Stelmachowska Bożena (1889–1956), etnograf, pracownik naukowy Uniwersytetu Poznańskiego, Instytutu Bałtyckiego i Muzeum Miejskiego w Poznaniu, działaczka Narodowej Demokracji, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Ur. 5 XII we Wrześni, była córką Ksawerego (1838–1909), architekta, i Ludwiki z Hundtów (1852–1928). Miała siedmioro rodzeństwa, m.in. braci Bronisława (zob.), Piotra Olecha (zob.) i Metodego (informacje o nim w biogramie Piotra Olecha).
Naukę w zakresie szkoły średniej pobierała S. w l. 1901–8 na tajnych kompletach, prowadzonych w Poznaniu przez ks. Kazimierza Malińskiego. W l. 1911–18 uczyła historii i literatury polskiej na kursach organizowanych przez tajne Tow. Tomasza Zana i Tow. Pomocy Rodzicielskiej oraz na wyższych kursach dla dziewcząt im. Królowej Jadwigi. Od r. 1917 uczestniczyła w zajęciach organizowanych przez Tow. Wykładów Naukowych, które dawały uprawnienia do studiów uniwersyteckich. Od r. 1919 studiowała archeologię, etnografię i etnologię na Wydz. Filozoficznym Uniw. Pozn. W czasie wojny polsko-sowieckiej (wg Łozy) pracowała w szpitalu zakaźnym. Od r. 1920 była zatrudniona na Uniw. Pozn. jako asystentka i bibliotekarka w Katedrze Etnologii i Etnografii u Jana Stanisława Bystronia, a później u Witolda Klingera. W r. 1925 uzyskała doktorat na podstawie pracy System trzech epok w prehistorii polskiej (P. 1925), której promotorem był Józef Kostrzewski. Redagowała powstałe w r. 1926 czasopismo archeologiczne „Z otchłani wieków” (do r. 1929). W r. 1927 zaangażowała się w działalność Narodowej Demokracji. W „Kurierze Poznańskim” redagowała od t.r. dział Ruch Kobiecy, będący kroniką działalności organizacji kobiecych w Wielkopolsce. W r. 1928 zrezygnowała z pracy na Uniw. Pozn. i przeniosła się do Inst. Bałtyckiego w Toruniu. W r. 1929 weszła w skład poznańskiego zarządu Federacji Kobiet z Wyższym Wykształceniem (członek sekcji propagandy), a w r. 1930 została przewodniczącą Wydz. Kobiecego Stronnictwa Narodowego w Wielkopolsce i członkiem Narodowego Komitetu Wyborczego na woj. poznańskie. Zasiadała też w Zarządzie Dzielnicowym Wydz. Sokolic w Wielkopolsce i Zarządzie Tow. Kobiet Słowiańskich w Poznaniu (w r. 1931 była członkiem jego sekcji młodzieżowej). Działała w Polskim Tow. Prehistorycznym. Na Pomorzu prowadziła badania etnograficzne, organizując sieć korespondentów oraz nawiązując współpracę z działaczami regionalnymi i nauczycielami. Ogłosiła m.in. prace: Stosunek Kaszub do Polski (Tor. 1932), Kaszuby a Polska (P. 1933), Podkoziołek w obrzędowości zapustnej Polski Zachodniej (P. 1933), Rok obrzędowy na Pomorzu (Tor. 1933), Regionalizm etnograficzny (P. 1934).
