Schroeder Franciszek (1831–1917), nauczyciel, poseł na sejm pruski, ziemianin. Ur. 31 X w Strzepczu koło Wejherowa, był najstarszym synem Jakuba, ziemianina, i Barbary z Ramachowskich.
Początkowo S. uczył się w domu, następnie w gimnazjum w Chojnicach, gdzie zdał maturę w r. 1855. Dn. 31 X 1855 zapisał się na uniwersytet we Wrocławiu, początkowo na teologię katolicką. Rychło (7 XI 1856) przeniósł się na Wydz. Filozoficzny; studiował matematykę i nauki przyrodnicze. Wg tradycji rodzinnej zapisał się także na medycynę, ale brak o tym informacji w aktach uniwersytetu. W czasie studiów otrzymywał stypendium Tow. Pomocy Naukowej dla młodzieży Prus Zachodnich w Toruniu.
Po ukończeniu studiów S. przebywał w domu rodzinnym, później pracował w gimnazjum chełmińskim jako nauczyciel pomocniczy, a następnie profesor gimnazjalny. Uczył głównie języka polskiego w klasach niższych (1869–72). Był członkiem Tow. Pomocy Naukowej i współpracował z dyrekcją przy doborze kandydatów na stypendystów. W r. 1871 w toku usuwania Polaków ze szkolnictwa w zaborze pruskim S. został przeniesiony do Münster. Jak większość osób tak potraktowanych, zrezygnował z posady nauczycielskiej. Za oszczędności i prawdopodobnie z pomocą żony kupił spory, uprzemysłowiony majątek Kobysewo (Kobusewo) pod Kartuzami (ok. 3 150 morgów) z gorzelnią i cukrownią. S. brał udział w sejmikach gospodarskich w Toruniu, zajmował się również sprawami administracyjnymi i komunalnymi. Był zwolennikiem utrzymania patriarchalnych stosunków między dworem a wsią (za idealne uważał zgodne współżycie szlachty i chłopów kaszubskich). Podobno stykał się z Florianem Ceynową. Zakładał kółka rolnicze i czytelnie ludowe.
Popularny wśród ziemiaństwa polskiego na Kaszubach, został S. wybrany w okręgu pucko-wejherowsko-kartuskim do sejmu pruskiego kadencji 1870–3. Sytuacja majątkowa S-a w l. osiemdziesiątych XIX w. znacznie pogorszyła się, zwłaszcza ze względu na trudności z uzyskaniem kredytu. Ostatecznie w r. 1887 majątek jego został zlicytowany, a S. z rodziną przeniósł się do Brodnicy, gdzie żona prowadziła pensjonat przeznaczony głównie dla młodzieży ziemiańskiej, uczącej się w miejscowym gimnazjum.
S. uczestniczył w pracach Tow. Przemysłowego. W r. 1885 ponownie wybrany został do sejmu pruskiego z tego samego okręgu; tym razem posłował aż do r. 1913. Brał udział w różnych komisjach i wygłosił ponad 50 przemówień na posiedzeniach plenarnych. Większość z nich dotyczyła spraw narodowych, m.in. szkolnych. Domagał się nauki religii po polsku (1894, 1895), nauki języka polskiego w szkołach uzupełniających (1897), protestował przeciw germanizacji w szkołach symultannych (dwuwyznaniowych, 1898) i przeciw kierowaniu się tymi względami przy tworzeniu nowych szkół (1899). Najbardziej znane było jego przemówienie w sprawie wrzesińskiej (14 II 1902). Protestował również przeciw rozwiązywaniu polskich zebrań i szykanom wobec prasy polskiej (1899), przeciw likwidacji polskich organizacji studenckich (1899) i ocenianiu urzędników pod kątem ich działalności germanizacyjnej (1903). Zajmował się także sprawami gospodarczymi, m.in. dotyczącymi polityki podatkowej (1896), kolejnictwa (1895), podwyżki opłat na drogach wodnych w celu zmniejszenia konkurencji zboża amerykańskiego (1897), braku robotników rolnych (1895, 1896, 1898) oraz spraw administracyjnych (1896).
