od 30 VIII 1908 do 28 IX 1912. Dn. 11 I 1913 powrócił na przełożeństwo rezydencji przy pl. Trybunalskim. Współpracował blisko z arcybpem lwowskim obrządku łacińskiego Józefem Bilczewskim i jego sufraganem arcybpem Józefem Weberem; towarzyszył im w wizytacjach, brał udział w naradach w sprawach społecznych. W r. 1912 został członkiem Komitetu Organizacyjnego Związku Katolicko-Społecznego archidiecezji.
W czasie pierwszej wojny światowej S. został 19 VI 1915 wywieziony do Kijowa jako zakładnik przez ustępujących ze Lwowa Rosjan. Początkowo był więziony, ale szybko uzyskał swobodę ruchów i 7 VIII za poręczeniem został zwolniony; osiadł przy redakcji czasopisma „Lud Boży” i duszpasterzował w parafii św. Aleksandra. Stąd udał się na Syberię i odwiedził jezuitę Jana Rostworowskiego zesłanego nad jezioro Bajkalskie. Rozwinął pracę duszpasterską i misyjną na terenie Rosji i Ukrainy (m.in. jako superior nowej placówki jezuitów w dawnym klasztorze Karmelitów w Berdyczowie). Relację z pobytu w Rosji zamieścił w „Czasie” (1918 nr z 8 i 9 I). Dn. 6 IX 1917 miał kazanie na pogrzebie zamordowanego przez zbuntowanych żołnierzy Romana Sanguszki w Sławucie. W r. 1918 został po raz trzeci przełożonym lwowskiej rezydencji. Dn. 20 X t.r., podczas manifestacji zorganizowanej dla poparcia Rady Regencyjnej i jej orędzia w sprawie utworzenia niepodległego państwa polskiego, wygłosił z balkonu przy katedrze lwowskiej kazanie, ogłoszone potem drukiem pt. Na zmartwychwstanie ojczyzny (Lw. 1918).
W r. 1919 został S. wezwany do Rzymu, gdzie 5 X złożył na ręce generała zakonu Włodzimierza Ledóchowskiego uroczystą profesję zakonną, a 12 X otrzymał nominację na prowincjała prowincji polskiej. Wielkim echem odbiło się jego kazanie W groźne dni dla ojczyzny (Kr. 1920), wygłoszone na pl. Zamkowym w Warszawie 8 VIII 1920 w przededniu ataku wojsk sowieckich na stolicę. Bliskie więzi łączyły w tym czasie S-a z Józefem Piłsudskim i z nuncjuszem Achillesem Rattim. W maju 1921 na zaproszenie nuncjusza wszedł do tzw. Komisji Papieskiej, utworzonej dla wypracowania wytycznych, jakimi Stolica Apostolska miała się kierować w rokowaniach z rządem polskim w sprawach reformy rolnej, majątków kościelnych i uposażenia duchowieństwa. Prawdopodobnie interwencji S-a u Piłsudskiego zawdzięczał nuncjusz honorowe warunki odejścia z warszawskiej nuncjatury po zatargu o zakaz działalności polskich księży na Górnym Śląsku przed plebiscytem.