W r. 1934 wróciła S. do Poznania, gdzie objęła stanowisko kustosza i kierownika Muz. Miejskiego. T.r. została także asystentem wolontariuszem Inst. Zachodnio-Słowiańskiego przy Uniw. Pozn. (zorganizowała w nim Sekcję Etnograficzną) oraz sekretarzem komitetu redakcyjnego wydawnictwa „Archiwum Etnograficzne Instytutu Zachodnio-Słowiańskiego” (pierwszy zeszyt ukazał się w r. 1936). W l. 1934–9 odbyła podróże do ośrodków muzealnych m.in. Francji, Niemiec i Włoch. W tym okresie wystąpiła na Kongresie Międzynarodowym Slawistów w Warszawie (1934), zaangażowała się w gromadzenie eksponatów w Szkole Morskiej w Gdyni (1935), wygłaszała odczyty w Warszawskim Tow. Naukowym (1935), uczestniczyła w zjeździe Związku Muzeów w Warszawie (1936), zabezpieczyła zbiory sztuki kaszubskiej, będące w posiadaniu prywatnym w Krakowie (1936) i zorganizowała w Poznaniu wystawę o kulturze muzycznej Wielkopolski od średniowiecza do XX w. (1938). Wykorzystując okresy urlopowe, prowadziła badania na Kaszubach i publikowała kolejne prace: Sztuka ludowa na Kaszubach (P. 1937) oraz Etnografia Pomorza i Prus Wschodnich (W. 1938). W maju 1938 habilitowała się na Wydz. Humanistycznym Uniw. Warsz. na podstawie dotychczasowego dorobku naukowego z zakresu etnologii i etnografii i w r. 1939 została tam docentem. W sierpniu t.r. w muzeach w Katowicach i Krakowie zaznajamiała się z ochroną zbiorów na wypadek wojny.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. opuściła 6 XII 1939 Poznań i osiedliła się początkowo w Świdrze, a następnie u rodziny w Pruszkowie. W czasie okupacji niemieckiej wykładała etnografię na tajnych kompletach uniwersyteckich w Warszawie i pracowała nad problematyką Słowian Zachodnich w podziemnej Komisji Etnograficznej, a w r. 1944 wykładała etnografię polską na Wydz. Humanistycznym tajnego Uniw. Ziem Zachodnich. Była członkiem Komitetu Samopomocy, opiekującego się wysiedlonymi pracownikami Uniw. Pozn. Wspólnie z Wandą Brzeską odegrała znaczną rolę w zabezpieczeniu i przechowaniu dokumentacji organizacji «Ojczyzna». Po upadku powstania warszawskiego pośredniczyła w listopadzie 1944 w przewiezieniu tej dokumentacji z Warszawy do Pruszkowa.
Po zakończeniu działań wojennych wróciła S. w r. 1945 do Poznania i podjęła pracę w Zakł. Etnografii Słowian Zachodnich Uniw. Pozn., ale nie otrzymała tam docentury. Ponownie została kustoszem i kierownikiem Muz. Miejskiego. Współorganizowała powstały t.r. Inst. Zachodni i przyczyniła się do powstania jego sekcji etnograficznej. W r. 1946 została mianowana profesorem nadzwycz. i objęła w Toruniu kierownictwo Katedry Etnografii i Etnologii na Wydz. Humanistycznym Uniw. Mikołaja Kopernika. W tym okresie opublikowała m.in.: Na drodze do teorii sztuki ludowej (P. 1946), Zdobnictwo ludowe ziemi pyrzyckiej (P. 1946), Polskie grupy etniczne ludności rdzennej Pomorza (P. 1948), Polskie grupy ludowe Wielkiego Pomorza (P. 1948). W r. 1947 została członkiem miejscowym biernym Tow. Naukowego w Toruniu; od r. 1952 była członkiem jego Wydz. I Nauk Historycznych, Prawniczych i Społecznych; kierowała też Pracownią Etnograficzną.
Działalność naukowa S-iej skupiła się na kulturze ludowej Pomorza (budownictwo, narzędzia pracy, rybołówstwo, sztuka, zwyczaje rodzinne). Szczególnie interesowała się regionami: kaszubskim i Słowińców. W r. 1953 prowadziła dla potrzeb Polskiego Atlasu Etnograficznego badania zespołowe w ok. 50 punktach na Pomorzu. Badaniami własnymi objęła także obszar Ziemi Lubuskiej (okolice Gorzowa Wpol. i Ziemię Pyrzycką). Pracowała w Muz. Kaszubskim w Kartuzach i Muz. Regionalnym Powiśla w Kwidzyniu. Opublikowała monografię Strój kaszubski (Wr. 1954). Ogółem jej dorobek naukowy obejmuje ponad 80 publikacji. Była długoletnim członkiem Zarządu Polskiego Tow. Ludoznawczego. Współpracowała jako ekspert z zakładem wzornictwa ludowego Inst. Wzornictwa Przemysłowego, Spółdzielnią Przemysłu Ludowego i Artystycznego oraz Domami Twórczości Ludowej. S. zmarła 21 XI 1956 w Toruniu, została pochowana na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu; w r. 1957 wystawiono jej nagrobek dłuta Jana Żoka. Była odznaczona m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1938). Cała spuścizna naukowo-badawcza i dydaktyczna oraz papiery osobiste S-iej zostały przekazane przez Brzeską do Arch. PAN w Poznaniu.