W latach kanclerstwa L. von Capriviego (1890–4) S. nie angażował się wprawdzie w radykalną opozycję przeciw polityce ugody, lecz był jej niechętny. Wraz z większością Koła Polskiego w sejmie pruskim wystąpił w obronie ks. Ludwika Jażdżewskiego na posiedzeniu Koła (1 VI 1891), krytykował postawę rządu w polityce szkolnej (1 III 1894), głosował przeciw Józefowi Kościelskiemu w związku z jego ugodowym przemówieniem (w sejmie 1 III, w Kole Polskim 18 VI 1894). Występował także na zebraniach i wiecach, a najbardziej znane było jego przemówienie na wiecu katolickim w Toruniu w r. 1891, w którym opowiadał się za niezależnością polityczną papieża. Po r. 1900 jego działalność polityczna osłabła, zrezygnował z kandydowania w r. 1913 w wyborach do sejmu. W r. 1909 po śmierci żony, przeniósł się do Radłowa (pow. odolanowski), gdzie gospodarował jego syn. Zmarł 11 II 1917 w Radłowie, pochowany został na cmentarzu w Pogrzybowie.
Ożeniony (w r. 1867) z Anną z Łyskowskich (2 X 1828 – 11 VI 1909), wdową po ziemianinie Nikodemie Bardzkim (zm. 1863), odgrywającą znaczną rolę w życiu towarzyskim Chełmna, miał S. syna Nikodema (ur. 1 VI 1868), agronoma, i córkę Halinę, zmarłą w niemowlęctwie. Poza tym wychował czterech pasierbów, w tym pisarkę Annę Karwatową (zob.), która opublikowała obszerny życiorys S-a, nadto przedstawiła go jako wzór obywatela-ziemianina w poemacie pt. „Józef Skaliński” (Kr. 1904, Wyd. 2., 1911) oraz w postaci profesora w powieści pt. „Bratnie dusze” (Kr. 1910 I–II, Wyd. 2, 1914).
Bratanek S-a, Franciszek (zm. 4 IV 1917), dentysta, praktykował w Gdańsku, potem w Poznaniu. W r. 1910 został członkiem i kierownikiem biura Tow. «Straż» w Poznaniu, od r. 1913 kierownikiem biura Rady Narodowej, gdzie zajmował się m.in. pomocą dla ruchu polskiego na Mazurach i na Górnym Śląsku. Był również członkiem m.in. komitetu obchodu 100-lecia urodzin Słowackiego (1909), stulecia urodzin Fryderyka Chopina (1910), a w czasie pierwszej wojny światowej zajmował się organizowaniem pomocy dla ofiar wojny w Królestwie.

Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; Słown. Geogr. (Kobusewo); – Borzyszkowski J., Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848–1920, Gd. 1986; Hemmerling Z., Posłowie polscy w parlamencie Rzeszy Niemieckiej i sejmie pruskim 1907–1914, W. 1968; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., III; Komierowski P., Koła polskie w Berlinie 1875–1900, P. 1905; Mańkowski A., Anna z Bardzkich Karwatowa, Pelplin 1928; Osmólska-Piskorska B., Pomorskie Towarzystwo Pomocy Naukowej. 1848–1898, Tor. 1949 s. 108; Porożyński H., Rafiński S., Wybitni nauczyciele języka polskiego Gimnazjum Chojnickiego i Chełmińskiego, „Gdań. Zesz. Human.” R. 22: 1979 nr 26 s. 113; Rzepecki K., Historia ustawy wyborczej pruskiej oraz wyniki wyborów do sejmu pruskiego z 1903 i 1908 r. na ziemiach polskich, P. 1913; Szews J., Język polski w szkolnictwie średnim Pomorza Gdańskiego w latach 1819–1920, Gd. 1979; Trzeciakowski L., Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze Capriviego (1890–1894), P. 1960 s. 78–80, 84, 86; – Karwatowa A., Moje wspomnienia 1828–1914, Pelplin 1932 s. 32–4; taż, Śp. Franciszek Schroeder, P. 1917 (podob.); Stenographische Berichte über die Verhandlungen des preussischen Landtags, 1870–73, 1885–1913; Wydarzenia wrzesińskie w r. 1901, P. 1964; – „Dzien. Pozn.” 1917 nr 35, 46; „Głos Narodu” 1917 nr 39; – Arch. Uniw. Wrocł.: sygn. TK 82, TK 115, F. 434; – Bibliogr. do bratanka S-a, Franciszka: Katalog archiwum bibliotecznego Biblioteki Kórnickiej z czasów Zygmunta Celichowskiego 1869–1923, Wr. 1979; – Hruszka C., Działalność Rady Narodowej w zaborze pruskim w latach 1913–1921, Studia i Mater. do Dziej. Wpol., T. 6: 1961 z. 2 s. 165; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski, P. 1967 III; – „Dzien. Pozn.” 1917 nr 79; „Praca” 1913 nr 24, 1917 nr 15.
Adam Galos