Rysiewicz Adam, pseud. Teodor (1918–1944), działacz socjalistyczny. Ur. 24 II we wsi Wilczyska w pow. gorlickim, pochodził z rodziny chłopskiej, był synem Mikołaja i Genowefy z Krzysztoniów.
W r. 1937 ukończył R. gimnazjum im. Bolesława Chrobrego w Nowym Sączu. W l. 1937–9 studiował na Wydz. Prawa UJ. Jako student związał się z ruchem socjalistycznym. Był działaczem wybijającym się i członkiem ostatniego zarządu Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS) w Krakowie przekształconego w r. 1937, wobec rozwiązania ZNMS, na Związek Niezależnej Młodzieży Akademickiej (ZNMA).
W czasie kampanii 1939 r. udał się na wschód i dotarł do Lwowa, skąd jednak szybko powrócił do Krakowa. Na przełomie 1939/40 r. zajmował się akcją przerzutu wojskowych, a także zagrożonych działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) ze Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego na Węgry. W marcu 1940 został delegowany przez Okręgowy Komitet Robotniczy (OKR) PPS w Krakowie do utworzenia konspiracji socjalistycznej w przyłączonych do Rzeszy powiatach woj. krakowskiego. We wrześniu t. r. przystąpił do przekształcania powstałych tam organizacji w «Sieć przyoświęcimską», której celem była pomoc dla więźniów obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, przede wszystkim dostarczanie żywności i lekarstw. Po aresztowaniu (19 IV 1941) sekretarza OKR PPS w Krakowie Józefa Cyrankiewicza R. ściągnięty do Krakowa, został w lipcu t. r. II sekretarzem OKR PPS, przewodniczącym Miejskiego Komitetu PPS w Krakowie i kierownikiem redakcji pism „Naprzód” i „Wolność”. Jako reprezentant Krakowa brał udział 7 IX 1941 w ogólnopolskiej naradzie PPS-WRN (Wolność–Równość–Niepodległość). Od października 1941 wychodząca w Krakowie prasa PPS była z inicjatywy R-a sygnowana znakiem WRN. W listopadzie został członkiem powołanego wówczas Komitetu Pomocy Więźniom w Oświęcimiu. Już od r. 1940 R. zaangażował się w akcję pomocy Żydom, wyszukiwał kryjówki, dostarczał fałszywe dokumenty, m. in. w r. 1943 uczestniczył w zorganizowaniu ucieczki Maksymiliana Boruchowicza (Michała Borwicza) z obozu janowskiego we Lwowie. Wytyczył też sądecką trasę przerzutu Żydów na Węgry.
Oficjalnie R. pracował na kolei i w mundurze kolejarza często jeździł do Warszawy, jak również na Śląsk i do Zagłębia. Pomagał w organizowaniu oddziałów Gwardii Ludowej (GL) PPS w Zagłębiu. W Krakowie był inicjatorem akcji zbrojnych GL PPS i ich pierwszym dowódcą; m. in. inspirował udaną akcję na Arbeitsamt krakowski 28 I 1943. W lipcu 1943 wraz z grupą działaczy PPS i Stronnictwa Ludowego utworzył R. międzypartyjny Komitet Pomocy Więźniom Obozów Koncentracyjnych i stał się jego faktycznym kierownikiem. Po przymusowym opuszczeniu Krakowa przez komendanta Okręgu Krakowskiego GL PPS Mariana Bombę, pseud. Roman, jego obowiązki pełnił R. od grudnia 1943 do lutego 1944. Od lutego 1943 kierował R. bezpośrednio, przy pomocy zorganizowanej przez siebie grupy, ok. 10 udanymi ucieczkami z Oświęcimia. Podczas przygotowań do akcji uwolnienia Cyrankiewicza z tego obozu R. został zaskoczony przez Niemców na stacji- kolejowej w Ryczowie i po walce, wraz z dwoma towarzyszami, poległ 24 VI 1944. Pochowany został na polecenie władz niemieckich w Ryczowie. Ekshumacja szczątków i uroczysty pogrzeb w Wilczyskach odbyły się w maju 1958.
R. był bezspornym przywódcą i organizatorem podziemnej walki ruchu socjalistycznego ziemi krakowskiej. Posiadał talent przywódczy, budził zaufanie swoją szczerością i bezpośredniością. Imieniem Towarzysza Teodora nazwano utworzony w lipcu t. r. z tzw. Socjalistycznych Bojówek Śmierci (których inicjatorem na przełomie 1942 i 1943 r. był R.) Oddział Partyzancki Organizacji Wojskowej Pogotowia Polskich Socjalistów (zwany też Socjalistycznym Batalionem Śmierci), wchodzący w skład GL PPS, a działający na Podkarpaciu.