S. rodziny nie założyła.
Pośmiertnie ukazały się prace S-iej poświęcone Słowińcom: Słowińska wieś Kluki (P. 1958), Budownictwo Słowińców (P. 1960) oraz Słowińcy i ich kultura (P. 1963). Z niedrukowanego pięciotomowego pamiętnika Życiorys prawdziwy Bożeny Stelmachowskiej (Arch. PAN w P.) opublikowano fragment pt. Wielkopolska – kraj lat dziecięcych („Kron. Wpol.” 1996 nr 2, fot.).
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1; Toruńscy twórcy nauki i kultury (1945–1985), W.–P.–Tor. 1989 (fot.); Wpol. Słown. Biogr.; – Brzeska W., Spuścizna naukowa śp. prof. dr Bożeny Stelmachowskiej, „Spraw. Tow. Nauk. w Tor.” 1956 nr 10 s. 40–2; Dzieje Pomorza, Red. W. Gutowski, Tor. 2002 IV cz. 2 s. 244, 256, 259; Dzieje Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Red. M. Biskup, Tor. 1974–8 I–II; Kluczkowski P., Prof. Bożena Stelmachowska, „Lud” T. 44: 1957 s. 481–8 (bibliogr. prac S-iej, fot.); Kutrzeba-Pojnarowa A., Prof. dr Bożena Stelmachowska, „Etnografia Pol.” T. 1: 1958 s. 367–9 (fot.); Kutta J., Druga Rzeczypospolita i Kaszuby 1920–1939, Bydgoszcz 2003; Nowak P., Poznań jako ośrodek wydawniczy w dwudziestoleciu 1919–1939, P. 1997; Piotrowski B., W służbie rasizmu i bezprawia „Uniwersytet Rzeszy” w Poznaniu (1941–1945), P. 1984; Walter M., Instytut Zachodnio-Słowiański przy Uniwersytecie Poznańskim (1921–1939), „Przegl. Zachodni” R. 26: 1970 z. 2 nr 4 s. 398; – Armon W., Prof. dr Bożena Stelmachowska (1899–1956), „Dzien. Bałtycki” 1957 nr 37; Kostrzewski J., Z mego życia, Wr. 1970; Kowalenko W., Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich. Uniwersytet Poznański 1940–1945, P. 1961 s. 44, 144, 219; Kruszelnicki Z., Prof. dr Bożena Stelmachowska, „Zap. Hist.” T. 22: 1956 z. 4; „Ojczyzna” 1939–1945. Dokumenty. Wspomnienia. Publicystyka, Red. Z. Mazur, A. Pietrowic, P. 2004; Serwański E., W kręgu myśli zachodniej. Wspomnienia i zapiski Wielkopolanina, P. 2003; – „Biul. Arch. PAN” 1970 nr 13 s. 118–61; „Pol. Sztuka Lud.” 1957 nr 3; „Przegl. Zachodni” R. 1: 1957 nr 2 s. 361–2; „Spraw. Tow. Nauk. w Tor.” T. 6: 1952 nr 4 s. 27–8, 33 (bibliogr. prac S-iej), T. 10: 1956 s. 27; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Głos Wpol.” 1956 nr 282, 1957 nr 61 (fot.), nr 249, „Pomorze” 1957 nr 1, „Z otchłani wieków” 1957 z. 3 s. 162–3 (fot.); – AP w P.: Akta m. Poznania, sygn. 2900; Arch. PAN w P.: sygn. 190–203 (spuścizna S-iej); Arch. UAM: sygn. 15/618/59, 82/440, 153/129, 1036/2890.
Zygmunt Kaczmarek