Podczas siedmioletnich rządów prowincjalskich otworzył S. nowe domy zakonne na terenach dawnego zaboru rosyjskiego i pruskiego: nowicjat w Kaliszu, rezydencje w Poznaniu, Łodzi i Chełmie Lubelskim, małe seminarium w Piotrkowie, kolegium wraz z gimnazjum w Wilnie i kolegium dla kleryków jezuickich w Pińsku oraz przeprowadził likwidację rezydencji w Karwinie. Uzyskał zaliczenie Studium Teologicznego jezuitów w Krakowie do szkół wyższych rozporządzeniem Rady Ministrów z 27 II 1922. Dn. 4 XII 1923 uczestniczył w Rzymie w identyfikacji zwłok bł. Andrzeja Boboli, które dyplomacji watykańskiej udało się odebrać z Wystawy Higienicznej Ludowego Komisariatu Zdrowia w Moskwie. W r.n. przeniósł siedzibę prowincjała z Krakowa do Warszawy. Kiedy jezuickie kolegia małopolskie stawały się dla wielkiej ilości kleryków zbyt ciasne, a nadto rektor KUL Idzi Radziszewski poprosił zakon o współpracę, W. Ledóchowski wyraził zgodę na budowę w Lublinie kolegium zakonnego ze studiami teologicznymi («Bobolanum»). W zamyśle S-a kolegium miało stanowić własną uczelnię zakonną umożliwiającą studia na uniwersytecie, a zarazem szkołę wychowawczą dla kleryków diecezjalnych i zakonnych, już studiujących. Budowę «Bobolanum» poprzedził w r. 1922 szeroką propagandą przedsięwzięcia zarówno w kraju, jak i wśród Polonii w Stanach Zjednoczonych. Rozpoczęto ją 26 VIII 1923 i prowadzono wg planów Ignacego Kędzierskiego do r. 1926, kiedy przeniesiono tu z Krakowa jezuickie studia teologiczne wraz z bogatą biblioteką. W r. 1924 prowadził S. z episkopatem rozmowy w sprawie przekazania KUL jezuitom. Ostatecznie do tego nie doszło, ponieważ jezuici nie chcieli ponosić odpowiedzialności za sprawy materialne, a episkopat nie godził się na wprowadzenie na uczelni jezuickiego ratio studiorum. Planując założenie domu zakonnego, seminarium i nowicjatu jezuitów w obrządku neounijnym (wschodnio-słowiańskim), S. starał się o przejęcie pobazyliańskiego klasztoru w Torokaniach, czego jednak nie udało mu się uzyskać. Wreszcie w r. 1924 przyjął od Władysława Pusłowskiego darowiznę posiadłości w Albertynie pod Słonimem i we wrześniu założył tam stację misyjną jezuitów w tym obrządku. Uczestniczył potem w konferencjach kleru neounijnego w Pińsku. Zorganizował też misję jezuicką w Rumunii oraz wysyłał misjonarzy do Północnej Rodezji.
W początkach maja 1926 przeniknęły do prasy informacje, że prymasem po śmierci kard. Edmunda Dalbora (13 I) zostanie S., co wywołało ogromne poruszenie. Prasa endecka zaczęła dyskredytować S-a jako germanofila. Niejasne są powody tego ataku, być może były wśród nich zakonna przynależność S-a, jego kontakty z Piłsudskim lub udział w rozgrywkach personalnych pomiędzy biskupami polskimi w przeszłości. Pius XI niewątpliwie już desygnował S-a, jednak W. Ledóchowski uzyskał u papieża zmianę decyzji. Po podziale 15 VIII 1926 jezuickiej prowincji polskiej na Wielkopolsko-Mazowiecką i Małopolską S., zwolniony z urzędu prowincjała, udał się do Lublina na stanowisko dyrektora misjonarzy ludowych, ale już w r.n. został superiorem rezydencji w Łodzi przy ul. Kościelnej, gdzie organizował działalność stowarzyszeń religijnych i bez powodzenia zabiegał o otwarcie własnego gimnazjum. W r. 1930 przeniósł placówkę łódzką do nowej siedziby przy ul. Podleśnej (obecnie ul. M. Skłodowskiej-Curie).