R. rodziny nie założył.
W konspiracyjnej krakowskiej organizacji PPS-WRN działało także młodsze rodzeństwo R-a, brat Kazimierz, pseud. Rzepa (1919–1967), członek zespołu redakcyjnego tajnych pism „Naprzód” i „Wolność”, po wojnie więziony, ekonomista, i siostra Jadwiga, pseud. Zośka (1921–1966), zamężna Rożankowska, kierownik łączności wewnętrznej Okręgu Krakowskiego GL – Oddziałów Wojskowych PPS i kolportażu, po wojnie pracownik rozgłośni Wolna Europa.
Andrusikiewicz J., Zbrojna działalność Polskiej Partii Socjalistycznej w Beskidach Zachodnich w okresie II wojny światowej, „Wierchy” R. 51: 1982 s. 227–31, 235–40 (fot.); Ciołkosz A., Zgon „Teodora”, „Na antenie” 1964 nr 7 s. II (fot.); Czapska-Jordan W., W. R. N. PPS pod okupacją niemiecką, Londyn 1976 s. 35–6 (fot. przed s. 21); Dudzik Z., Akcja na krakowski Arbeitsamt, „Dzien. Pol.” 1962 nr 36; Jarowiecki J., Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Kr. 1980; Kantyka J., Polska Partia Socjalistyczna na Śląsku i w Zagłębiu, Kat. 1975; Michta N., Machaj, Bomba, Otahalik, Rysiewicz, Cyrankiewicz i inni, „Życie Liter.” 1984 nr 26; S. Cz., Bohater walk podziemnych, „Robotnik Pol.” (Londyn) 1948 nr 4–5; Sobański T., Ucieczki oświęcimskie, Wyd. 2. popr. i uzup., W. 1969 s. 65, 66, 73–5, 104, 106, 108; Wroński T., Kronika okupacyjnego Krakowa, Kr. 1974 (fot.); – Bartoszewski W., Lewinówna Z., Ten jest z ojczyzny mojej, Wyd. 2. rozszerzone, Kr. 1969; Borwicz M., Ludzie, książki, spory, Paris 1980 (dotyczy siostry R-a Jadwigi); tenże, Spod szubienicy w teren, Paryż 1980; Dobrowolski S. W., Memuary pacyfisty, Kr. 1989; Jakiełek W. „Żmija”, W pobliżu Oświęcimia, W. 1963 s. 285–6; Mariańscy M. i M., Wśród przyjaciół i wrogów, Kr. 1988 passim; PPS – wspomnienia z lat 1918–1939, W. 1987 I–II; [Rysiewicz J.] Zośka, Na podziemnym szlaku. Wspomnienie z prac konspiracyjnych, „Światło” (Paryż) R. 6: 1952 z. 2 s. 45–54; Seweryn T., Wielostronna pomoc Żydom w czasie okupacji hitlerowskiej, „Przegl. Lek.” R. 23 S. 2 z. 7: 1967 nr 1 – Oświęcim s. 171; [Wróblewski Z.] Z. W., Ludzie naszych szeregów. Teodor – człowiek walki. Wspomnienie o Adamie Rysiewiczu, „Naprzód” 1946 nr 75 (fot.); Wspomnienie. „Tow. Teodor”, „Wolność” 1944 nr 30; Zaremba Z., Wojna i konspiracja, Londyn 1957; – AAN: VI Oddz. (Arch. Lewicy Pol.) sygn. P. 461; Arch. UJ: Informacje z 26 X 1988; B. Jag.: Dąbrowski R., Działalność polityczna PPS-WRN w okresie okupacji (październik 1939 – lipiec 1944) (mszp. rozprawy doktorskiej); Muz. Hist. m. Krakowa: Relacja komendanta Okręgu Krakowskiego GL (OW) PPS Mariana Bomby z ok. 1956; Państw. Muz. w Oświęcimiu: relacja I sekretarza OKR PPS w Krakowie Stefana Rzeźnika spisana przez J. Brandhubera w r. 1963; Wspomnienie z okresu okupacji Ireny Bundzewicz z r. 1967 (informacje o tych relacjach otrzymane od Stanisława Piwowarskiego z Kr.).
Krzysztof Dunin-Wąsowicz