W r. 1931 przeniósł się S. do Warszawy i w domu zakonnym przy ul. Świętojańskiej pracował jako misjonarz, rekolekcjonista oraz opiekun stowarzyszeń katolickich. Echem pobytu w Łodzi były znowu pogłoski prasowe we wrześniu 1934, że w miejsce zmarłego bpa łódzkiego Wincentego Tymienieckiego został mianowany S. tamtejszym ordynariuszem. T.r. bezskutecznie starał się S. zażegnać konflikt między Polską a Watykanem w sprawie obsady diec. sandomierskiej, po przeniesieniu do Łodzi tamtejszego ordynariusza Włodzimierza Jasińskiego. Dn. 17 II 1935 został znowu prowincjałem Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej. T.r. otworzył osobny Dom Pisarzy w Warszawie przy ul. Rakowieckiej 61, zbudowany z dotacji Piusa XI, urządził tam Wydawnictwo Księży Jezuitów i przeniósł z Krakowa redakcje kilku czasopism, m.in. „Przeglądu Powszechnego”. Utrzymywał bliskie kontakty z prezydentem Ignacym Mościckim i interesował się sprawami politycznymi. W lutym 1936 współpatronował poufnej misji Adama Ronikiera do przywódców «Frontu Morges», która miała na celu pozyskanie ich dla idei rządu porozumienia narodowego. W Gdyni zorganizował na prośbę i przy wsparciu Eugeniusza Kwiatkowskiego placówkę jezuicką i przejął prowadzenie gimnazjum. W r. 1938 uczestniczył w Rzymie w kanonizacji Andrzeja Boboli i sprowadził jego ciało do Warszawy. Zwolniony 30 X t.r. z urzędu prowincjała, został 8 XII superiorem rezydencji w Kaliszu. Kiedy 5 IX 1939 przed furtą klasztorną zginął niemiecki żołnierz, Niemcy aresztowali S-a z pozostałymi jezuitami (13 osób) i osadzili w kaliskim więzieniu. Zwolniony po dwóch tygodniach, przebywał w klasztorze Franciszkanów. Aresztowany ponownie w październiku 1940, został przetransportowany do obozu przejściowego w Łodzi, a po czterech dniach wywieziony do Jędrzejowa i wypuszczony na wolność. Udał się wtedy do Warszawy, gdzie zmarł na chorobę serca 26 II 1941; pochowany został w grobowcu jezuitów na cmentarzu Powązkowskim.
S. miał duże umiejętności organizacyjne, cechowały go też zdolności gawędziarskie, imponował szczególnie młodym. Postać jego stała się wśród jezuitów polskich niemal legendarną.
Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy 1872–1972. Historia, opracowania, bibliografia, Red. Z. Wilkosz, L. Grzebień, Kr. 1972; Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564–1995, Oprac. L. Grzebień, Kr. 1996 (fot.); Drzymała K., Wspomnienia naszych zmarłych 1820–1982, Kr. 1982 I 145–6; Grzebień L., Słownik jezuitów polskich 1564– 1990, Kr. 1993 X; Jacewicz-Woś, Martyrologium duchowieństwa; Pyszka S., Sylwetki jezuickich publicystów i działaczy społecznych 1872–1918, Kr. 1996; – Białynia-Chołodecki J., Zakładnicy miasta Lwowa w niewoli rosyjskiej 1915–1918, Lw. 1930 (fot. zbiorowa po s. 106); Dębowska M., Akcja społeczna w Archidiecezji Lwowskiej za rządów arcybiskupa Józefa Bilczewskiego (1901–1923), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 61: 1992 s. 295, 303, 351; Grzebień L., Wydział Teologiczny „Bobolanum” w Lublinie (1926–1939), w: Dzieje Lubelszczyzny, Red. T. Mencel, W. 1986 V 189–91, 193–4; Janus J., Dzieje relikwii św. Andrzeja Boboli patrona Polski, Kr. 1938 s. 28; Kardynał Adam Stefan Sapieha, Red. S. Stępień, Przemyśl 1995; Katolicki Uniwersytet Lubelski. Wybrane zagadnienia z dziejów uczelni, L. 1992; Krasowski K., Między Warszawą a Watykanem. Episkopat Polski wobec rządu i Stolicy Apostolskiej 1918–1939, w: Szkice z dziejów papiestwa, Red. J. Tazbir, I. Koberdowa, W. 1989 I; Łomacz B., Neounia w diecezji siedleckiej, w: Chrześcijański Wschód a kultura polska, L. 1989; [Mellin I.], U stóp Matki Boskiej Nowicjackiej, Kr. 1900 s. 123; Paluszkiewicz F., Ojciec prowincjał Stanisław Sopuch, w: 50 lat Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego (1926–1976). Sylwetki i wspomnienia, Rzym 1976 s. 23–32; Pamiętnik III Konferencji Kapłańskiej w sprawie unii kościelnej w Pińsku, Pińsk 1933 s. 13, 136, 142; Pamiętnik zjazdu konwiktorów tarnopolskich z roku 1856–1886, Lw. 1906 s. 21, 29; Pietrzak J., Czy kard. August Hlond był zwolennikiem sanacji?, w: Kościół w Drugiej Rzeczypospolitej, Red. Z. Zieliński, S. Wilk, L. 1980; Poplatek J., Błogosławiony Andrzej Bobola Towarzystwa Jezusowego, Życie, Męczeństwo, Kult, Kr. 1936; Radzimiński Z. L., Roman książę Sanguszko, pierwszy ordynat zasławski, Lw. 1918 s. 51; Sikorski J., Jezuici Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej w okresie II wojny światowej w Dachau, w: Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, Materiały i studia, Red. F. Stopniak, W. 1985 XIV z. 7 s. 31–2; Straty kultury pol., I; Sygański J., Monografia obrazu Matki Boskiej Pocieszenia ukoronowanego 28 maja 1905 w kościele lwowskim OO. Jezuitów, Lw. 1906 s. 52–3, 62, 75; Szetela T., Zarys dziejów Kożuchowa, Rzeszów 1985 s. 103–5 (fot.); Turowski K., Historia ruchu chrześcijańsko-demokratycznego w Polsce, W. 1989 I; Wilk S., Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–1939, W. 1992; Załęski, Jezuici, V; – Białynia-Chołodecki J., Wspomnienia z lat niedoli i niewoli 1914–1918, Lw. 1919 (fot. zbiorowe: s. 41, 74); Cieszyński N., Roczniki katolickie za r. 1924, P. 1925; toż za r. 1929, P. 1929; Grabski S., Pamiętniki, [Wyd.] W. Stankiewicz, W. 1989; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny. Pamiętnik nie kombatanta, Lw. 1937; Kozłowiecki A., Ucisk i strapienie. Pamiętnik więźnia 1939–1945, Kr. 1967; Meysztowicz W., Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1986; Morawski K., Wspólna droga. Wspomnienia, Paryż [1962] s. 117; Obrona Lwowa 1–22 listopada 1918. Relacje uczestników, W. 1993 II; Skalski T., Terror i cierpienie. Kościół katolicki na Ukrainie 1900–1932. Wspomnienia, Oprac. J. Wołczański, L. 1995; Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum w Jaśle za r. szk. 1882, Jasło 1882 s. 26; toż za r. szk. 1883, Jasło 1883 s. 34; Witos W., Moja tułaczka, [Wyd.] J. R. Szaflik, W. 1967; – „Bieżące Wiad. z Prow. Galicyjskiej w Czasie Wojennym w r. 1914–15” (Kr.) 1914–15 s. 38, 65, 104–5, 166, 199, 200, 203, 226; „Grzmot” T. 1: 1896 nr 19, 24, 27, 33, T. 2: 1897 nr 23–24, T. 3: 1898 nr 3, 6, 25, 27–30, 33–35, 41; „Memorabilia Societatis Jesu” (Roma) Vol. 3: 1927–30 s. 516, 519, Vol. 5: 1934–6 s. 269, 584, 723, 725, Vol. 6: 1937–8 s. 414, 442, 535–6, 680, 684, 755, Vol. 8: 1949 s. 199–200; „Nasze Wiad.” T. 1–11: 1904–38; – Arch. Prow. Mpol. TJ w Kr.: rkp. 286, 295, 839, 878 XIV, 879 VIII, 986, 988, 1048 I–II, 1052, 1147 VI, 1158, 1164, 1215 I, 1230, 1239, 1241, 1244 I–II, 1273 I, 1279, 1296, 1309, 1328 II, 1337, 1342 I, 1359 II, 1402, 1419, 1427 III, 1508 IV, 1516 III, 1909, 2522, 3245, 4159, 4553 (akta, koresp. S-a), sygn. 4761 (Plencler M., Stowarzyszenie Sług Katolickich pod wezwaniem Św. Zyty w Krakowie, Kr. 1991 s. 13, 24, 67); B. Jag.: sygn. 7662 t. 32 k. 166, sygn. 8097 III k. 73–74.
Ludwik Grzebień